Το μικρό μυθιστόρημα του Βραζιλιάνου συγγραφέα Ζοακίμ Μασάντο ντε Ασίς, Ελένα, πρωτοεκδιδόμενο στα ελληνικά για τη σειρά Aldina των εκδόσεων Gutenberg (μετάφραση-πρόλογος-σημειώσεις-επίμετρο Νίκος Πρατσίνης), αποτελεί έκφραση ενός sui generis λογοτεχνικού ρομαντισμού, κατά τη διαμόρφωση του αστικού μυθιστορήματος στη Βραζιλία του 19ου αιώνα. Ο Μασάντο ντε Ασίς, μιγάς, ταπεινής καταγωγής, καταφέρνει ωστόσο να αναγνωριστεί ως ο πιο περίτεχνος και ιδιόμορφος συγγραφέας της λογοτεχνίας των Τροπικών, καθώς εκδίδει μια ευρεία γκάμα πεζών, θεατρικών, λιμπρέτων για όπερα, δοκιμίων και άρθρων με κριτικές στον Τύπο της εποχής του. Το πολύτιμο για τις ενδιαφέρουσες πληροφορίες/επισημάνσεις Επίμετρο εισάγει τον αναγνώστη σ' έναν άγνωστο, «εξωτικό» κόσμο προσφέροντας τους ανάλογους συνειρμούς και αναγωγές ανάμεσα στην κοινωνική διαστρωμάτωση και τις πολιτικές ζυμώσεις που επικρατούν στη Βραζιλία—μια απέραντη χώρα, μη-ενιαία εθνικά, οικονομικά και κοινωνικά—και το φόντο ενός τυπικά «ρεαλιστικού» μυθιστορήματος, όπως χαρακτηρίζεται το Ελένα.
Στο Ελένα πλοκή και χαρακτήρες αποκτούν μια πρώιμη μοντέρνα χροιά, αποκλίνοντας από την μεταποικιοκρατική αντίληψη που έτεινε στην εύκολη ηθογραφία. Ο Μασάντο ντε Ασίς αποφεύγει ή ειρωνεύεται με λεπτότητα και χιούμορ τον «ινδιανισμό», μια ρομαντικο-νατουραλιστική τάση στην αφήγηση, που εμπνέεται από τον ανθρωπολογικό τύπο του φτωχού μιγάδα της βραζιλιάνικης υπαίθρου, προτιμώντας να επεξεργαστεί σε πιο βαθύ, ψυχολογικό επίπεδο την ιστορία της Ελένα. Ο συγγραφέας, με τον πιο περίεργο και αναπάντεχο τρόπο, στηρίζει την πλοκή στις ατομικές αποφάσεις και οπτικές των ηρώων, καθώς η λιτή γλώσσα του τους σκιαγραφεί κατανοητά, διατηρώντας την εσωτερική ένταση στην αφήγηση, η οποία πυροδοτείται από τα δυνατά συναισθήματα ή τις αδυναμίες τους. Ο Εστάσιο είναι ο ευκατάστατος, ευγενικός γιος του συμβούλου Βάλε, έτοιμος να εκτελέσει τη διαθήκη του θανόντος πατέρα του με τον πλέον μεγαλόψυχο τρόπο, χωρίς ν' αμφισβητεί τη μυστηριώδη νεοεμφανισθείσα αδελφή του και συγκληρονόμου Ελένα, που φαίνεται να τον προκαλεί και να τον γοητεύει, πριν καν γνωριστούν. Από τη στιγμή που συναντιούνται οι δύο νέοι βιώνουν αρχικά μια μακάρια αδερφική αγάπη, που ανατρέπεται σταδιακά από την αινιγματική συμπεριφορά της Ελένα, αποτέλεσμα ίσως μιας υπέρμετρης ταπεινοφροσύνης. Αλλά και ο υφέρπων ερωτισμός που δημιουργεί την ιδιάζουσα αισθηματική ατμόσφαιρα της πλοκής, εκφράζεται μέσω της εντονότατης καχυποψίας του Εστάσιο. Δορυφόρος των μύχιων συναισθημάτων είναι ο ιερέας Μελσιόρ με τον καταλυτικό ρόλο του φιλοσόφου-ψυχολόγου να τονίζει την αθέατη/ασυνείδητη πλευρά των εν δυνάμει πράξεων, προλαμβάνοντας ή καθυστερώντας όσο μπορεί αναπότρεπτα γεγονότα. Η ψυχογραφία κυριαρχεί και σε μικρότερης εμβέλειας χαρακτήρες εξαρτώμενους από την άκαμπτη, προδιαγεγραμμένη μοίρα που επιβάλλεται στον γαιοκτήμονα Εστάσιο, λόγω περιουσίας και κοινωνικής θέσης: ο αδερφικός του φίλος Μεντόνσα, η αρραβωνιαστικιά του Εστάσιο Εουζένια, η θεία Ούρσουλα και ο μυστηριώδης ένοικος της καλύβας με τη γαλάζια σημαιούλα, όλοι τους υποφέρουν από την καταπίεση εξωτερικών παραγόντων που οδηγούν στο μελοδραματικό φινάλε της ιστορίας.
Οι υπέροχα δεμένες και στοιχειοθετημένες σελίδες του μυθιστορήματος με πολυτονική γραμματοσειρά συμβάλλουν στην απόλαυση της ανάγνωσης (τυπογραφική επιμέλεια Γιάννη Μαμάη), συνοδεύοντας τη γοητευτικά στακάτη γραφή που μας μεταφέρει νοερά στο μακρινό, τοπικά και χρονικά, Ρίο ντε Ζανέιρο. Ο Μασάντο ντε Ασίς, άγνωστος ως επί το πλείστον στο ελληνικό κοινό, συνδυάζει το τοπικό με το οικουμενικό και το συλλογικό λαϊκό στοιχείο με την καλλιέργεια του ατομικού συγγραφικού ύφους. Εξάλλου, οι προθέσεις του διατυπώνονται ξεκάθαρα στο χρονογράφημα-δοκίμιό του με τίτλο Νεότερα σχετικά με τη σύγχρονη λογοτεχνία της Βραζιλίας: 'Ενστικτο εθνικότητας, το οποίο δημοσιεύτηκε το 1873 σε ένα έντυπο στη Νέα Υόρκη: «Αυτό που πρέπει να ζητάει κανείς από τον συγγραφέα, πρωτ' απ' όλα, είναι ένα μύχιο εσωτερικό συναίσθημα, που να τον καθιστά άνθρωπο του τόπου του και του καιρού του, έστω και όταν ασχολείται με ζητήματα μακρινά στον τόπο και τον χρόνο» (Επίμετρο, σελ.370).
σχόλια