Γεννήθηκα σε ένα νεοκλασικό στη διασταύρωση των οδών Ύδρας και Κυψέλης, το οποίο είχε κατασκευάσει ο προπάππους μου, ο αρχιτέκτονας Σάββας Μπούκης, ο άνθρωπος που δημιούργησε τη βασιλική έπαυλη στο Τατόι και τον Φάρο Ζούρβα στην Ύδρα. Μεγάλωσα και έμεινα εκεί αρκετά χρόνια.
Αυτό το σπίτι λειτουργούσε ως μέσο κοινωνικοποίησης. Ήταν δύσκολα χρόνια, με στερήσεις, αγωνίες και κακουχίες. Όμως κυριαρχούσε το απλό, το ταπεινό και το ανεπιτήδευτο. Χαιρόσουν με τα ελάχιστα. Αρκούσαν το ατελείωτο παιχνίδι στη γειτονιά, τα γέλια, η εγγύτητα, η αγάπη και τα οικογενειακά κυριακάτικα τραπέζια.
Μου έχει εντυπωθεί πολύ έντονα το πηγάδι, ο φοίνικας που υπήρχε στην αυλή, το πλυσταριό, οι πίνακες στους τοίχους, ο κήπος αλλά και το τραμ που περνούσε από μπροστά.
• Ο πατέρας μου, Δημήτρης Λένωσης, καταγόταν από την Αλεξάνδρεια. Εργαζόταν στην εταιρεία πετρελαίων Shell και παντρεύτηκε τη μητέρα μου, που ερωτεύτηκε σφόδρα. Ήταν ένας πανέμορφος άνδρας, αρκετά επιπόλαιος, που τον είλκυε το γυναικείο φύλο.
Η μητέρα μου, Αναστασία Μπούκη, ήταν ανεξάρτητη, καλλιεργημένη, καθόλου καταπιεστική και πολύ προχωρημένη για την ηλικία της. Μια γυναίκα που, παρά το γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της έμεινε μόνη, αν και ποτέ δεν χώρισαν τυπικά με τον πατέρα μου, ήταν ευτυχισμένη. Και πάντοτε μας έλεγε: «feel free, feel free». Είναι αυτό που κρατώ ως βασικό μότο στη ζωή μου. Και το χρωστώ στη μητέρα μου και την οικογένειά της.
Αυτό που μου προκαλεί εντύπωση στον σημερινό κόσμο της Τέχνης είναι το δυσθεώρητο ύψος των χρημάτων, η πλήρης εμπορευματοποίηση.
Σήμερα, υπάρχουν χιλιάδες γκαλερί απ' όπου ο κόσμος αγοράζει ψεύτικα είδη. Δίνουμε περισσότερη αξία στις δημόσιες σχέσεις πάρα στο περιεχόμενο.
• Όταν ήμουν στην ηλικία των έξι ετών ο πατέρας μου έφυγε από το σπίτι και δεν γύρισε ποτέ ξανά. Ήταν μια απόφαση που προφανώς δεν κρίνω φυσιολογική. Άλλωστε, πώς είναι δυνατόν να αφήνεις για πάντα τα παιδιά σου και τη γυναίκα σου;
Μάθαμε ότι πέθανε στην Αργεντινή, αλλά δεν τον ξαναείδαμε. Μέσα μου τον έχω συγχωρήσει. Δεν του κράτησα κακία. Ίσως επειδή περιτριγυριζόμουν από στενούς συγγενείς που συμπλήρωναν το κενό κι έτσι δεν αισθάνθηκα την απουσία του πατέρα μου.
Βέβαια, η αδερφή μου θύμωσε, οργίστηκε και ήθελε να τον ξαναδεί. Θυμάμαι τη μητέρα μου να μας λέει ότι φοβόταν, επειδή ήμασταν σε μικρή ηλικία όταν συνέβη αυτό το γεγονός. Θεωρούσε ότι μπορεί να μας στιγμάτιζε ψυχολογικά στη μελλοντική μας πορεία.
Κάποτε τη ρώτησα: «Μάνα, αυτό τον άνθρωπο τον ερωτεύτηκες;». Και αφού μου αποκρίθηκε θετικά, της είπα: «Κράτησε, λοιπόν, ότι αυτό δεν το έχουν ζήσει πολλές γυναίκες, ιδίως στη δική σου εποχή». Μπορεί το τέλος να μην ήταν αυτό που υπολόγιζαν, σημασία έχει όμως ότι λάτρεψαν ο ένας τον άλλον.
• Δεν έχω πολλές φωτογραφίες από τα παιδικά μου χρόνια, αλλά ακόμα κρατώ δύο πολύτιμα αντικείμενα των γονιών μου. Πρόκειται για το ημερολόγιο του πατέρα μου, που περιέχει ποιήματα, ερωτικά γράμματα, φωτογραφίες, έως και λογαριασμούς. Το δεύτερο είναι τα φασαμέν της μητέρας μου, που κάθε φορά που τα βλέπω σκέφτομαι πόση πλάκα έχουν.
• Πάντοτε μου άρεσε ο κινηματογράφος, το θέατρο, το πιάνο, τα εικαστικά, η λογοτεχνία και η μουσική. Είμαι απόφοιτη του Αμερικανικού Κολεγίου Αθηνών, έχω παρακολουθήσει μαθήματα Ψυχολογίας και σπούδασα στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Πολυτεχνείου της Περούτζια.
Με τον σύζυγό μου Τάσο παντρευτήκαμε το 1964 και δύο χρόνια αργότερα ανοίξαμε, στην οδό Κριεζώτου 7, την πρώτη γκαλερί σύγχρονης τέχνης. Σ' αυτή συμπεριλαμβάνονταν καλλιτέχνες της γενιάς του '60. Ανάμεσά τους ο Φασιανός, ο Τσόκλης, ο Ακριθάκης, ο Κεσσανλής.
Συγχρόνως, ξεκινήσαμε τη συνεργασία της γκαλερί με τον Αλέξανδρο Ιόλα, καθώς και με τους De Chirico, Μatta, Lallannes, Rauschenberg, Man Ray οι οποίοι εκθέτουν για πρώτη φορά σε ελληνική γκαλερί.
• Αργότερα, το 1973, οι δραστηριότητές μας επεκτάθηκαν στην πλατεία Κολωνακίου με τη δημιουργία ενός νέου χώρου που έμελλε επηρεάσει τα πολιτιστικά δρώμενα της εποχής.
Ήταν η περίοδος που ο Ιόλας έφερνε σημαντικούς ξένους καλλιτέχνες, παρουσιάστηκαν πίνακες του Άντι Γουόρχολ και συνεργαστήκαμε με γνωστές γκαλερί, όπως η Denise René στο Παρίσι και η γκαλερί Beyeler στη Βασιλεία, από την οποία ευοδώθηκε η αξέχαστη έκθεση Picasso.
Η σύγχρονη τέχνη εισχώρησε με δυναμικό τρόπο στα σπίτια και στη ζωή των Αθηναίων. Ταυτόχρονα, επηρεάστηκε η διαμόρφωση των εσωτερικών χώρων με ξένα πρότυπα και τα νέα ρεύματα της εποχής. Μέχρι και σήμερα, που τα ηνία έχει αναλάβει η κόρη μου, Δάφνη, παραμένει μια γκαλερί με μεγάλη γκάμα έργων, αντικειμένων και επίπλων design.
• Η αναδρομική έκθεση για τον Γιάννη Μόραλη που οργανώσαμε φέτος στο Μουσείο Μπενάκη γνώρισε μεγάλη επιτυχία και χαρακτηρίστηκε «έκθεση της χρονιάς».
Ο Μόραλης υπήρξε μία από τις δημοφιλέστερες καλλιτεχνικές φυσιογνωμίες του περασμένου αιώνα. Ζωγραφικά έργα, σχέδια και χαρακτικά, γλυπτά και αρχιτεκτονικές εφαρμογές, εξώφυλλα δίσκων και εικονογραφήσεις βιβλίων ήταν το υλικό με το οποίο προσπαθήσαμε να χαρτογραφήσουμε τη μοναδική πορεία του καλλιτέχνη, αναδεικνύοντας παράλληλα, άγνωστες πτυχές της ζωής και του έργου του.
Για μένα είναι απίστευτο ότι έχουν περάσει ήδη δέκα χρόνια από τον θάνατο του. Είχαμε σχέση ζωής. Τον θυμάμαι να έρχεται καθημερινά στην γκαλερί. Μια μέρα πριν από το τέλος, είχε έρθει για να μας αποχαιρετίσει. Φυσικά, κανείς δεν τον πίστεψε. Όπως ερχόταν συνήθως, έτσι τον θυμάμαι, μόνο που εκείνη την ημέρα ήταν πιο σοβαρός.
• Ο Γιάννης Μόραλης ανήκει στη χαρισματική μειονότητα των καλλιτεχνών της γενιάς του '30 και αυτή είναι η αιτία που ο ίδιος και το έργο του παραμένουν αναλλοίωτα στον χρόνο. Εργάστηκα μαζί του 45 χρόνια. Παθιαζόταν με τη ζωγραφική και το γυναικείο φύλο.
Διήγε έναν ταραχώδη βίο. Πιστός φίλος, χαρισματικός, τελειομανής, συναισθηματικός, εσωστρεφής, χιουμορίστας, ευγενικός. Κάτι που έχει χαραχτεί στη μνήμη μου είναι αυτές οι καλλιτεχνικές παρέες: Μόραλης, Καπράλος, Τσαρούχης, Νικολάου, Ελύτης, Χατζιδάκις.
Μαζευόμασταν στο σπίτι του Νίκου Νικολάου, στην Αίγινα, και χαζεύαμε τη δύση του ηλίου. Το νησί αυτό ήταν το σημείο αναφοράς, με τους καβγάδες, τα γέλια, τις στενοχώριες, τα φαγοπότια. Ατελείωτες συζητήσεις, φιλική και ζεστή ατμόσφαιρα και αξέχαστες εικόνες.
• Από τον Γιάννη Τσαρούχη κρατώ το απύθμενο καυστικό του χιούμορ, που δεν διέθετε ίχνος εμπάθειας. Ο Τσαρούχης ήταν το όλον. Συνδύαζε τα πάντα. Τρυφερός απέναντι στους φίλους του, αυθεντικός, ένας άνθρωπος που, όταν έχασα τον σύζυγό μου, στάθηκε δίπλα μου και αποδείχθηκε εξαιρετικός συμπαραστάτης.
Άλλη τεράστια προσωπικότητα ήταν ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, ο οποίος είχε τα ωραιότερα χέρια που έχω δει και μαγείρευε καταπληκτικά, συνήθως εξωτικά φαγητά.
Από τη γενιά του '60 ξεχωρίζω τον γλύπτη Τάκη. Μια συναρπαστική προσωπικότητα στον οποίο συγχωρώ τα πάντα. Πολύ σημαντικός καλλιτέχνης. Όλα όσα δημιουργεί είναι αποτέλεσμα του εσωτερικού του κόσμου. Η κίνηση, το φως και η μουσική, σε συνδυασμό με τη χρήση των μαγνητών, ξεχώριζαν πάντα τα έργα του. Αυτοδίδακτος, πρωτοπόρος, με τρικυμιώδη χαρακτήρα ‒ μαζί κάναμε υπέροχες εκθέσεις.
Ο Ιόλας ήταν μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα και το ελληνικό κράτος τού φέρθηκε με τον χειρότερο τρόπο.
• Η αντοχή στον χρόνο είναι αυτό που σε καθιερώνει. Η διάρκεια. Η γκαλερί Ζουμπουλάκη έχει συμπληρώσει πενήντα τρία χρόνια λειτουργίας, μια ζωή ολόκληρη. Με ρίσκο αλλά και αγάπη, με πάθος αλλά και πάμπολλες θυσίες.
Η τέχνη έγινε τρόπος ζωής. Μου άνοιξε νέους ορίζοντες, καινούργιους τόπους, πολυάριθμες συναντήσεις και ανεξίτηλες στιγμές. Από τη δουλειά μου απέκτησα διαίσθηση και «μάτι».
Πολλές φορές, η αρνητική κριτική με προβληματίζει, αλλά όχι τα κακόβουλα σχόλια. Δεν εστίασα ποτέ στις κακεντρέχειες, μόνο στα σημεία που με βελτίωναν και με έκαναν καλύτερη.
Με αποκαλούν συχνά «σιδηρά κυρία» και «κοσμική», αλλά δεν με αντιπροσωπεύουν αυτές οι ετικέτες. Παρότι η συναναστροφή με αυτές τις τεράστιες προσωπικότητες μού πρόσφερε πάρα πολλά, ποτέ δεν εκμεταλλεύτηκα τις σχέσεις μου με τους καλλιτέχνες για ίδιον όφελος.
• Περνούν τα χρόνια χωρίς να αντιληφθούμε την πολυσήμαντη διάσταση του χρόνου. Αναμφίβολα, έχουν αλλάξει πολλά σε σχέση με το παρελθόν. Άλλωστε, η αλλαγή είναι μέρος της εξέλιξης.
Διατηρώ ακόμα το ενδιαφέρον μου για όσα συμβαίνουν σήμερα στον χώρο της τέχνης. Πάρα πολλά, μάλιστα, δεν προφταίνω καν να τα παρακολουθήσω. Αλλά αυτό που μου προκαλεί εντύπωση είναι το δυσθεώρητο ύψος των χρημάτων, η πλήρης εμπορευματοποίηση.
Σήμερα, υπάρχουν χιλιάδες γκαλερί απ' όπου ο κόσμος αγοράζει ψεύτικα είδη. Δίνουμε περισσότερη αξία στις δημόσιες σχέσεις πάρα στο περιεχόμενο.
Στο παρελθόν δέχτηκα απειλές και τηλεφωνήματα για τοποθέτηση βόμβας, επειδή είπα για κάποιο έργο ότι ήταν ψεύτικο.
• Το χρήμα είναι γοητευτικό. Αλλάζει τους ανθρώπους και το έχω διαπιστώσει από την πολυετή εμπειρία μου. Γνώρισα ανθρώπους που ήταν πραγματικά πλούσιοι, αλλά σιωπηλά και ταπεινά χαρακτηρίζονταν για το αξιοθαύμαστο έργο τους.
Από την άλλη πλευρά, υπήρξαν και άνθρωποι που προσπάθησαν να καλύψουν με διάφορους τρόπους τη ματαιοδοξία τους. Είναι άλλο να είσαι συλλέκτης και άλλο να είσαι αγοραστής. Υπάρχουν ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στις δύο κατηγορίες.
• Δεν συνδέομαι με αντικείμενα και δεν δένομαι συναισθηματικά. Γι' αυτό και δεν διαθέτω αποθηκευτικούς χώρους. Προτιμώ όλα να τα χαρίζω στους άλλους. Ποτέ δεν μ' ενδιέφεραν τα ρούχα, τα κοσμήματα ή τα αξεσουάρ. Επέλεγα να κυκλοφορώ φορώντας μόνο αυτά που με κάνουν να χαίρομαι. Έχω μάθει να ζω με τα λίγα και τα απαραίτητα.
• Αντιπαθώ τις μεγαλοστομίες, τις κοινωνικές σχέσεις, τη δηθενιά, την κακογουστιά, την υποκρισία και τον νεοπλουτισμό. Καθετί προκλητικό, για μένα, μπαίνει στην κατηγορία του χυδαίου. Το δήθεν έχει μετατραπεί σε «τρήθεν». Προσβάλλει την αισθητική μου ο φθηνός εντυπωσιασμός, η υπερβολή και η επιδειξιομανία.
Είναι πολύ σημαντικό να ξέρεις ότι δεν είσαι τίποτα στη ζωή, παρά μόνο μια κουκκίδα στο απέραντο σύμπαν. Δεν γνωρίζω τι θα πει ευτυχία, αλλά η μεγαλύτερη προσευχή είναι να μην ξεχνάς να λες «ευχαριστώ». Όλοι έχουν μάθει να ζητούν και κανείς δεν ευχαριστεί.
• Ζούμε σε μια περίεργη εποχή, όπου η Ελλάδα έχει φτάσει στον πάτο. Είμαστε ένας λαός που καθένας κοιτάζει μόνον την πάρτη του. Άλλοι την καρέκλα τους, τη θέση ή το σπίτι τους. Γι' αυτό, δυστυχώς, κυριαρχεί η δυστυχία σε αυτό τον τόπο.
Επικρατεί μια κακομοιριά, ένας διαρκής φόβος, μια ανασφάλεια. Κι έχουμε οδηγηθεί στη μιζέρια και στην κατάθλιψη. Αυτά είναι τα αποτελέσματα της επίπλαστης ευημερίας και του άκρατου καταναλωτισμού. Σχολεία με παιδιά που δεν έχουν βιβλία, αλλά έχουν τηλέφωνα.
Πάντως, η παιδεία παραμένει ένα τεράστιο πρόβλημα στη χώρα μας. Είναι κρίμα που 400.000 νέοι έχουν φύγει στο εξωτερικό. Θα αποδειχθεί ισχυρό εμπόδιο για το μέλλον όλων.
• Είναι θλιβερό το ότι ζούμε σε μια πόλη όπου τα ναρκωτικά βρίσκονται παντού. Περπατάς στον δρόμο, χαζεύεις ένα νεοκλασικό που καταρρέει κι έρχονται κάτι τύποι που σε ρωτούν «αν ψάχνεις την ευτυχία». Απίστευτες καταστάσεις για μια πόλη, όπως η Αθήνα.
Είναι ενοχλητική η υπέρμετρη ανοικοδόμηση, η απουσία πράσινου και η παραμέληση ερειπίων αφημένων στον χρόνο. Υπάρχουν δρόμοι, στέκια και σημεία που παραμένουν γοητευτικά. Κάνω, καθημερινά, πάμπολλες διαδρομές με τα πόδια. Παρατηρώ τα εμβληματικά κτίρια των οποίων η ιστορία χάνεται στα βάθη των αιώνων.
Σίγουρα δεν θα μπορούσα να κατοικώ σε καμία άλλη πόλη. Αλλά δεν μπορώ να μην πω ότι με ενοχλεί όλη αυτή η κατάπτωση σε επίπεδο καθημερινότητας και τρόπου διαβίωσης, η παρακμή περιοχών όπως το Κολωνάκι και γενικά της πρωτεύουσας, το τρίπτυχο «παραίτηση - αδιαφορία – εγκατάλειψη».
Ευτυχώς, η Αθήνα παραμένει μαγική το βράδυ. Μεταμορφώνεται. Σβήνονται κι εξαφανίζονται όλες οι άσχημες πλευρές της.
• Έχω ένα μικρό σπίτι στην Ύδρα, απ' όπου απολαμβάνω το απέραντο γαλάζιο. Αυτός ο γοητευτικός τόπος αποτελεί το ωραιότερο νησί. Τα καλοκαιρινά μεσημέρια πάντα κερνώ όσους περνούν από την αυλή μου ουζάκι και μεζέδες.
Με γοητεύει η θάλασσα, το λιτό και η δύναμη της απλότητας. Γι' αυτό και δεν προτιμώ το βουνό, με ταράζει. Στα ορεινά βαριέμαι εύκολα, πλήττω. Στη θάλασσα δεν αισθάνομαι μοναξιά. Είμαι ευτυχισμένη. Με γαληνεύει. Όταν κολυμπάω νιώθω αυτοτελής και απομακρύνω τον φόβο του θανάτου.
• Όταν ήμουν νεότερη, φοβόμουν περισσότερο το φυσικό τέλος. Όποιος πει ότι δεν φοβάται τον θάνατο είναι ψεύτης. Όμως, αυτό που φοβάμαι πιο πολύ είναι η αγωνία του θανάτου. Η ασθένεια, η μακρόσυρτη αρρώστια, ο πόνος.
Προτιμώ να πεθάνω ήσυχα. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια μιας μέρας που θα βρίσκομαι να κολυμπώ στη θάλασσα. Αν συνειδητοποιήσεις από νωρίς το νόημα της ζωής, απελευθερώνεσαι.
• Μία από τις πιο δύσκολες στιγμές της ζωής μου ήταν η πρόωρη απώλεια του συζύγου μου το 1983, σε ηλικία μόλις πενήντα ετών.
Δεν υπάρχει πιο τρομακτικό συναίσθημα από αυτό που νιώθεις όταν μαθαίνεις ότι ο άνθρωπός σου έχει μόλις επτά μήνες ζωής. Eκείνο το ανεξήγητο χρονικό περιθώριο που ανασύρθηκε στην επιφάνεια για μένα και τα παιδιά.
Έχασα τον ρυθμό της ζωής μου. Επηρεάστηκε η κοσμοθεωρία μου. Ήρθα σε επαφή με το αιφνίδιο, το απρόβλεπτο και το αστάθμητο. Η απώλειά του ήταν η αιτία που για πρώτη φορά «γκάζωσα» στη ζωή μου τόσο πολύ. Διότι είχα να αντιμετωπίσω ευθύνες, ανθρώπους και καταστάσεις.
• Με τον σύζυγό μου ζήσαμε μαζί είκοσι ολόκληρα χρόνια. Ήταν το πρόσωπο που με «βύθισε», κυριολεκτικά, στον κόσμο της τέχνης. Ένας όμορφος, κομψός και εξαιρετικός άνθρωπος. Όταν τον έχασα, πάλεψα και τα κατάφερα.
Από τότε αποφάσισα να μην παντρευτώ ποτέ ξανά. Επέλεξα να μη δεσμευτώ, οι σχέσεις απαιτούν χώρο και χρόνο. Αφοσιώθηκα στη δουλειά και είπα μέσα μου: «Η ζωή συνεχίζεται».
• Οι μόνοι συμβιβασμοί που έκανα στη ζωή μου ήταν μόνο συναισθηματικοί. Αυτό που με θυμώνει είναι όταν υπάρχουν πράγματα πάνω στο τραπέζι που καταλήγουν να βρεθούν από κάτω.
Αυτό που αγαπώ περισσότερο είναι τα παιδιά και τα εγγόνια μου. Ποτέ δεν με ενδιέφερε η υστεροφημία. Έχω μετανιώσει για πράγματα που δεν έκανα, για τα σφάλματα μου που στενοχώρησαν άλλους ανθρώπους αλλά και για την ευπιστία που έδειξα σε κάποιους που δεν άξιζαν. Χαίρομαι που διατηρώ ακόμα την όρεξη της ανακάλυψης.
Με τα χρόνια συνειδητοποίησα ότι τη φιλία την τοποθετώ σε μεγαλύτερη βαθμίδα από τη συγγένεια και θεωρώ σημαντικό το να είσαι αληθινός.
• Η ζωή μου ευτύχησα να είναι γεμάτη, με μικρές ή μεγάλες νίκες, με πολλά λάθη και ήττες. Το παν, όμως, είναι όλα να τα αντιμετωπίζεις με χιούμορ. Ως αισιόδοξη εκ φύσεως έχω επιλέξει να πορεύομαι στην αστεία πλευρά της ζωής.
Είναι πολύ σημαντικό να ξέρεις ότι δεν είσαι τίποτα στη ζωή, παρά μόνο μια κουκκίδα στο απέραντο σύμπαν. Δεν γνωρίζω τι θα πει ευτυχία, αλλά η μεγαλύτερη προσευχή είναι να μην ξεχνάς να λες «ευχαριστώ». Όλοι έχουν μάθει να ζητούν και κανείς δεν ευχαριστεί.
Απολαμβάνω που ζω μόνη μου. Αισθάνομαι ελεύθερη. Εξακολουθώ να ονειρεύομαι. Κι έχω μάθει να μη χρωστάω, να μη ζητάω και να μη συμβιβάζομαι.
Η συνεχής και αυξανόμενη προσέλευση και το ενδιαφέρον των επισκεπτών οδήγησαν το μουσείο στην απόφαση να παρατείνει την έκθεση για τον Μόραλη έως τις 10/2/2019.
Μουσείο Μπενάκη, Κτίριο Πειραιώς 138 - Ώρες Λειτουργίας: Πέμ. & Κυρ. 10:00-18:00, Παρ. & Σάβ. 10:00-22:00
σχόλια