Έγινε ο πρώτος Έλληνας πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Έχει διδάξει στα κορυφαία πανεπιστήμια της Ευρώπης. Είναι αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και μέλος της Συγκλήτου της Ακαδημίας Διεθνούς Δικαίου της Χάγης. Προσωπικότητα που αποφεύγει συνειδητά τα φώτα της δημοσιότητας, με το επιστημονικό του έργο έχει αφιερωθεί στην υπεράσπιση της αλήθειας, της δικαιοσύνης, της εξάλειψης των διακρίσεων, του ρατσισμού και της μισαλλοδοξίας.
Άλλωστε, έχει διατελέσει και πρόεδρος της Επιτροπής για την Εθνική Στρατηγική για την Ισότητα των ΛΟΑΤΚΙ+ στην Ελλάδα. Όλα αυτά έχω στο μυαλό μου καθώς πηγαίνω να συναντήσω τον καθηγητή Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου, κ. Λίνο-Αλέξανδρο Σισιλιάνο.
Το γραφείο του στο Ίδρυμα Μαραγκοπούλου είναι φωτεινό και άνετο. Απέναντί μου έχω έναν ευγενικό, προσηνή και ευχάριστο συνομιλητή. Μεταξύ των πολυάριθμων τιμητικών διακρίσεων που έχει λάβει είναι το παράσημο του Αξιωματικού της Λεγεώνας της Τιμής της Γαλλικής Δημοκρατίας από τον Πρόεδρο Εμανουέλ Μακρόν αλλά και το παράσημο του Ανώτερου Ταξιάρχη του Τάγματος του Σωτήρος από την Πρόεδρο της Δημοκρατίας, Κατερίνα Σακελλαροπούλου.
«Πρέπει να εμβαθύνουμε περισσότερο στις έννοιες των δικαιωμάτων και τους κράτους δικαίου. Λειτουργούμε με μια εσωστρέφεια πολλές φορές, είτε ως κοινωνία, είτε ως πολιτεία, είτε ως δικαστική εξουσία, είτε ως πανεπιστήμια».
Στη συνέντευξη που ακολουθεί μιλά για τα ανθρώπινα δικαιώματα και το κράτος δικαίου, το προσφυγικό-μεταναστευτικό και τους δύο πολέμους που βρίσκονται εν εξελίξει. Αναφέρεται στην ισότητα στον γάμο και στα διαχρονικά προβλήματα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Θυμάται δύσκολες υποθέσεις που διαχειρίστηκε, όπως ηθικά διλήμματα περί ευθανασίας, και απαντά αν η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να αντικαταστήσει την κρίση ενός δικαστή. Τέλος, εξηγεί τι είναι αυτό που τον ενοχλεί στη δημόσια σφαίρα και δείχνει τον δρόμο για το πώς να ανακαλύψει κάποιος τη γνώση στη ρευστή εποχή που ζούμε.
— Κάποτε ένας καθηγητής μου είχε πει ότι ζούμε σε μια περίοδο που τα δικαιώματα δεν πουλάνε, δεν είναι πλέον της «μόδας». Συμφωνείτε ή διαφωνείτε;
Το διεθνές δίκαιο χρησιμεύει ως θεμέλιο για τη λειτουργία της παγκόσμιας κοινότητας. Τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν επιβάλλονται. Αναγνωρίζονται και η προστασία τους είναι αδιαπραγμάτευτη. Αυτή την περίοδο ολοκλήρωσα τη συγγραφή ενός βιβλίου που αφορά την ανθρώπινη διάσταση του διεθνούς δικαίου. Στις σελίδες του προσπαθώ να αναδείξω ότι το διεθνές δίκαιο συν-καθορίζεται από τα δικαιώματα του ανθρώπου που έχουν εμφιλοχωρήσει σε διάφορους επιμέρους κλάδους του, ενώ διαποτίζουν συγχρόνως όλους σχεδόν τους κλάδους του εθνικού δικαίου. Δείτε τι συμβαίνει στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, όπου οι περισσότερες εκκρεμείς υποθέσεις βασίζονται σε συμβάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Η κύρια πρόκληση στο διεθνές δίκαιο περιστρέφεται γύρω από την αμφισβήτηση και την παραβίαση θεμελιωδών αρχών του, όπως η απαγόρευση της χρήσης βίας και η διάπραξη εγκλημάτων πολέμου και εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας. Το σημαντικότερο εμπόδιο, κατά την άποψή μου, έγκειται στην κατάφωρη παραβίαση αυτών των θεμελιωδών αρχών. Ωστόσο, παρά τους κινδύνους που ελλοχεύουν, το οικοδόμημα του διεθνούς δικαίου παραμένει ισχυρό. Η διεθνής κοινότητα έχει επιδείξει ισχυρές αντιστάσεις σε αντίστοιχες παραβιάσεις και τα ανθρώπινα δικαιώματα βρίσκονται στο προσκήνιο της διεθνούς επικαιρότητας.
— Στον πόλεμο στη Γάζα δεν υπάρχει καταστρατήγηση των δικαιωμάτων;
Αναμφίβολα. Αυτός είναι και ο λόγος που η Νότια Αφρική κατήγγειλε μέσω της προσφυγής της στη Χάγη το Ισραήλ για «γενοκτόνο πρόθεση» έναντι των Παλαιστινίων. Στις μέρες μας βλέπουμε πολλά κράτη να παραβιάζουν τους κανόνες του δικαίου. Το θετικό είναι, όμως, ότι δεν αμφισβητούν τον βασικό κανόνα. Ακούγεται αντιφατικό, αλλά αυτή είναι η πραγματικότητα. Στα Ηνωμένα Έθνη κανένα κράτος δεν θα υποστηρίξει ότι δεν δεσμεύεται, π.χ., από την απαγόρευση των βασανιστηρίων. Μπορεί να αρνηθούν πεισματικά τα αληθινά περιστατικά ή να επικαλεστούν εξαιρέσεις, ο κανόνας ωστόσο δεν αποδυναμώνεται.
— Στο θέμα του προσφυγικού-μεταναστευτικού τι γίνεται;
Πρόκειται για ένα δύσκολο θέμα, ιδίως για τη χώρα μας. Το ζήτημα είναι ότι δεν το αντιμετωπίζουμε στη ρίζα του, δεν δρούμε όπως αρμόζει. Σε πολλά κράτη της Αφρικής η Ευρώπη είναι προφανές ότι έχει αποτύχει, ως προς την πολιτική της. Υπάρχουν πληθυσμιακές ομάδες οι οποίες όχι απλώς δεν ευημερούν, αλλά βρίσκονται διαρκώς σε καθεστώς μόνιμων κοινωνικών εντάσεων και εμφύλιας σύρραξης, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένας ανεξέλεγκτα μεγάλος όγκος από μεταναστευτικά-προσφυγικά ρεύματα. Η διακοπή των ροών αυτών όμως δεν επιτυγχάνεται με το να ορθώνεις τείχη, διότι αυτή είναι μια πρόσκαιρη λύση. Χρειάζεται να αναζητήσουμε ενναλακτικές μορφές ελέγχου των μαζικών διελεύσεων.
Προφανώς προέχει η συνοριακή ασφάλεια, αλλά η Ελλάδα, ως χώρα πρώτης υποδοχής, επιβάλλεται να προωθήσει την έννοια της αλληλεγγύης. Αναμφίβολα, δεν μπορεί να αφήνεις κάποιον να πνιγεί στη μέση της θάλασσας. Η αποτελεσματική διαχείριση αυτού του πολύπλοκου προβλήματος απαιτεί κινήσεις λεπτών ισορροπιών ως προς τον χειρισμό του. Άλλωστε, η χώρα μας έχει κατηγορηθεί επανειλημμένως στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. Θυμηθείτε την καταδίκη της Ελλάδας για το ναυάγιο στο Φαρμακονήσι με τραγικό απολογισμό τον θάνατο 11 ανθρώπων, εκ των οποίων οι οκτώ ήταν ανήλικοι. Με την απόφασή του το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο καλούσε την Ελλάδα να καταβάλει συνολική αποζημίωση 330.000 ευρώ στους προσφεύγοντες.
— Πιστεύετε ότι περνάμε πολλές φορές από τη χρήση στην κατάχρηση των δικαιωμάτων στη χώρα μας;
Αναντίρρητα, με το πιο πρόσφατο παράδειγμα να είναι οι καταλήψεις στα πανεπιστήμια. Δεν έχω κανένα απολύτως πρόβλημα με την ελεύθερη έκφραση, η οποία είναι πλήρως συνυφασμένη με την πολυδιάστατη αποστολή του πανεπιστημίου. Άλλωστε, κάθε φοιτητής έχει το δικαίωμα της εκφοράς ελεύθερου λόγου στο πανεπιστήμιο. Έχεις τη δυνατότητα να φωνάξεις, να διαδηλώσεις, να σηκώσεις πανό, να διαμαρτυρηθείς. Το να καταλαμβάνεις, όμως, το πανεπιστήμιο και να υποχρεώνεις ολόκληρη την ακαδημαϊκή κοινότητα να τελεί σε καθεστώς πίεσης, αυτό αποτελεί μια κατάχρηση δικαιώματος.
— Τι πάει στραβά με την τριτοβάθμια εκπαίδευση και κάθε χρόνο έχουμε καταλήψεις;
Πιθανολογώ ότι η οργάνωση των εξετάσεων με διαδικτυακό τρόπο στις σχολές των ιδρυμάτων που τελούν υπό κατάληψη αλλάζει πλέον το παιχνίδι. Μην ξεχνάτε ότι το δίλημμα, μέχρι στιγμής, ήταν αν θα ειδοποιήσουμε ή όχι την αστυνομία. Προφανώς δεν την καλούσαμε και γιατί δεν θέλαμε να οξύνουμε τα πνεύματα. Θεωρώ λοιπόν ότι οι ηλεκτρονικές εξετάσεις δίνουν μια άλλη προοπτική σ’ αυτό το διαχρονικό πρόβλημα. Και παρά τις δυσκολίες ή τις δυσχέρειες, ευελπιστώ ότι θα τα καταφέρουμε να πάνε όλα καλά και με σχετική ομαλότητα.
— Είστε υπέρ της δημιουργίας μη κρατικών πανεπιστημίων;
Το θέμα δεν είναι αν κάποιος τάσσεται υπέρ ή κατά. Θα σας παραπέμψω σε ένα πολύ καλό άρθρο δύο έγκριτων συνταγματολόγων, του Ευάγγελου Βενιζέλου και του Βασίλειου Σκουρή. Στο κείμενο αυτό οι συνάδελφοι επεσήμαναν ότι «δεν μπορεί να θεμελιωθεί η άποψη ότι το κρατικό μονοπώλιο στην ανώτατη εκπαίδευση αποτελεί στοιχείο του “σκληρού πυρήνα” της ταυτότητας του ελληνικού Συντάγματος, ώστε να δικαιολογεί αποκλίσεις από τις θεμελιώδεις ενωσιακές ελευθερίες». Ουσιαστικά επιβεβαιώνουν ότι το άρθρο 16, όπως ερμηνεύεται σε αρμονία προς το Δίκαιο της Ε.Ε., δεν αντιτίθεται στην ίδρυση μη κερδοσκοπικών ιδιωτικών πανεπιστημίων. Δεν μπορεί λοιπόν να οχυρωνόμαστε πίσω από μια διάταξη. Το ερώτημα, δηλαδή, κατά πόσο επιτρέπεται ή όχι είναι ήδη λυμένο.
Εκεί που πρέπει να εστιάσουμε είναι στους όρους και τις προϋποθέσεις. Να διασφαλιστεί μια σειρά από αυστηρές εγγυήσεις με σκοπό την αναβάθμιση συνολικά της ποιότητας των σπουδών. Εδώ όμως θέλω να προσθέσω κάτι. Το πρώτιστο, για μένα, είναι να μην περάσει ένα εσφαλμένο μήνυμα το οποίο να λέει ότι τη στιγμή που πάμε να δημιουργήσουμε ιδιωτικά πανεπιστήμια, υποβαθμίζουμε τα δημόσια. Και θα σας εξηγήσω τι εννοώ. Για το ελληνικό δημόσιο πανεπιστήμιο η ενίσχυση της χρηματοδότησης και του ανθρώπινου δυναμικού αποτελεί μια κρίσιμη παράμετρο. Δεν είναι δυνατόν, για παράδειγμα, στη Νομική Σχολή να έχουν φύγει τα τελευταία δύο χρόνια 16 συνάδελφοι εξαιτίας αφυπηρετήσεων και η απάντηση, εκ μέρους των αρμοδίων, να είναι η αναπλήρωσή τους από 7 συναδέλφους και να είμαστε και ευχαριστημένοι.
Θα πρέπει να αντικαθίσταται το σύνολο του διδακτικού προσωπικού που αποχωρεί. Δεν ζητάμε την αύξηση, αλλά απλώς τη διατήρησή του. Πριν την οικονομική κρίση τα μέλη ΔΕΠ ήταν περίπου 130. Σήμερα είναι μόνο 79. Υπάρχει μια μεγάλη μείωση, η οποία συνεχίζεται. Συγχρόνως, δεν αντικαθίσταται ούτε το διοικητικό προσωπικό. Σε πολλές περιπτώσεις, μάλιστα, το εκπαιδευτικό προσωπικό διεκπεραιώνει γραμματειακές εργασίες. Συνεπώς, αυτό που ζητάμε είναι το αυτονόητο. Ίσως αυτή η συζήτηση να είναι μια καλή ευκαιρία προκειμένου να προβληματιστούμε συνολικά για την επίλυση των πραγματικών προβλημάτων των πανεπιστημίων.
— Πάντως, υπάρχουν πολλές πληγές στην ανώτατη εκπαίδευση εδώ και πολλά χρόνια.
Κοιτάξτε. Είναι αλήθεια αυτό, αλλά ας μη βιαζόμαστε να αποδομήσουμε πρόσωπα και καταστάσεις. Αντιλαμβάνομαι ότι όλοι θα θέλαμε οι χώροι των πανεπιστημίων να είναι πιο φροντισμένοι και πιο καθαροί. Αλλά βήματα βελτίωσης έχουν γίνει. Το κτίριο, για παράδειγμα, της Νομικής είναι σε πολύ καλύτερη κατάσταση.
— Γιατί απέτυχε η πανεπιστημιακή αστυνομία;
Ο όρος αστυνομία όταν συνδέεται με τα πανεπιστήμια λειτουργεί συγκρουσιακά και εμπεριέχει ένα αρνητικό πρόσημο. Θα προτιμούσα τα ανώτατα ιδρύματα να έχουν ένα προσωπικό ασφαλείας και να εισέρχονται σε αυτά μόνον εκείνοι που διαθέτουν πανεπιστημιακή ταυτότητα ή όταν υπάρχει κάποιος συγκεκριμένος λόγος για να βρίσκεσαι εκεί, π.χ. μια ανοιχτή πρόσκληση ή ένα συνέδριο. Όλα αυτά δεν είναι άγνωστα, αλλά εφαρμόζονται στα περισσότερα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια.
Επίσης, εξαιτίας της ακαδημαϊκής ελευθερίας έχεις τη δυνατότητα να πεις ό,τι θέλεις. Άλλο όμως αυτό και άλλο η ασυδοσία. Σίγουρα, ένας ευρύτερος δημοκρατικός πολιτισμός θα ήταν προς τη σωστή κατεύθυνση. Να καλλιεργήσουμε δηλαδή έναν βαθμό ωριμότητας. Το βέβαιο είναι ότι το θέμα αυτό δεν λύνεται με το να επιβάλεις μια παραδοσιακού τύπου αστυνόμευση.
— Ήσασταν πρόεδρος της Επιτροπής Χάραξης της Εθνικής Στρατηγικής για την Ισότητα των ΛΟΑΤΚΙ+. Τελικά το νομοσχέδιο πέρασε με ευρεία πλειοψηφία.
Μου είχε κάνει την τιμή να μου το ζητήσει ο πρωθυπουργός με σκοπό την κατάρτιση ενός ολοκληρωμένου σχεδίου που θα καθόριζε οριζόντια τη στρατηγική, τους στόχους και τις δράσεις υπουργείων και αρμόδιων φορέων για την εκπόνηση και την υλοποίηση πολιτικών για την ισότητα των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων. Έγιναν πολλά βήματα πάνω σε όλα αυτά τα θέματα. Άλλωστε, ο σεβασμός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της διαφορετικότητας αποτελεί ηθικό χρέος κάθε δημοκρατικού κράτους. Πάντως, ας μην εστιάζουμε το ενδιαφέρον μας μόνο στον γάμο αλλά και σε μια σειρά διακρίσεων που αφορούν τον σεξουαλικό προσανατολισμό, την ταυτότητα, τα χαρακτηριστικά και την έκφραση φύλου.
Για παράδειγμα, ένα πρόβλημα ιδιαίτερα οξυμένο είναι η απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού από αστυνομικές δυνάμεις. Αυτό είναι ανεπίτρεπτο να συμβαίνει και δεν δικαιολογείται για μια δημοκρατική κοινωνία. Τώρα, όσον αφορά την ισότητα στον γάμο, ως Επιτροπή, είχαμε μελετήσει και καταγράψει όλα όσα ισχύουν σε πανευρωπαϊκή κλίμακα. Η δυτική Ευρώπη, πλην Ιταλίας, έχει αναγνωρίσει την ισότητα στον γάμο, ενώ η κεντρική και ανατολική Ευρώπη όχι. Εμείς υποστηρίξαμε από την αρχή ότι εναπόκειται στην πολιτική εξουσία να αποφασίσει ποια πλευρά θα ακολουθήσει και αν θα προχωρήσει. Πλέον, το νομοσχέδιο ψηφίστηκε και αναμένουμε να δούμε στην πράξη πώς θα εφαρμοστεί.
— Σας εντυπωσίασε που υπήρχαν ρωγμές και στα υπόλοιπα κόμματα εκτός της ΝΔ;
Αρχικά, είναι ένα θέμα που διχάζει την ελληνική κοινωνία και έχει αρκετές άλλες παραμέτρους, όπως η τεκνοθεσία και η παρένθετη κύηση. Επομένως, δεν είναι μόνο θέμα κομμάτων αλλά και προσωπικών πεποιθήσεων. Δεν είναι εύκολα θέματα αυτά και υπάρχουν αντικρουόμενες μελέτες. Συνεπώς, θα σας έλεγα ότι δεν με εξέπληξαν αυτές οι αντιδράσεις. Στη Γαλλία, για παράδειγμα, υπήρξαν έντονες διαμαρτυρίες, ογκώδεις διαδηλώσεις υπέρ και κατά, αλλά από τη στιγμή που ψηφίστηκε ο σχετικός νόμος δεν γίνεται πλέον λόγος για το ζήτημα.
— Μιλήστε μας για μερικές ενδιαφέρουσες υποθέσεις που θυμάστε από τη διάρκεια της θητείας σας στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο.
Σίγουρα μια απ’ αυτές ήταν η υπόθεση Μολλά Σαλή κατά Ελλάδας, εξαιτίας της οποίας καταδικάστηκε η χώρα μας για παραβίαση της αρχής της μη διάκρισης καθώς και για προσβολή του δικαιώματος στην ιδιοκτησία. Επρόκειτο για έναν αναχρονισμό, σύμφωνα με τον οποίο στην Ελλάδα του 21ου αιώνα ο μουφτής εφαρμόζει το ισλαμικό δίκαιο στη μουσουλμανική μειονότητα της Δυτικής Θράκης ακόμη και εάν τα εμπλεκόμενα πρόσωπα δεν το επιθυμούν. Σήμερα το σχετικό νομοθετικό πλαίσιο έχει αλλάξει και η αρμοδιότητα του μουφτή σε ζητήματα οικογενειακού και κληρονομικού δικαίου προϋποθέτει τη συναίνεση των ενδιαφερομένων.
Επίσης, όταν το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων κήρυξε την προσφυγή που υπέβαλε η Ουκρανία εναντίον της Ρωσίας σχετικά με μία σειρά από παραβιάσεις δικαιωμάτων στην Κριμαία κατά μέγα μέρος παραδεκτή. Επιπροσθέτως, οι υποθέσεις για τις έκνομες πτήσεις της CIA, με τις μεταγωγές υπόπτων για τρομοκρατικές ενέργειες στις φυλακές του Γκουαντάναμο, όταν το Δικαστήριο έκανε το χρέος του καταδικάζοντας τέτοιες πρακτικές. Τέλος, μια άλλη ενδιαφέρουσα υπόθεση ήταν εκείνη για την καταναγκαστική εργασία στις φυτείες φράουλας στη Μανωλάδα.
Τότε, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έκρινε ομόφωνα ότι υπήρξε παραβίαση του άρθρου 4, παρ. 2 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, επισημαίνοντας ότι η κατάσταση των προσφευγόντων αποκάλυπτε εμπορία ανθρώπων και καταναγκαστική εργασία. Να μην παραλείψω και την υπόθεση για το κούρεμα των ελληνικών ομολόγων.
— Πώς πράττει ένας δικαστής σε μια υπόθεση υποβοηθούμενης ευθανασίας;
Υπήρξε μια τέτοια περίπτωση η οποία με είχε προβληματίσει περισσότερο απ’ όλες, από φιλοσοφική άποψη. Αναφέρομαι στον 39χρονο Γάλλο νοσοκόμο Vincent Lambert, ο οποίος είχε υποστεί ανεπανόρθωτη εγκεφαλική βλάβη, μετά από ατύχημα με μηχανή τον Σεπτέμβριο του 2008. Ο ίδιος ήταν σε κωματώδη κατάσταση για επτά χρόνια, μένοντας στη ζωή με τεχνητή παροχή τροφής και νερού, μέσω γαστρικού σωλήνα. Οι συγγενείς και οι γιατροί του ήταν διχασμένοι για το πώς θα πρέπει να αντιμετωπιστεί η κατάστασή του, με τη σύζυγό του, Rachel, να συντάσσεται με την άποψη των γιατρών ότι θα πρέπει να τεθεί τέλος στην παροχή τροφής και νερού που τον κρατούσε ζωντανό.
Από την άλλη πλευρά, η μητέρα του ασθενούς, η 69χρονη Viviane Lambert, είχε οργανώσει εκστρατεία με τον τίτλο «Vincent must live» («Ο Βίνσεντ πρέπει να ζήσει»). Τελικά, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο έκρινε, κατά πλειοψηφία, ότι δεν υπήρχε παραβίαση του άρθρου 2 (δικαίωμα στη ζωή) της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, στην περίπτωση εφαρμογής της απόφασης του Γαλλικού Συμβουλίου της Επικρατείας, η οποία υιοθετούσε την άποψη των γιατρών. Ήταν μια απόφαση που είχε συγκλονίσει τη Γαλλία και θυμάμαι ότι στην πρώτη συνέντευξη που έδωσα στη «Le Monde» με είχαν βομβαρδίσει με ερωτήσεις γι’ αυτό το ζήτημα. Με μεγάλη δυσκολία είχα συνταχθεί κι εγώ με την πλειοψηφούσα άποψη των συναδέλφων μου.
— Θα μπορέσει η τεχνητή νοημοσύνη να υποκαταστήσει κάποια στιγμή τους ανθρώπους που αποφασίζουν, π.χ. στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων;
Η τεχνητή νοημοσύνη αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο στη διαδικασία έρευνας που κάνει ένας δικαστής. Είναι μια πολύ καλή μηχανή αναζήτησης πληροφοριών και στοιχείων πάνω στα οποία θα βασιστεί η δικανική κρίση. Από κει και πέρα, δεν μπορούμε να επαφιέμεθα στην κρίση μιας μηχανής για σύνθετα ζητήματα και υποθέσεις σαν αυτές που σας ανάφερα παραπάνω, όσο εξελιγμένη να είναι. Θα ήταν καταστροφικό για μια κοινωνία να αφήσει καίρια θέματα έννομης τάξης και κράτους δικαίου στην κεντρική λειτουργία μιας εφαρμογής τεχνητής νοημοσύνης.
— Τι σας ενοχλεί στην εγχώρια δημόσια σφαίρα;
Νομίζω ότι πρέπει να εμβαθύνουμε περισσότερο στις έννοιες των δικαιωμάτων και τους κράτους δικαίου. Λειτουργούμε με μια εσωστρέφεια πολλές φορές, είτε ως κοινωνία, είτε ως πολιτεία, είτε ως δικαστική εξουσία, είτε ως πανεπιστήμια. Χρειάζεται να αποκτήσουμε καλύτερη εικόνα και να είμαστε περισσότερο συμμέτοχοι στο διεθνές περιβάλλον στο οποίο πορεύεται η Ελλάδα. Συχνά επικαλούμαστε κάποιες ιδιαιτερότητες, αλλά δεν μπορούμε να κρυβόμαστε πίσω απ’ αυτές για να αποποιούμαστε τις ευθύνες μας. Έχουμε μια τάση να μεταθέτουμε τις ευθύνες και να υποστηρίζουμε ότι φταίνε πάντα κάποιοι άλλοι. Αναμφίβολα, όλες οι κοινωνίες έχουν τις ιδιαιτερότητές τους. Αυτό που χρειάζεται δεν είναι μόνο να τις εκφράζεις, αλλά να τις αφομοιώνεις και να τις μεταβολίζεις.
— Ο πατέρας σας θεωρούνταν ένας από τους μεγαλύτερους Έλληνες συνθέτες συμφωνικής μουσικής μαζί με τον Μανώλη Καλομοίρη και τον Νίκο Σκαλκώτα. Πόσο σας επηρέασε αυτό;
Είναι αλήθεια ότι αρχικά η μουσική πράγματι με είχε κερδίσει όμως, όπως φάνηκε, μπορεί εγώ να την αγαπούσα, αλλά ο έρωτας δεν ήταν αμοιβαίος. Αυτή ήταν μια φράση που μου είχε πει ο πατέρας μου και νομίζω ότι είχε δίκιο.
— Τι σημαίνει για σας η λέξη ευτυχία;
Φιλία, έρωτας, μουσική, τέχνη, ενασχόληση με την επιστήμη, συγγραφή, δημιουργία.
— Πώς μπορεί να ανακαλύψει κάποιος τη γνώση σ’ αυτήν τη ρευστή εποχή που ζούμε;
Ξέρετε, μπορεί το βιβλίο στις μέρες μας να θεωρείται ντεμοντέ, εξακολουθεί όμως να αποτελεί μια ασύγκριτη πηγή γνώσης. Εμπεριέχει σκέψη και ανάλυση. Η μόρφωση είναι για μένα μια σύνθετη έννοια. Θα πας να θαυμάσεις την έκθεση «Νοήματα» στο Μουσείο της Ακροπόλεως και ταυτόχρονα θα περιηγηθείς σε έναν άλλο κόσμο στον οποίο θα βρεις απαντήσεις για τα ανθρώπινα πάθη και τα συναισθήματα. Ευρήματα που όχι μόνο ενώνουν την αρχαιότητα με το Βυζάντιο, την Αναγέννηση με τη νεότερη τέχνη, αλλά θα σε προβληματίσουν, θα σε κάνουν να σκεφτείς. Είναι ένας ανεκτίμητος τρόπος ψυχικής ικανοποίησης. Γι’ αυτό, αν έδινα μια συμβουλή σήμερα σ’ έναν νέο, θα του έλεγα να παραμείνει ανήσυχος.
— Ο μεγαλύτερος σας φόβος;
Το τέλος, σ’ όλες τις μορφές του.
— Τι θεωρείτε σημαντικό στη ζωή;
Την οικογένεια και τη φιλία, τους ανθρώπους δηλαδή που είναι δίπλα μας και μας αγαπούν.
