ΑΠΟ ΤΑ ΑΠΑΓΟΡΕΥΜΕΝΑ ΠΛΑΣΤΙΚΑ μίας χρήσης, τα οποία όμως συνεχίζουν να κατακλύζουν την αγορά, όπως τα πλαστικά καλαμάκια, μέχρι την ανεπαρκή ανάπτυξη των δημόσιων βρυσών, η αντιμετώπιση της πλαστικής ρύπανσης στην Ελλάδα έχει πολύ δρόμο να διανύσει ακόμη. Ο «δρόμος» αυτός αποκαλύπτεται μέσα από την τελευταία έκθεση του WWF Ελλάς για τις μαύρες τρύπες της εφαρμογής του νόμου, στην οποία συμπεριλαμβάνεται και μια έρευνα γνώμης για το πώς αντιλαμβάνονται την εφαρμογή του οι πολίτες.
O περιορισμός της πλαστικής ρύπανσης και οι αλλαγές που θα έπρεπε να μπουν στην καθημερινότητα των πολιτών της Ευρώπης πήραν τη μορφή νόμου το 2019 μέσω μιας ευρωπαϊκής οδηγίας.
Η οδηγία προέβλεπε μια σειρά μέτρων για να σταματήσει η διάθεση στην αγορά κάποιων ιδιαίτερα προβληματικών πλαστικών μίας χρήσης, όπως τα πλαστικά καλαμάκια, τα οποία, μολονότι απαγορευμένα, τα βρίσκουμε παντού.
Σύμφωνα με την έκθεση του WWF τα προβληματικά πλαστικά βαφτίστηκαν εσφαλμένα «επαναχρησιμοποιούμενα» και κυκλοφορούν παράνομα στην αγορά, χωρίς η πολιτεία να επιδεικνύει την απαραίτητη εγρήγορση για καταπολέμηση αυτής της κακής πρακτικής.
Αν και η Ελλάδα ήταν από τις πρώτες χώρες που ενσωμάτωσε τις προβλέψεις της οδηγίας στο εθνικό της δίκαιο, όπως ισχυρίζεται το WWF, παραθέτοντας στοιχεία και από τις κρατικές υπηρεσίες, η συνέχεια δεν ήταν τόσο δυναμική όσο η αρχή.
Σύμφωνα με τη νέα έκθεσή του, υπάρχει σοβαρό έλλειμμα στην εφαρμογή του νόμου, που αποδίδεται στην απροθυμία της πολιτείας να ασχοληθεί ουσιαστικά και υπεύθυνα με το ζήτημα. Καταγράφεται, όπως σχολιάζει, «μια ξεκάθαρη οπισθοδρόμηση σε ένα θέμα για το οποίο η Ελλάδα είχε καταφέρει να κερδίσει τις εντυπώσεις όταν το 2020 ήταν από τις πρώτες χώρες της Ε.Ε. που ενσωμάτωσαν στο εθνικό δίκαιο την οδηγία (Ε.Ε.) 2019/904 για τον περιορισμό μιας σειράς πλαστικών μίας χρήσης».
Σχεδόν τέσσερα χρόνια μετά την ψήφιση του νόμου, ο Αχιλλέας Πληθάρας, υπεύθυνος αποτυπώματος στο WWF Ελλάς, αναφέρει ότι: «Βρισκόμαστε στο ίδιο έργο θεατές. Αντί πλέον να μιλάμε για πρόοδο με έμφαση στην επαναχρησιμοποίηση, διαπιστώνουμε αδυναμία εφαρμογής ακόμα και των πιο απλών διατάξεων. Όσο καθυστερεί η εφαρμογή του νόμου, τόσο αυτός απαξιώνεται στα μάτια των πολιτών και τόσο περισσότερο εντείνεται η πλαστική ρύπανση», υποστηρίζει.
Τα απαγορευμένα πλαστικά μίας χρήσης που κυκλοφορούν ανεξέλεγκτα στην αγορά
Σύμφωνα με την έκθεση του WWF, τα κυριότερα προβλήματα που διαπιστώνονται σχετικά με την ορθή εφαρμογή του νόμου αφορούν έξι διαφορετικά πεδία, αρχής γενομένης από τα απαγορευμένα προβληματικά πλαστικά μίας χρήσης, όπως τα πλαστικά πιάτα, τα μαχαιροπίρουνα και τα καλαμάκια.
Στην έκθεση υπογραμμίζεται ότι όλα αυτά τα πλαστικά όχι απλά δεν έχουν αποσυρθεί αλλά κατακλύζουν την αγορά ως απόρροια της ανοχής της πολιτείας στην κακή εφαρμογή του νόμου. Ενδεικτικό αυτής της πρακτικής, όπως αναφέρει, είναι ότι τα προβληματικά πλαστικά βαφτίστηκαν εσφαλμένα «επαναχρησιμοποιούμενα» και κυκλοφορούν παράνομα στην αγορά, χωρίς η πολιτεία να επιδεικνύει την απαραίτητη εγρήγορση για καταπολέμηση αυτής της κακής πρακτικής.
Η οργάνωση σημειώνει, ωστόσο, ότι το υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας τον Μάιο και τον Ιούνιο του 2024 εξέδωσε με μεγάλη καθυστέρηση, όπως λέει, δύο εγκυκλίους, προκειμένου να σταματήσει η κακή πρακτική απαγορευμένων ειδών ως επαναχρησιμοποιούμενων. Με αυτές τις εγκυκλίους έκανε σαφές ότι τέτοια προϊόντα δεν μπορούν να θεωρηθούν επαναχρησιμοποιούμενα και ως εκ τούτου εντάσσονται σε καθεστώς απαγόρευσης.
Άφαντες οι δημόσιες βρύσες
Μία ακόμη πρόνοια του ίδιου νόμου που αφορά την ανάπτυξη δημόσιων βρυσών κρίνεται ως ανεπαρκής. Βάσει σχετικής διάταξης που υπάρχει στον νόμο για τον περιορισμό της πλαστικής ρύπανσης, οι δήμοι υποχρεούνται από το 2021 να διαθέτουν κοινόχρηστες βρύσες προς δωρεάν διάθεση πόσιμου νερού σε δημοτικές αθλητικές εγκαταστάσεις και σε δημοτικές παιδικές χαρές, παρέχοντας κατάλληλη σήμανση στο κοινό που θα ενθαρρύνει τη χρήση επαναχρησιμοποιούμενων δοχείων νερού, καθώς και να επεκτείνουν το δίκτυο με κοινόχρηστες βρύσες προς δωρεάν διάθεση πόσιμου νερού σε κοινόχρηστους χώρους συνάθροισης κοινού, στα όρια της διοικητικής τους ευθύνης.
Όπως αναφέρει η οργάνωση, η τοπική αυτοδιοίκηση, με ελάχιστες εξαιρέσεις, κωλυσιεργεί παρότι πρόκειται για μια απαραίτητη ενέργεια για τον περιορισμό των πλαστικών μπουκαλιών νερού που πωλούνται κατά συρροή. Μόνο το 2022 υπολογίζεται ότι πωλήθηκαν σχεδόν 2 δισ. μπουκάλια PET στην Ελλάδα, κυρίως για εμφιαλωμένο νερό. Να σημειωθεί ότι για το ζήτημα των δημόσιων βρυσών η περιβαλλοντική οργάνωση Greenpeace υλοποιεί μια πολύ ενδιαφέρουσα πρωτοβουλία με τίτλο «Ραντεβού στις βρύσες», που στόχο έχει να καταγράψει τις δημόσιες βρύσες σε όλη την Ελλάδα και να παροτρύνει τις δημοτικές αρχές να αναλάβουν δράση.
Ο μικρός περιορισμός πλαστικών ποτηριών και φαγητοδοχείων, η κακή συμμόρφωση εστίασης και λιανεμπορίου και τα λίγα έσοδα που φτάνουν στα κρατικά ταμεία
Οι συντάκτες της έκθεσης διαπιστώνουν την ελλιπή εφαρμογή των διατάξεων για τη μείωση των πλαστικών ποτηριών και φαγητοδοχείων κατά 30% έως το 2024, όπως ορίζει ο νόμος, γεγονός που συντελεί στη μη είσπραξη μεγάλου μέρους της ανταποδοτικής εισφοράς αλλά και στην έλλειψη συμμόρφωσης των επιχειρήσεων λιανικού εμπορίου και εστίασης με την υποχρέωση να διαθέτουν τα προϊόντα τους σε επαναχρησιμοποιούμενα σκεύη.
Ο βραχυπρόθεσμος στόχος μείωσης των πλαστικών κυπέλλων και φαγητοδοχείων μίας χρήσης που διακινούνται και χρησιμοποιούνται στην Ελλάδα πρέπει να αγγίξει, όπως πραναφέρθηκε, το 30% έως το 2024 και το 60% έως το 2026, σε σχέση με το έτος βάσης που είναι το 2022.
Βάσει της νομοθετικής πρόβλεψης, για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος, όπως αναφέρουν οι συντάκτες της έκθεσης, επιβλήθηκε από 1.1.2022 εισφορά 5 λεπτών για κάθε κύπελλο ή φαγητοδοχείο και 5 λεπτά για το καπάκι τους. Η εισφορά βάσει του νόμου έχει ανταποδοτικό χαρακτήρα.
Τα έσοδα αποδίδονται στον Ελληνικό Οργανισμό Ανακύκλωσης (ΕΟΑΝ) και πρέπει να διατίθενται αποκλειστικά για χρηματοδότηση δράσεων που στοχεύουν στη μείωση των επιπτώσεων των πλαστικών προϊόντων.
Προβλέφθηκε, επίσης, ότι οι επιχειρήσεις μαζικής εστίασης θα πρέπει να έχουν απόθεμα τουλάχιστον 30 επαναχρησιμοποιούμενων εναλλακτικών προϊόντων (κύπελλα και δοχεία πολλαπλών χρήσεων) και να τα διαθέτουν στους πελάτες τους αν τους ζητηθεί.
Μάλιστα, θα έπρεπε ακόμα και κατά τη διανομή προϊόντων με delivery να ενημερώνουν τους καταναλωτές για τη διαθεσιμότητα τέτοιων ειδών πολλαπλών χρήσεων. Επίσης, η ίδια διάταξη, ότι από 1.1.2022 οι επιχειρήσεις λιανεμπορίου (σούπερ μάρκετ, μίνι μάρκετ κ.λπ.) και οι επιχειρήσεις εστίασης υποχρεούνται να εξυπηρετούν τους πελάτες που θέλουν να χρησιμοποιήσουν δικό τους σκεύος και να κερδίζουν έκπτωση γι' αυτό.
Βάσει του ίδιου άρθρου, από τον Ιούλιο του 2022 οι επιχειρήσει catering απαγορεύεται να χρησιμοποιούν πλαστικά κύπελλα και φαγητοδοχεία μίας χρήσης όταν δίνουν απευθείας τρόφιμα και ποτά στον καταναλωτή. Ο κρατικός φορέας που παρακολουθεί τη συμμόρφωση των υπόχρεων επιχειρήσεων είναι ο ΕΟΑΝ. Η οργάνωση, επικαλούμενη τα επίσημα στοιχεία του ΕΟΑΝ, αναφέρει ότι το 2022 διατέθηκαν στην αγορά σχεδόν 420 εκατομμύρια πλαστικά κύπελλα και φαγητοδοχεία.
Γι' αυτά τα είδη θα έπρεπε να προκύψει έσοδο από την εισφορά προστασίας περιβάλλοντος (ανέρχεται σε 5 λεπτά για το κύπελλο ή δοχείο και σε 5 λεπτά για το καπάκι τους) τουλάχιστον 21 εκατομμυρίων. Όμως το 2022 εισπράχθηκαν από την ΑΑΔΕ μόλις 8,2 εκατ. ευρώ, πράγμα που φανερώνει ότι η εισφορά δεν αποδίδεται ικανοποιητικά. Επιπρόσθετα, υποστηρίζει ότι τα delivery δεν ενημερώνουν, όπως οφείλουν, για τη δυνατότητα εξυπηρέτησης με πολλαπλών χρήσεων σκεύη, ενώ δεν έχουν αναπτυχθεί τέτοιου είδους υπηρεσίες π.χ. από πλατφόρμες fast food. Επίσης, οι επιχειρήσεις λιανικού εμπορίου δεν εξυπηρετούν τους πελάτες με δικά τους σκεύη, παρότι είναι υποχρεωμένες να το πράττουν και να προσφέρουν έκπτωση.
Αστοχία στη χωριστή συλλογή πλαστικών
Στην έκθεση καταγράφεται ακόμη η αστοχία στο θέμα της χωριστής συλλογής πλαστικών μπουκαλιών. Όπως αναφέρεται, παρότι ο νόμος προβλέπει χωριστή συλλογή των πλαστικών φιαλών κατά 77% έως το 2025, σήμερα συλλέγεται μόλις το 39%.
Η έκθεση επικαλείται δεδομένα του ΕΟΑΝ, βάσει των οποίων καταδεικνύονται οι χαμηλές αυτές επιδόσεις. Σύμφωνα με αυτά τα δεδομένα, το 2022 πωλήθηκαν στη χώρα μας σχεδόν 1,9 δισεκατομμύρια πλαστικές φιάλες PET συνολικού βάρους σχεδόν 49.000 τόνων. Το 2022 συλλέχθηκαν περίπου 19.000 τόνοι φιαλών PET, δηλαδή επιτεύχθηκε χωριστή συλλογή της τάξης του 39%, πράγμα που σημαίνει ότι απέχουμε πολύ από τον στόχο του 77%.
Για να μπορέσει να επιτευχθεί ο στόχος της χωριστής ανακύκλωσης πλαστικών, ο νόμος προβλέπει τη δημιουργία ενός συστήματος επιστροφής εγγύησης, σύμφωνα με το οποίο ο καταναλωτής, κατά την αγορά ενός προϊόντος σε πλαστικό μπουκάλι, θα πρέπει να καταβάλλει έξτρα τίμημα, το οποίο θα λαμβάνει πίσω, όταν επιστρέφει το άδειο πλαστικό μπουκάλι σε σημεία επιστροφής. Βάσει του νόμου, σημεία επιστροφής θεωρούνται τα σημεία λιανικής πώλησης και τα προϊόντα θα πρέπει να φέρουν κατάλληλη σήμανση.
Αυτό το σύστημα επιστροφής εγγύησης για πλαστικά μπουκάλια θα έπρεπε να μπει σε εφαρμογή από τις αρχές του 2023, αλλά τελικά έχει μετατεθεί για τις αρχές του 2026. «Η μετάθεση λειτουργίας του συστήματος επιστροφής εγγύησης επηρεάζει αρνητικά και τη δυνατότητα επίτευξης των ευρωπαϊκών στόχων χωριστής συλλογής για φιάλες αλουμινίου και γυαλιού, όπου επίσης σήμερα οι επιδόσεις είναι ιδιαίτερα χαμηλές. Με πρόσφατη νομοθετική πρωτοβουλία η κυβέρνηση αποφάσισε να θέσει εκτός συστήματος επιστροφής εγγύησης τις γυάλινες φιάλες, κάνοντας άλλο ένα στρατηγικό λάθος», σημειώνουν από την οργάνωση.
Λίγοι έλεγχοι - Περιορισμένη επιβολή κυρώσεων
Στην έκθεση του WWF χαρακτηρίζεται ελλιπέστατη η διενέργεια ελέγχων, ενώ κρίνεται ως περιορισμένη η επιβολή κυρώσεων, «κυρίως λόγω της υποστελέχωσης των αρμόδιων υπηρεσιών (ΕΟΑΝ, Διϋπηρεσιακή Μονάδα Ελέγχου Αγοράς-ΔΙΜΕΑ) που αδυνατούν να ελέγξουν χιλιάδες επιχειρήσεις ανά την Ελλάδα.
Η ευρεία διάθεση απαγορευμένων πλαστικών μίας χρήσης αλλά και η συστηματική άρνηση εξυπηρέτησης με σκεύη των πελατών στο λιανεμπόριο, όπως ρητά προβλέπεται από τον νόμο, αποδεικνύουν πως οι έλεγχοι δεν εξελίσσονται ικανοποιητικά», λένε.
Επικαλούμενοι στοιχεία του ΥΠΕΝ, οι συντάκτες της έκθεσης αναφέρουν ότι το 2023 διενεργήθηκαν συνολικά μόλις 1.078 έλεγχοι, κυρίως από τη ΔΙΜΕΑ και δευτερευόντως από τον ΕΟΑΝ. Από τους ελέγχους αυτούς έχουν διαπιστωθεί 197 παραβάσεις και επιβλήθηκαν πρόστιμα ύψους συνολικά 259.800 ευρώ.
Η διευρυμένη ευθύνη παραγωγού για τα προβληματικά πλαστικά
Στην έκθεση, επίσης, εντοπίζεται η αδυναμία υλοποίησης των μέτρων για τη θέσπιση συστημάτων διευρυμένης ευθύνης παραγωγού για μια σειρά από προβληματικά πλαστικά, (π.χ. αποτσίγαρα, αλιευτικά εργαλεία), η οποία μετατίθεται, όπως καταγράφεται, για το το αβέβαιο μέλλον. Βάσει του συστήματος αυτού, οι επιχειρήσεις που παράγουν ή εμπορεύονται τέτοια πλαστικά οφείλουν να πληρώνουν για τη ρύπανση που προκαλείται από τα προϊόντα τους. Ωστόσο, η καθυστέρηση αυτή δίνει «δωρεάν δικαιώματα ρύπανσης» στις επιχειρήσεις αυτές (π.χ. καπνοβιομηχανία), τη στιγμή μάλιστα που τα αποτσίγαρα είναι το Νο1 απόρριμμα που συναντάται στις παραλίες, όπως πολλές φορές έχει αναδειχθεί από τα δεδομένα που συλλέγει το WWF Ελλάς με τη συμμετοχή πολιτών στο πλαίσιο του προγράμματος «Υιοθέτησε μια παραλία». Όσο για τα αλιευτικά εργαλεία, σημειώνεται ότι αποτελούν μία από τις κυριότερες απειλές για τη θαλάσσια ζωή.
Η αντίληψη των πολιτών για την πλαστική ρύπανση
Ο Αχιλλέας Πληθάρας δηλώνει ότι ενώ «η κυβέρνηση αδυνατεί ή αρνείται να εφαρμόσει το νομικό πλαίσιο, από την άλλη πλευρά οι πολίτες φαίνεται να είναι έτοιμοι να εφαρμόσουν τις πρόνοιες του νόμου για τη μείωση της πλαστικής ρύπανσης. Πλέον δεν υπάρχει καμία δικαιολογία για την πολιτεία, ενώ κάθε περαιτέρω καθυστέρηση επιβεβαιώνει την έλλειψη πολιτικής βούλησης».
Το σχόλιο του υπεύθυνου αποτυπώματος του WWF συνδέεται με τα αποτελέσματα που προκύπτουν από την έρευνα κοινής γνώμης που υλοποίησε η εταιρεία Prorata για λογαριασμό του WWF Ελλάς και δημοσιεύεται μαζί με την έκθεση αξιολόγησης εφαρμογής του νόμου για την πλαστική ρύπανση.
Σύμφωνα με την έρευνα, η ελλιπέστατη εφαρμογή του νόμου επιβεβαιώνεται και από την ισχυρή πλειονότητα των πολιτών (80%) που διαπιστώνει πως οι κύριες αιτίες είναι η έλλειψη βούλησης από την κυβέρνηση και η ανεπάρκεια ελέγχων. Την ίδια στιγμή, οι πολίτες είναι διατεθειμένοι να συμμετέχουν ενεργά στις προσπάθειες περιορισμού των πλαστικών, αρκεί να υπάρχουν κίνητρα και έλεγχοι. Στα ευρήματα της έρευνας καταγράφεται ακόμη ότι το 96% πιστεύει πως η πλαστική ρύπανση επηρεάζει αρνητικά το περιβάλλον αλλά και την ανθρώπινη υγεία (91%). Η υπερβολική κατανάλωση πλαστικών μίας χρήσης, ιδίως κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, η αδυναμία ανακύκλωσης μεγάλου μέρους των πλαστικών ειδών, η έλλειψη πολιτικής βούλησης και ενημέρωσης είναι, κατά σειρά σημαντικότητας, οι βασικοί παράγοντες που, σύμφωνα με τους πολίτες, συντελούν στην πλαστική ρύπανση.
H συντριπτική πλειονότητα των ερωτηθέντων (85%) δηλώνει πως το μεγαλύτερο μερίδιο ευθύνης για την πλαστική ρύπανση έχουν η πολιτεία και οι μεγάλες επιχειρήσεις.
Οι περισσότεροι πολίτες δηλώνουν πρόθυμοι να στραφούν σε είδη πολλαπλών χρήσεων. Αναμένουν όμως κίνητρα και πρωτοβουλίες από την κυβέρνηση και τις επιχειρήσεις, π.χ. οικονομικά κίνητρα για επαναχρησιμοποιούμενα προϊόντα και συμμετοχή σε προγράμματα επιβράβευσης από επιχειρήσεις. Το 73% των πολιτών δηλώνει πως δεν έχει ξαναχρησιμοποιήσει ποτέ τα «επαναχρησιμοποιούμενα» πλαστικά καλαμάκια που διατίθενται στην αγορά, πράγμα που σημαίνει πως οι πολίτες δεν τα εκλαμβάνουν ως επαναχρησιμοποιούμενα και κακώς εξακολουθούν να κυκλοφορούν με αυτή την ονομασία.
Οι θετικές εφαρμογές του νόμου
Στις λιγοστές θετικές εφαρμογές των προβλέψεων του νόμου περιλαμβάνονται η επιτυχημένη προσάρτηση των καπακιών στις φιάλες, η καλή πρόοδος στη διάθεση πλαστικών φιαλών PET με 25% ανακυκλωμένο περιεχόμενο έως το 2025 και η σήμανση πλαστικών προϊόντων, όπως είναι τα προϊόντα καπνού και τα υγρά μαντιλάκια.
