Στη γενιά μου μετρούν ακόμα με τις δεκαετίες του εικοστού αιώνα. Το '60, το '70, τα eighties, τα nineties. Η αρίθμηση επιβάλλεται από τον όγκο των αναμνήσεων και κυρίως από το γεγονός πως παιδικά νεανικά χρόνια εκτυλίχθηκαν τυπικά στον εικοστό αιώνα. Οι αριθμοί και οι χρονολογίες είναι υπαρξιακά μεγέθη, εμπλέκονται αναπόδραστα στο πεπρωμένο της θνητής μας ζωής. Στα θέματα του χρόνου, η φυσική υποχωρεί στη μεταφυσική, διότι βαδίζουμε μέσα σε έναν πυκνό ιστό προσωπικών και συλλογικών γεγονότων όπου διαρκώς ρωτάμε «γιατί», «πώς συνέβη αυτό», «πώς την πάθαμε έτσι»;
Δεν είμαστε όμως συνεχώς «προβληματισμένοι» διασχίζοντας αυτά τα συμβατικά κομμάτια χρόνου που τα ζυγίζουμε σε πενταετίες, δεκαετίες ή αιώνες. Υπάρχουν περίοδοι αμεριμνησίας, φάσεις μαζικής υπνοβασίας, προσωπικές κρίσεις που απαγορεύουν κάθε προβληματισμό πέρα από τον στενά ατομικό. Εκατομμύρια άνθρωποι, άνδρες και γυναίκες, νέοι και μεγαλύτεροι, ζουν τη ζωή τους δίχως να την προβάλλουν σε κάποιον μεγάλο ορίζοντα. Το να τους πεις πως είναι άνθρωποι της ύστερης νεωτερικότητας ή άτομα που ζουν στη φάση μιας κρίσης του καπιταλισμού δεν τους λέει και πολλά πράγματα: συνομιλούν με το συγκεκριμένο και το δεδομένο, την αρρώστια, την ερωτική κάψα, το χρήμα που χάθηκε ή ήρθε, τον τάδε πολιτικό που είναι «καλός» και τον άλλο που «τα έκανε σκατά».
Η δεκαετία του 2010 φιλοξένησε ξανά τη δραματικότητα της πολιτικής μάχης, την έντασή της ως την περιοχή του μίσους. Δεν άγγιξε ποτέ την πραγματικότητα ενός «εμφυλίου» αλλά υπήρξαν στιγμές, ιδίως τα πρώτα της χρόνια, όπου κάθε διάλογος μεταξύ διαφορετικών έγινε αδιανόητος.
Η δεκαετία του 2010 φιλοξένησε ξανά τη δραματικότητα της πολιτικής μάχης, την έντασή της ως την περιοχή του μίσους. Δεν άγγιξε ποτέ την πραγματικότητα ενός «εμφυλίου» αλλά υπήρξαν στιγμές, ιδίως τα πρώτα της χρόνια, όπου κάθε διάλογος μεταξύ διαφορετικών έγινε αδιανόητος. Γι' αυτό και σε αυτήν τη δεκαετία η αίσθηση όλων πως τα γεγονότα ήταν αφόρητα πυκνά κρύβει μια άλλη αλήθεια: το ότι η ίδια η κοινωνία έγινε αντικείμενο και συγχρόνως φορέας μιας επιθετικότητας ξένης προς το δημοκρατικό πνεύμα. Η εξαγρίωση και η απειλητική υπόσχεση έγιναν τρόποι συνηθισμένοι, από την αρένα της πολιτικής μέχρι τις σχέσεις σε στενούς διαπροσωπικούς κύκλους.
Δεν υπάρχουν δεκαετίες γκρίζες και ουδέτερες – είναι ασυγχώρητος εγωισμός να σβήνουμε από τον χάρτη αυτά που μας προσπερνούν. Και όσο περνούν τα χρόνια μας προσπερνούν έργα, στιλ, γλώσσες, κώδικες. Η δεκαετία που κλείνει ξεκίνησε με πάταγο και θάνατο (Μαρφίν) για να σβήσει σε μια μίμηση της δεκαετίας του '90 που μερικοί αποκαλούν κανονικότητα. Είναι, πάντως, μια πρόοδος, μια εξέλιξη μέσα από επώδυνους κόμβους –όπως ο Ιούλιος του 2015 με το ψευδοδημοψήφισμά του–, μια πορεία μέσα από την υλική και ψυχική ταλαιπωρία εκατομμυρίων πολιτών.
Ποιες μορφές πολιτισμού φάνηκαν στη δεκαετία αυτή; Έχει κανείς την εντύπωση, δίχως να αδικεί το πνεύμα των καιρών, πως η δεκαετία που κλείνει τώρα έφαγε από τα έτοιμα των προηγούμενων χρόνων. Αν εξαιρέσουμε την επέκταση του μη μυθοπλαστικού αφηγήματος (της αυτο-μυθοπλασίας, της λοξής οικογενειακής ιστορίας) και, σε ένα άλλο πεδίο, τη σαρωτική παρουσία του χιπ-χοπ και του τραπ στην μετεφηβική νεολαία, τίποτα δεν εμφανίστηκε ως χαρακτηριστικό της δεκαετίας του 2010. Ο αναβιωτισμός της δεκαετίας του '80, από κάποια ρούχα ως μια γενικότερη πολιτισμική σύσταση, είναι απλώς άλλη μια ένδειξη της μετατροπής όλου του εικοστού αιώνα σε μουσείου αρχαιοτήτων.
Να, όμως, που προς το τέλος και, μιλώντας για το τέλος μας, για τη συλλογική πτώση των τεχνολογικών κοινωνιών και την αποτροπή της, η δεκαετία του 2010 στρέφεται πιο σοβαρά προς το πρόβλημα του περιβάλλοντος. Ένα τμήμα των πλανητικών ελίτ, ένα κομμάτι της κοινής γνώμης και των εικοσάρηδων, ένας τομέας της ιδεολογίας και της κουλτούρας ορίζουν ξανά δημόσιους στόχους μεγάλης εμβέλειας: τη διάσωση της γης, την αποτροπή της πλήρους κλιματικής απορρύθμισης, τη συμφιλίωση τεχνολογίας και βιόσφαιρας, Συγχρόνως, μια νέα ευαισθησία φαίνεται πως ανακαλύπτει τη σχέση κοινωνικής δικαιοσύνης και περιβαλλοντικών στόχων, αν και διαφέρουν πολύ οι μέθοδοι, τα εργαλεία της κριτικής και τα πολιτικά σχέδια όσων μπαίνουν σε αυτή την περιπέτεια. Αν και εδώ υπάρχει μια σημαντική ελληνική εξαίρεση –γιατί σ' εμάς, εδώ, ο χρόνος της πολιτικής αποκλίνει– η δεκαετία του 2010 στάθηκε γενικά πιο πολιτικοποιημένη και απαιτητική σε θέματα δημοκρατίας από προηγούμενες περιόδους. Όμως αυτή η αιχμηρή –και συχνά άτσαλη και δογματική– νέα πολιτικοποίηση συνυπάρχει με το άλλο φαινόμενο των χρόνων αυτών, τη σύνδεση του παραδοσιακού λαού με τους λαϊκισμούς και τα κινήματα της Δεξιάς. Διάφορες εκδοχές αντίδρασης, μέσα από την προσπάθεια για περιεκτικές κοινότητες, είτε μέσα από την επιθυμία για κλειστά σύνορα, διατρέχουν τις αγωνίες ατόμων και κοινωνικών ομάδων.
Για έναν κόσμο που τρέφεται με τις μνήμες του προηγούμενου αιώνα, τα καινούρια πράγματα μοιάζουν δυσάρεστα και άχαρα. Τα άκαπνα μπαρ, το #MeToo, η συζήτηση για το ενεργειακό αποτύπωμα per capita, οι διαρκείς υποσχέσεις τεχνολογικής αναβάθμισης προς μεγαλύτερες ταχύτητες (5G), όλα αυτά και πολλά άλλα μοιάζουν με τομές ανάμεσα σε γενιές και τρόπους ζωής. Στη δική μας ελληνική σφαίρα, ορισμένες ρήξεις είναι πιο επώδυνες απ' όσο αλλού: σκέφτομαι, λ.χ., τη ρήξη με την καπνιστική δημόσια και κοινωνική ζωή ή τον τρόπο με τον οποίο συγκρούεται κάποιος με τις συντεταγμένες της εμφύλιας σύγκρουσης και την ελληνική μετάφραση των πολέμων Αριστεράς και Δεξιάς.
Πάντως, το 2020 θα μπει με βιβλία για τον Άρη Βελουχιώτη και το επαναστατικό 1917 στα Εξάρχεια, με φόβους πολλών για τον νέο αυταρχισμό της Δεξιάς και προσδοκίες άλλων για το τέλος του «κομμουνισμού» και των «παραφυάδων του» στη χώρα. Η αναβίωση, το vintage και οι επίμονες ανασκαφές στους αρχαιολογικούς τύμβους της πολιτικής του προηγούμενου αιώνα όχι μόνο συνεχίζεται αλλά αποκτά και νέα ζωή και «προσκαλεί» και τα παιδιά που γεννήθηκαν το 2000 στη μαγεία της επανάληψης,
Έχουμε ζήσει και καλύτερα χρόνια από τη δεκαετία που τελειώνει τώρα. Σε αυτό συμφωνούν οι περισσότεροι, ακόμα και εκείνοι που ήταν πολύ μικροί για να έχουν μέτρο σύγκρισης. Φυσικά, υπάρχουν εξαιρέσεις –και ίσως πολλές– σε αυτήν τη διαπίστωση. Για έναν οπαδό ή φίλο του κόμματος του Αλέξη Τσίπρα, για έναν έφηβο που βρήκε τον έρωτα, για έναν καλλιτέχνη που είδε την επιτυχία και και την αναγνώριση, για όσους και όσες μοιράστηκαν χαρές και την αίσθηση της νίκης σε αυτά τα χρόνια, η δεκαετία του 2010 (έστω ένα μέρος της) είναι «ο,τι καλύτερο τους έτυχε». Το ίδιο ισχύει και για εκείνους τους επιχειρηματίες που κέρδισαν μέσα στην κρίση και για τους διανοούμενους που βγήκαν στον αφρό μέσα στον αέρα της αγανάκτησης και της αντι-αγανάκτησης, Δεν μπορεί κανείς να τους στερήσει αυτό το αίσθημα, ούτε να τους χαρακτηρίσει εγκλωβισμένους στις εγωιστικές τους χαρές. Το ότι έχω/έχουμε ζήσει καλύτερα χρόνια δεν σημαίνει τίποτα για το πώς θα αξιολογηθεί εν τέλει η εποχή.
Πώς θα είναι η επόμενη δεκαετία; Μήπως το 2020 μπει στον πειρασμό να μιμηθεί το 1920 και ξαναδούμε περισσότερες στολές στους δρόμους των πόλεων και ξαναγίνουν της μόδας οι «μάζες», αυτό το πλάσμα της μοντέρνας φαντασίας που επανεμφανίζεται κατά καιρούς με άλλα, πιο κομψά ονόματα; Ή θα είναι η άλλη εκδοχή του '20, η εκδοχή μιας απολιτικής ευδαιμονίας σε πιο μετριοπαθείς και συνετές βάσεις; Μπορεί όμως όλο αυτό το σύστημα χρονολογικών συσχετισμών και αναλογιών να είναι μια μεγάλη αποτυχία: ο καρπός της λειψής μας φαντασίας, της αδυναμίας να εικάσουμε το πραγματικά διαφορετικό.
Η δεκαετία που πέρασε μας βρήκε μεγαλύτερους και κάποιοι ισχυρίζονται πως μας «ωρίμασε». Η ωριμότητα, όμως, μπορεί να είναι ο ευφημισμός του γήρατος, της μειωμένης βούλησης, της εξασθένησης. Μπορεί όμως και όχι - και σε αυτή την περίπτωση δικαιούμαστε να είμαστε πιο αισιόδοξοι. Δεν έχει νόημα να λέμε διαρκώς πως είμαστε σε κρίση ή πως η κρίση παραμένει μια αμετάβλητη και σχεδόν αιώνια κατάσταση των «μεταβατικών καιρών». Πράγματα χιλιοειπωμένα κι όμως τα επαναλαμβάνουμε όπως οι σαμάνοι έλεγαν ξανά και ξανά τα θεραπευτικά τους λόγια. Τα λόγια μας είναι αδύναμα απέναντι στις στροφές των πραγμάτων, στις τεχνολογίες της πολιτικής εξαπάτησης, στις νέες μορφές τύφλωσης και αντι-δημοκρατίας. Με αυτά όμως αποχαιρετούμε τα χρόνια, απευθύνουμε ευχές και γράφουμε κι αυτά τα κείμενα σαν επιφυλλίδες ενός καινούργιου τύπου.
Ας έχουμε την προσδοκία πως το 2020 θα είναι, ασφαλώς, καλύτερο.
σχόλια