Ο Γεώργιος Χρούσος γεννήθηκε στην Πάτρα το 1951. Σπούδασε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, απ’ όπου αποφοίτησε με άριστα. Σήμερα είναι ομότιμος καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας στο ΕΚΠΑ, μέλος της Εθνικής Επιτροπής Εμβολιασμών, διευθυντής του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Υγείας Μητέρας, Παιδιού, και Ιατρικής Ακριβείας και επικεφαλής της έδρας UNESCO Εφηβικής Υγείας και Ιατρικής.
Σύμφωνα με την Google, είναι ο τριακοστός έβδομος πλέον αναγνωρισμένος επιστήμονας στον κόσμο, κυρίως για την έρευνά του στο Σύστημα του Στρες. Έχει λάβει πολυάριθμα διεθνή βραβεία για το ερευνητικό του έργο, ενώ πάντοτε συμπεριλαμβάνεται στις λίστες με τους επιστήμονες που ασκούν σημαντική επιρροή παγκοσμίως.
Τον συναντώ ένα ζεστό πρωινό στο γραφείο του στην Ενδοκρινολογική Μονάδα του Πανεπιστημίου Αθηνών. Δεν είχαν περάσει πολλές ώρες που είχε επιστρέψει από τη Γερμανία, ενώ την επομένη θα ταξίδευε στην Ουάσιγκτον. Τα πολυάριθμα βραβεία που έχει πάρει καλύπτουν τους τοίχους του. Όση ώρα συζητάμε έχω απέναντί μου έναν άνθρωπο ευγενικό, έναν συνομιλητή ευχάριστο και επικοινωνιακό. Μιλά χαμηλόφωνα, διαθέτει αναλυτική σκέψη, του αρέσει να χρησιμοποιεί αποφθέγματα από την αρχαία ελληνική φιλοσοφία και αγαπά ιδιαίτερα τον Αριστοτέλη.
Η μετάλλαξη Δέλτα μεταδίδεται από απόσταση τεσσάρων μέτρων. Οπότε, όσοι είναι ανεμβολίαστοι έχουν βάλει ήδη το όνομά τους σε λίστα θανάτου. Δύο στους εκατό είναι βέβαιο ότι θα πεθάνουν.
Στη συνέντευξη που ακολουθεί αναφέρεται στην εποχή μας, στο στρες, στην πανδημία, στα πανεπιστήμια, στην ευτυχία αλλά και στο πώς μπορεί ένας άνθρωπος να δώσει νόημα στη ζωή του.
— Ποια θεωρείτε ότι είναι η μεγάλη πρόκληση της εποχής μας;
Προσωπικά, θεωρώ ότι είναι η αντιμετώπιση των χρόνιων, μη μεταδιδόμενων νοσημάτων. Αυτές οι ασθένειες είναι που μας σκοτώνουν σήμερα. Επομένως, ο επιτυχής τους έλεγχος θα μπορούσε να μας αποφέρει μια υγιή και μακροχρόνια ζωή.
— Πώς μπορεί να επιτευχθεί αυτό;
Αλλάζοντας τον τρόπο της ζωής μας και δίνοντας βαρύτητα στη σωστή διατροφή, στην άσκηση, στον επαρκή και καλό ύπνο αλλά κυρίως τηρώντας μια κανονικότητα στη διάρκεια των ημερήσιων δραστηριοτήτων μας. Προφανώς, βοηθάει η ιατρική, συμβάλλει κατά πολύ η υγιεινή, αλλά, όπως υποστήριζε ο Ιπποκράτης στο «Περί Διαίτης», η ανθρώπινη υγεία, πέρα από τη διατροφή, επηρεάζεται και από τις εποχές του έτους, την κίνηση και την άσκηση, τον τόπο κατοικίας, την ηλικία, ακόμα και από τις καιρικές μεταβολές.
— Πώς γίνεται ένας σύγχρονος άνθρωπος, με έγνοιες και διαρκές άγχος, να μη χάσει το παρόν;
Τιθασεύοντας το στρες, επαναφέροντας δηλαδή την ισορροπία στον οργανισμό του. Δεν μπορεί να είσαι συνεχώς ζορισμένος, απαιτείται να μπορείς εντός της ημέρας να προνοείς ώστε να υπάρχουν κάποιες ώρες ανάπαυσης. Το ξέρω ότι δεν είναι εύκολο, αλλά γίνεται. Αναμφίβολα ζούμε στην εποχή του άγχους. Έχουμε ξεχάσει τη νύχτα, την έχουμε μετατρέψει σε μέρα. Κοιμόμαστε δύο ώρες λιγότερο συγκριτικά με τους παλαιότερους. Οδηγούμε περισσότερο και κινούμαστε ελάχιστα. Ο μεσημεριανός ύπνος έχει βγει εκτός του προγράμματός μας. Αυτά συγκροτούν το στρες της σύγχρονης ζωής, το οποίο προφανώς είναι βλαπτικό.
— Ποιες είναι οι επιδράσεις του στρες στην καθημερινότητά μας;
Καταρχάς, προκαλεί μια δυσφορία στον οργανισμό μας. Σε άλλους μετατρέπεται σε άγχος και σε κάποιους άλλους μετασχηματίζεται σε μια μορφή κατάθλιψης. Οι επιπτώσεις του μακροχρόνιου στρες περιλαμβάνουν το άγχος, τον θυμό, την κατάθλιψη, τα ψυχοσωματικά νοσήματα, την παχυσαρκία, το μεταβολικό σύνδρομο, την υπέρταση αλλά και τις αυτοάνοσες παθήσεις. Όλα αυτά, λοιπόν, συγκροτούν τις αιτίες που ευθύνονται σε μεγάλο ποσοστό για την ανθρώπινη νοσηρότητα και θνησιμότητα και θεωρούνται πηγές δυστυχίας.
— Ζωή χωρίς στρες έχει ενδιαφέρον;
Όχι. Μην ξεχνάμε ότι υπάρχει και το δημιουργικό στρες. Ειδικότερα το ελεγχόμενο στρες έχει θετικό αντίκτυπο στον οργανισμό. Μόνο όταν υπερβαίνει κάποια μεγέθη εξελίσσεται σε κάτι αρνητικό για όλους μας. Όταν το στρες υπερβαίνει κάποια όρια, δηλαδή γίνεται μόνιμο και αδιάκοπο, μπορεί να πυροδοτήσει μεταβολές που συμβάλλουν στην εμφάνιση σοβαρών νοσημάτων. Για παράδειγμα, η αυξημένη πρωινή έκκριση της κορτιζόλης είναι εντελώς φυσιολογική και ενισχύει την εγρήγορση και την κατανάλωση ενέργειας. Αντιθέτως, κατά τις βραδινές ώρες ελαττώνεται η παραγωγή της, επιτρέποντας την ανάπαυση και την αποθήκευση ενέργειας που οδηγεί στην επιδιόρθωση των πρωινών βλαβών των ιστών. Επομένως, ο ύπνος είναι απαραίτητος προκειμένου να λειτουργήσει ευεργετικά στην επεξεργασία και τακτοποίηση σκέψεων της ημέρας, όπως και για τον καθαρισμό του εγκεφαλονωτιαίου υγρού. Δηλαδή μια διάρκεια ύπνου μικρότερη από τις επτά ή οκτώ ώρες μπορεί να αποβεί στρεσογόνος από μόνη της, με αποτέλεσμα να προκαλεί την επόμενη ημέρα γνωστική δυσλειτουργία και διέγερση της φλεγμονώδους αντίδρασης.
— Πώς μπορεί ένας άνθρωπος να νοηματοδοτήσει τη ζωή του;
Το να μπορείς να ανακαλύψεις τι είναι αυτό που σε ευχαριστεί αποτελεί τη μεγαλύτερη ηδονή που μπορεί να βιώσει ένας άνθρωπος. Για κάποιους μπορεί να είναι το επάγγελμα, για άλλους η οικογένεια ή η έκφραση, όπως στους καλλιτέχνες. Υπάρχουν κι αυτοί που δεν το επιτυγχάνουν, πάσχοντας από μια συναισθηματική αναπηρία. Είναι όλοι όσοι δεν έχουν ενσυναίσθηση. Παραμένουν μονίμως θυμωμένοι και αισθάνονται ευχαρίστηση με το να είναι τοξικοί. Όμως, ας συνειδητοποιήσουμε ότι μια ζωή με νόημα μάς προσφέρει καλή υγεία και μακροζωία.
— Πόσο σημαντικά είναι τα πρώτα χρόνια της ζωής μας;
Οι γονείς πρέπει να γνωρίζουν ότι το διάστημα της κύησης καθώς και τα πέντε πρώτα χρόνια των παιδιών είναι μια κρίσιμη και καταλυτική περίοδος. Ο βασικός λόγος έγκειται στις μεγάλες αλλαγές που υφίστανται φυσιολογικά ο εγκέφαλος και οι λειτουργίες του σε αυτές τις ηλικίες. Για παράδειγμα, στο τρίτο τρίμηνο της κύησης παρατηρούμε μια μεγάλη αύξηση και διαφοροποίηση των νευρικών κυττάρων, όπως και του αριθμού των συνάψεων, δηλαδή των συνδέσεων μεταξύ αυτών των κυττάρων. Αναλογιστείτε ότι κύριες λειτουργίες του εγκεφάλου, όπως η λογική, η ενσυναίσθηση, η αγάπη, η κοινωνική και ηθική συνείδηση, το αίσθημα της δικαιοσύνης, διαμορφώνονται κατά την πρώτη παιδική ηλικία. Υπάρχουν, μάλιστα, ήδη έρευνες που έχουν εξετάσει τα πρώτα χρόνια της ζωής ανθρώπων και μπορεί να αποδειχθεί σε μεγάλο ποσοστό το αν θα είναι μετέπειτα ευτυχισμένοι ή όχι.
— Τι θα αφήσει πίσω του ο κορωνοϊός;
Ανθρώπινες απώλειες, ασθενείς με χρόνια προβλήματα αλλά και βαρύ κόστος όσον αφορά το προσδόκιμο ζωής. Αυτός ο πολύμηνος εγκλεισμός θα έχει δυσάρεστες συνέπειες. Είναι βέβαιο ότι αρκετοί συμπολίτες μας θα πεθάνουν πιο γρήγορα και αυτό φαίνεται από τις έρευνες που διεξάγουμε στη σύσταση του σώματος. Πολλοί έχουν χάσει μυϊκή μάζα και την έχουν αντικαταστήσει με λίπος. Ουσιαστικά, γίνονται πιο ευάλωτοι στις χρόνιες νόσους κι αυτές οι αλλαγές αυξάνουν τη νοσηρότητα και επιταχύνουν τη γήρανση.
— Τι απαντάτε σε όσους διστάζουν να κάνουν το εμβόλιο;
Τα εμβόλια αποτελούν την καλύτερη επένδυση της ανθρωπότητας. Πάμπολλες ασθένειες από το παρελθόν έχουν αντιμετωπιστεί και εξαλειφθεί με τη χρήση των εμβολίων. Επίσης, τα εμβόλια που διαθέτουμε σήμερα είναι τα τελειότερα και πιο αποτελεσματικά που είχε ποτέ ο κόσμος μας. Πρέπει να εμπιστευόμαστε την επιστήμη και ο κόσμος να ενημερώνεται από έγκυρες πηγές για τα δεδομένα και τα στατιστικά των παρενεργειών.
— Σας ανησυχεί η μετάλλαξη Δέλτα;
Φυσικά. Πρώτα απ’ όλα, μεταδίδεται από απόσταση τεσσάρων μέτρων. Οπότε, όσοι είναι ανεμβολίαστοι έχουν βάλει ήδη το όνομά τους σε λίστα θανάτου. Δύο στους εκατό είναι βέβαιο ότι θα πεθάνουν.
— Ζούμε σε μια χώρα όπου η οικογένεια επιδρά πολύπλοκα στην διαπαιδαγώγηση των παιδιών; Πώς το σχολιάζετε;
Θεωρώ ότι ο εγχώριος οικογενειακός τρόπος ζωής έχει θετικό αποτύπωμα. Δεν συμφωνώ με όσους πιστεύουν το αντίθετο. Το σύστημα υποστήριξης που κυριαρχεί στους κόλπους της ελληνικής οικογένειας είναι άκρως ευεργετικό. Σου εξασφαλίζει ένα ισχυρό περιβάλλον αγάπης, αρκεί να έχεις βρει τον σωστό άνθρωπο που θα σε συντροφέψει στο υπόλοιπο του βίου σου.
Ανήκω σ’ εκείνους που πιστεύουν ότι όταν διαλύεται το σώμα, συντρίβεται και η ψυχή. Μετά το βιολογικό τέλος, άλλος δρόμος πέραν της ανυπαρξίας δεν υπάρχει.
— Ποια θεωρείτε τη μεγαλύτερη παθογένεια στην Ελλάδα;
Ως λαός είμαστε περισσότερο νάρκισσοι συγκριτικά με άλλες χώρες.
— Τι σας εκνευρίζει στη δημόσια σφαίρα;
Η ατελείωτη γραφειοκρατία, που έχει ως συνέπεια την ακατανόητη ταλαιπωρία όλων μας.
— Ποια είναι η γνώμη σας για τα ελληνικά πανεπιστήμια; Τι θα αλλάζατε;
Τα πανεπιστήμια στη χώρα μας είναι τόσο καλά όσο κι εκείνοι που τα συγκροτούν. Προφανώς, υπάρχουν νησίδες αριστείας, αλλά δυστυχώς ακόμη δεν έχουμε καταφέρει να ξεπεράσουμε τη μιζέρια, τα πολυετή άλυτα προβλήματα και τις οικονομικές δυσχέρειες που ταλανίζουν την πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Καταστρέφονται ολόκληρες περιουσίες, επικρατεί ανομία, παρατηρούνται παραβατικές συμπεριφορές με αποτέλεσμα να απαξιώνονται διαρκώς τα πανεπιστημιακά ιδρύματα. Δεν μπορεί ο καθένας να εισβάλει σε αυτά και να κάνει ό,τι θέλει. Χρειάζεται ασφάλεια και ένα σαφές πλαίσιο ομαλής λειτουργίας, ώστε τα πανεπιστήμια να μην παραμένουν ανοχύρωτα. Ωστόσο, οφείλω να πω ότι με όλες αυτές τις δυσκολίες καταφέρνουν, σε έναν βαθμό, να παράγουν αξιοθαύμαστο επιστημονικό έργο.
— Τι συμβουλή θα δίνατε σε έναν νέο σήμερα;
Να προσπαθήσει να βρει τη δική του πηγή ευδαιμονίας.
— Σε τι περιβάλλον μεγαλώσατε; Τι θυμάστε πιο έντονα από τα παιδικά σας χρόνια;
Γεννήθηκα στην Πάτρα. Ο πατέρας μου, με καταγωγή από τα Καλάβρυτα, ήταν αξιωματικός της αστυνομίας και η μητέρα μου, από τη Ναύπακτο, ήταν νοικοκυρά. Ήταν έντιμοι, σοφοί και ενάρετοι άνθρωποι. Ως μοναχοπαίδι, μεγάλωσα σε ένα περιβάλλον με αρχές, αξίες, αναπτυγμένο το αίσθημα της προσφοράς αλλά και με ιδιαίτερη φροντίδα. Θυμάμαι έντονα τα όμορφα τοπία, τις βόλτες και τη θέα στη θάλασσα, αλλά, ταυτόχρονα, και τη μοναξιά της επαρχιακής πόλης, όταν έφτανε το απόγευμα, που ευτυχώς σήμερα δεν τη συναντάς.
— Τι ήταν αυτό που σας γοήτευσε στον χώρο της ιατρικής;
Πάντα ήθελα να γίνω γιατρός γιατί με είλκυαν η γνώση, η έρευνα και η δυνατότητα να βοηθάς τους συνανθρώπους σου. Είχα διαβάσει βιβλία του Σκωτσέζου γιατρού και συγγραφέα Άρτσιμπαλντ Τζόζεφ Κρόνιν και με είχαν συγκινήσει πάρα πολύ. Ένα απ’ αυτά ήταν το «Κάστρο», όπου ο Άντριου Μάνσον, ένας νέος είκοσι τεσσάρων χρόνων, ξεκινά με τον ιδεαλισμό και την αγνότητα της ηλικίας του να υπηρετήσει ως γιατρός τους πάσχοντες ανθρώπους μες στη μουντή και άχρωμη φύση των ανθρακωρυχείων της νότιας Ουαλίας.
— Έχετε ανακαλύψει τι είναι η ευτυχία;
Ευτυχώς, έχω ανακαλύψει την ευδαιμονία. Προσωπικά, θεωρώ ότι δεν είναι η ευτυχία το ζητούμενο του ανθρώπου. Διότι η ευδαιμονία είναι εκείνη που προσφέρει το ανεκτίμητο και γαλήνιο αίσθημα που εφευρίσκεις μέσω της απόκτησης εμπειριών, γνώσης και πρακτικής σοφίας. Η ευδαιμονία μάς δίνει τη δυνατότητα να είμαστε ψυχικά ανθεκτικοί. Εκεί πρέπει να εστιάζουμε. Όταν είμαστε ικανοποιημένοι με αυτό που έχουμε γίνει αλλά και με αυτό που κάνουμε, έχουμε επιτύχει την ευδαιμονία. Και ο δρόμος για την κατάκτησή της περνά μέσα από την προσφορά και την αγάπη.
— Σας τρομάζει η ανυπαρξία; Φοβάστε το τέλος;
Όχι. Ανήκω σ’ εκείνους που πιστεύουν ότι όταν διαλύεται το σώμα, συντρίβεται και η ψυχή. Μετά το βιολογικό τέλος, άλλος δρόμος πέραν της ανυπαρξίας δεν υπάρχει.
— Κατά πόσο έχει επηρεάσει την κοσμοθεωρία σας το ότι ως γιατρός έρχεστε καθημερινά σε επαφή με τον θάνατο;
Με έχει επηρεάσει σε μέγιστο βαθμό. Κι αυτό γιατί ως γιατρός συναντάς τη δυστυχία και τον πόνο του άλλου. Γι’ αυτό πρέπει να διαθέτεις την ικανότητα να τη μετατρέπεις σε συμπόνια. Όταν υποφέρεις συναισθηματικά μαζί με τον ασθενή σου, το αποτέλεσμα δεν θα είναι καλό, ούτε για εκείνον ούτε για σένα.
— Υπάρχει μια βαθιά πληγή που σας ακολουθεί ακόμη;
Ο θάνατος των γονιών μου.
— Τι μας μαθαίνει η απώλεια;
Η απώλεια είναι αναπόφευκτη στη ζωή μας και αφήνει έντονα σημάδια. Για μερικούς αποδεικνύεται καταστροφική, για άλλους μπορεί να είναι δημιουργική. Το βέβαιο είναι ότι η χειρότερη απώλεια για έναν άνθρωπο είναι να χάσει το παιδί του.
— Ως καθηγητής Παιδιατρικής, υπάρχει μια ιστορία παιδιού που δεν θα ξεχάσετε ποτέ;
Αναρίθμητες. Αλλά αν ξεχώριζα μία, θα ήταν εκείνη ενός μικρού παιδιού που είχε παρουσιάσει κάποια στιγμή επιληψία και βρήκαμε ότι ο μισός του εγκέφαλος αποτελούνταν από έναν θανάσιμο όγκο. Είδα μπροστά στα μάτια μου αυτό το παιδί να φθίνει. Βίωσα το δράμα της καταρρακωμένης μητέρας του, τον πόνο και τον θρήνο της. Λυγίζεις. Κατακρημνίζεται κάθε ελπίδα, ενώ τα όνειρα του παιδιού και της οικογένειάς του αποτελούν παρελθόν. Είναι συγκλονιστικό το συναίσθημα, όταν ξέρεις ότι δεν υπάρχει επιστροφή.
— Τι θεωρείτε σημαντικό στη ζωή;
Την άσκηση των αρχαίων αρετών και όχι την αναζήτηση του χρήματος ως αυτοσκοπό. Να κάνεις αυτό που αγαπάς, χωρίς να επιδιώκεις να ικανοποιείσαι μόνο από φευγαλέες ευχαριστήσεις.
