ΥΠΑΡΧΕΙ ΜΙΑ ΓΕΝΙΚΕΥΜΕΝΗ ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΗ ότι τα αυτοάνοσα νοσήματα αυξάνονται παγκοσμίως, και αυτό είναι κάτι που δεν εξηγείται καθαρά από τη γενετική. Πρόκειται για μια σειρά από παθήσεις που εμφανίζονται όταν το ανοσοποιητικό σύστημα επιτίθεται στον οργανισμό. Υπάρχουν πάνω από 100 ασθένειες που θεωρούνται αυτοάνοσες, συμπεριλαμβανομένων των πιο γνωστών, όπως η ρευματοειδής αρθρίτιδα, ο λύκος και η σκλήρυνση κατά πλάκας, καθώς και των λιγότερο γνωστών, όπως το σκληρόδερμα και η αυτοάνοση ηπατίτιδα.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, 1 στους 5 Αμερικανούς πάσχει από κάποιο αυτοάνοσο νόσημα. Αυτά επηρεάζουν περισσότερο τις γυναίκες από τους άνδρες και συχνά εμφανίζονται και σε μέλη της ίδιας οικογένειας, αν και η γενετική είναι μόνο ένας παράγοντας κινδύνου για αυτά τα νοσήματα, τα οποία αυξάνονται με τρόπο που δεν εξηγείται μόνο από τα γονίδιά μας. Για παράδειγμα, μεταξύ 1950 και 2000, τα ποσοστά εμφάνισης της νόσου του Crohn, της σκλήρυνσης κατά πλάκας και του διαβήτη τύπου Ι αυξήθηκαν κατά 300% ή περισσότερο.
Το ανοσοποιητικό σύστημα του σώματός μας κυνηγάει συνεχώς τους καρκίνους στο σώμα μας και τους εξαλείφει. Πολλοί περιβαλλοντικοί παράγοντες κινδύνου που μπορεί να βοηθήσουν αυτούς τους καρκίνους να αποφύγουν την ανίχνευση σήμερα είναι διαφορετικοί από ό,τι ήταν στις προηγούμενες γενιές και μας πλήττουν σε νεότερη ηλικία.
Αν εμβαθύνουμε σε αυτή την εξέλιξη, η ιστορία μοιάζει ακόμα πιο περίπλοκη. Οι αυτοάνοσες ασθένειες όχι μόνο αυξάνονται, αλλά συχνά εμφανίζονται σε νεαρότερη ηλικία, γεγονός που μας φέρνει αντιμέτωπους με μοναδικές προκλήσεις. Μια χρόνια ασθένεια που ξεκινά στην παιδική ηλικία μπορεί να αλλάξει σοβαρά τη ζωή ενός ατόμου και της οικογένειάς του. Και η νόσος που εκδηλώνεται νωρίς μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο εμφάνισης άλλων αυτοάνοσων παθήσεων.
Επιπλέον, τα αυτοάνοσα νοσήματα αυξάνονται εκεί όπου κάποτε ήταν λιγότερο συχνά. Ένα καλά μελετημένο παράδειγμα είναι η φλεγμονώδης νόσος του εντέρου, η οποία κατά το μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα ήταν πολύ πιο συχνή στη Βόρεια Αμερική και την Ευρώπη, αλλά τις τελευταίες δεκαετίες δείχνει να αυξάνεται στη Νότια Αμερική, στην Ασία και στην Αφρική.
Παράλληλα παρατηρείται ένα άλλο ενδιαφέρον φαινόμενο. Όταν οι άνθρωποι μετακομίζουν σε άλλες χώρες, ο κίνδυνος ασθένειας για τα παιδιά τους μοιάζει με εκείνον του τοπικού πληθυσμού κι όχι με εκείνον της χώρας γέννησης των γονέων. Για παράδειγμα, η επίπτωση του διαβήτη τύπου Ι στο Πακιστάν είναι περίπου 1 περίπτωση ανά 100.000 άτομα, ενώ στο Ηνωμένο Βασίλειο είναι πάνω από 10 φορές υψηλότερη. Αλλά το ποσοστό ανάπτυξης διαβήτη τύπου Ι στα παιδιά των Πακιστανών που έχουν μετακομίσει στο Ηνωμένο Βασίλειο αντικατοπτρίζει το αντίστοιχο ποσοστό του γενικού πληθυσμού του Ηνωμένου Βασιλείου.
Γιατί τα αυτοάνοσα νοσήματα βρίσκονται σε έξαρση
Μια παλαιότερη θεωρία σχετικά με την προέλευση των αυτοάνοσων και των αλλεργικών ασθενειών ονομάζεται «θεωρία της υγιεινής» και λέει ότι η υπερβολική καθαριότητα ή, πιο συγκεκριμένα, η μείωση των μολυσματικών ασθενειών και η αύξηση της χρήσης αντιβιοτικών έχει αποδυναμώσει το ανοσοποιητικό μας σύστημα.
Το περιβάλλον μας, το οποίο αλληλεπιδρά στενά με το γονιδίωμά μας, πιθανώς αποτελεί μεγάλο μέρος αυτής της ιστορίας. Ωστόσο, έχει γίνει σαφές ότι η θεωρία της υγιεινής δεν αποτυπώνει ακριβώς αυτό που συμβαίνει. Ο κίνδυνος εμφάνισης αυτών των ασθενειών φαίνεται να συνδέεται περισσότερο με την έκθεσή μας σε καθημερινά μικρόβια παρά με τους πραγματικούς μολυσματικούς παθογόνους μικροοργανισμούς. Αυτό περιλαμβάνει τα μικρόβια που συναντάμε μέσω του γεννητικού σωλήνα ως μωρά, εκείνα στο έντερό μας (που με τη σειρά τους επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από τη διατροφή) και στις αλληλεπιδράσεις με άλλα παιδιά, όπως στον παιδικό σταθμό, καθώς και με τα ζώα στο σπίτι ή σε φάρμες.
Και ενώ ορισμένες πτυχές του σύγχρονου περιβάλλοντός μας είναι σήμερα πιο «καθαρές» από ό,τι στο παρελθόν, οι αιτίες που αυξάνουν τον κίνδυνο εμφάνισης αυτοάνοσων νοσημάτων είναι διάχυτες. Τα τρόφιμά μας είναι ολοένα και περισσότερο υπερ-επεξεργασμένα, είμαστε συνεχώς αγχωμένοι, κοιμόμαστε άσχημα και η ατμοσφαιρική ρύπανση σε μεγάλο μέρος του πλανήτη είναι ανεξέλεγκτη. Όλοι αυτοί οι παράγοντες έχει αποδειχθεί ότι παίζουν ρόλο στην ανάπτυξη αυτοάνοσων παθήσεων. Οπότε η απλή ελαχιστοποίηση της προσωπικής μας «υγιεινής», όπως η αποφυγή του πλυσίματος των χεριών, μάλλον δεν αποτελεί χρήσιμο τρόπο για να μειώσουμε τον κίνδυνο.
Υπάρχει και ένα άλλο κομμάτι που συμπληρώνει το παζλ. Όλο και περισσότεροι νέοι άνθρωποι διαγιγνώσκονται με καρκίνο. Αυτά τα δύο φαινόμενα −ο καρκίνος και τα αυτοάνοσα νοσήματα− είναι το γιν και το γιανγκ της ανοσολογίας. Το ανοσοποιητικό σύστημα του σώματός μας κυνηγάει συνεχώς τους καρκίνους στο σώμα μας και τους εξαλείφει. Πολλοί περιβαλλοντικοί παράγοντες κινδύνου που μπορεί να βοηθήσουν αυτούς τους καρκίνους να αποφύγουν την ανίχνευση σήμερα είναι διαφορετικοί από ό,τι ήταν στις προηγούμενες γενιές και μας πλήττουν σε νεότερη ηλικία, όπως για παράδειγμα ο ολοένα και πιο καθιστικός τρόπος ζωής μας, η κατανάλωση ζαχαρούχων ποτών και η επιδημία παχυσαρκίας που είχε ιδιαίτερο αντίκτυπο στα παιδιά κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Καθώς το ανοσοποιητικό μας σύστημα προετοιμάζεται όλο και περισσότερο για να αντιμετωπίσει όλο και περισσότερους αντιληπτούς κινδύνους, μπορεί λανθασμένα να στραφεί εναντίον του εαυτού του.
Και όπως ακριβώς ο κίνδυνος του καρκίνου αυξάνεται με την ηλικία, έτσι αυξάνονται και τα αντισώματα που στρέφονται εναντίον του εαυτού μας − οι ενήλικες ηλικίας 50 ετών και άνω τείνουν να έχουν μεγαλύτερη επικράτηση αυτών των αντισωμάτων από ό,τι άτομα ηλικίας 20 έως 40 ετών. Αλλά ακόμη πιο ανησυχητικό είναι ότι τα αντισώματα αυτά έχουν γίνει πιο συχνά τις τελευταίες δεκαετίες. Περίπου το 15% των ατόμων ηλικίας άνω των 50 ετών είχαν ένα τέτοιο αντίσωμα στο αίμα τους μεταξύ 1988 και 1991, γνωστό ως αντιπυρηνικό αντίσωμα. Όταν μια συγκρίσιμη ομάδα ελέγχθηκε μεταξύ 2011 και 2012, ο αριθμός αυτός είχε αυξηθεί σε πάνω από 20%.
Μόλις τώρα αρχίζουμε να μαθαίνουμε το πώς αυτά τα αντισώματα μπορούν να επηρεάσουν πολλαπλές πτυχές της υγείας μας. Οι ασθενείς με μια σειρά από γνωστές αυτοάνοσες παθήσεις έχουν συχνά σοβαρά εντερικά συμπτώματα που δεν κατανοούμε ακόμη πλήρως. Ένα υποσύνολο αυτών των ασθενών έχει επίσης υπερκινητικότητα των αρθρώσεων και προβλήματα με την αρτηριακή πίεση και τον καρδιακό ρυθμό, όπως το POTS, τα οποία, σύμφωνα με την υπόθεση των επιστημόνων, μπορεί να έχουν όλα κοινή ανοσολογική βάση.
Όπως φαίνεται από αυτούς τους παράγοντες –σε ορισμένους από τους οποίους έχουμε πολύ λιγότερο έλεγχο από ό,τι σε άλλους−, τα αυτοάνοσα νοσήματα δεν μπορούν απαραίτητα να προληφθούν. Αλλά τα μέτρα που μπορούν να μειώσουν τον κίνδυνο, όπως η κατανάλωση ολοκληρωμένων τροφών και ο μετριασμός του στρες, αξίζουν πάντα να λαμβάνονται, ειδικά αν, για παράδειγμα, υπάρχει έντονο ιστορικό αυτοάνοσων νοσημάτων στην οικογένειά μας.
Η εγκυμοσύνη προκαλεί αυτοάνοσα νοσήματα;
Χάρη σε μια μεγάλη μελέτη σε πάνω από ένα εκατομμύριο γυναίκες στη Δανία, διαπιστώθηκε ότι η εγκυμοσύνη σχετίζεται με αυξημένο κατά 15% κίνδυνο εμφάνισης αυτοάνοσων νοσημάτων μετά από κολπικό τοκετό και κατά 30% αυξημένο κίνδυνο μετά από τοκετό με καισαρική τομή. Ωστόσο υπάρχουν πολλά αναπάντητα ερωτήματα. Γνωρίζουμε ότι οι γυναίκες, ανεξαρτήτως εγκυμοσύνης, εμφανίζουν μεγαλύτερα ποσοστά αυτοάνοσων νοσημάτων από τους άνδρες. Μια σημαντική μελέτη του Cell μόλις φέτος εντόπισε ένα μόριο που εκφράζεται μόνο στις γυναίκες και αδρανοποιεί το δεύτερο χρωμόσωμα Χ, το οποίο θεωρείται πιθανώς ένοχο.
Μια υπόθεση ειδικά για την εγκυμοσύνη αφορά τον εμβρυϊκό μικροχιμαιρισμό. Ο όρος αναφέρεται στο φαινόμενο κατά το οποίο, καθώς ένα μωρό μεγαλώνει στη μήτρα της μητέρας, μικρές ποσότητες εμβρυϊκών κυττάρων απελευθερώνονται στην κυκλοφορία του αίματος της μητέρας και μπορούν να συνεχίσουν να ζουν μέσα στο σώμα της για χρόνια μετά. Ορισμένες μελέτες, αλλά όχι όλες, υποστηρίζουν μια σχέση μεταξύ του εμβρυϊκού μικροχιμαιρισμού και των αυτοάνοσων νοσημάτων. Οι επιστήμονες εξακολουθούν να εργάζονται για την πληρέστερη διαλεύκανση αυτών των πιθανών οδών.
Τι πρέπει να γνωρίζουν οι ασθενείς
Πολλοί από τους ασθενείς ρωτάνε σχετικά με τη σχέση μεταξύ του κορωνοϊού και των αυτοάνοσων νοσημάτων. Η λοίμωξη από SARS-CoV-2 μπορεί να προκαλέσει σημαντική δυσλειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. Όσοι γιατροί αντιμετώπισαν ασθενείς το 2020 μπορεί να ξεχνάνε σήμερα τις καταιγίδες κυτοκινών, ένα γρήγορο και απειλητικό για τη ζωή κύμα φλεγμονής που καθοδηγείται από το ανοσοποιητικό σύστημα, το οποίο επηρέασε πολλούς από αυτούς που πέθαναν. Ωστόσο για πολλούς επιζώντες από τον ιό, οι αλλαγές στο ανοσοποιητικό σύστημα που πιθανώς προκλήθηκαν από τον ιό φαίνεται να παραμένουν τροποποιημένες για μεγάλο χρονικό διάστημα μετά το πέρας της οξείας λοίμωξης.
Δεν είναι απολύτως σαφές πόσο μεγάλο μέρος του ευρύτερου συνόλου των συμπτωμάτων που εμπίπτουν στη μακροχρόνια νόσο Covid έχει αυτοάνοση προέλευση. Γνωρίζουμε ότι σε μια μελέτη του 2023 σε πάνω από 1 εκατομμύριο ασθενείς με Covid στο Χονγκ Κονγκ υπήρχε, σε σύγκριση με εκείνους που δεν είχαν μολυνθεί, σημαντικά αυξημένος κίνδυνος να διαγνωστούν αργότερα με αυτοάνοσες παθήσεις όπως η ρευματοειδής αρθρίτιδα και η ψωρίαση. Μεταξύ των ασθενών, η μελέτη διαπίστωσε επίσης ότι η ολοκλήρωση δύο δόσεων εμβολίου κατά του κορωνοϊού μετρίασε τον κίνδυνο. Αρκετοί άλλοι ιοί, όπως ο ιός Epstein-Barr και ο ιός του απλού έρπητα, έχουν βρεθεί ότι αυξάνουν ομοίως τον κίνδυνο εμφάνισης αυτοάνοσων παθήσεων.
Καλό θα είναι οι ασθενείς να λαμβάνουν προφυλάξεις κατά του κορωνοϊού, όπως η μάσκα και τα εμβόλια, καθώς οι ερευνητές εξακολουθούν να διερευνούν τις μακροπρόθεσμες συνέπειες του κορωνοϊού, συμπεριλαμβανομένου του κινδύνου διάγνωσης ενός αυτοάνοσου νοσήματος.
