Η αγάπη του Μανώλη Γλέζου, που έφυγε χθες από τη ζωή, λίγο πριν συμπληρώσει τα 98 χρόνια του, για το βιβλίο υπήρξε μεγάλη και διαχρονική. Είχε γράψει και ο ίδιος πολλά βιβλία, αρθρογραφώντας συγχρόνως για θέματα πέραν της τρέχουσας, κάθε φορά, πολιτικής, που αφορούσαν συχνά την κοινωνία και τη φύση.
Γι' αυτό τον λόγο είχε ανακηρυχθεί επίτιμος διδάκτορας από το Πανεπιστήμιο Πατρών (1996) για την προσφορά του στις γεωεπιστήμες και την προστασία του περιβάλλοντος, από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (2001) για το παντοτινό ενδιαφέρον που έδειχνε για την προστασία των υδατικών και εδαφικών πόρων και του φυσικού περιβάλλοντος, όπως και από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (2003), για την τεχνολογική και κοινωνική προσφορά του ιδιαίτερα στην γεωλογία και υδρογεωλογία (με την παράλληλη συγγραφική δραστηριότητά του).
Να υπενθυμίσουμε επ' αυτού κάποια σχετικά βιβλία τού Μανώλη Γλέζου, όπως τα: «Η Συνείδηση της Πετραίας Γης: Κυκλαδογραφές» [Τυπωθήτω, 1997], «Ύδωρ Αύρα Νερό» [Καστανιώτης, 2001], «Ο Άνθρωπος και η Φύση» [Διογένης, 2002] κ.λπ.
Από τις πιο έξυπνες εκδοτικές δραστηριότητες του Μανώλη Γλέζου (Γ. Μανώλης) εκείνα τα χρόνια, επί δικτατορίας ακόμη, ήταν τα περίφημα για την εποχή τους «Ημερολόγια του Βιβλίου» (τυπώθηκαν τρία, το 1972, το 1973 και το 1974), πάντα από τις εκδόσεις και το βιβλιοπωλείο Βέγας.
Όμως και για την ελληνική γλώσσα το ενδιαφέρον του Μανώλη Γλέζου υπήρξε τεράστιο, καταγραμμένο σε βιβλία, άρθρα κ.λπ. Και γι' αυτό τον λόγο η αναγόρευσή του σε επίτιμο Διδάκτορα του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, την 23η Ιανουαρίου 2008, δεν ήταν κάτι το απλώς αναμενόμενο, αλλά και επιβεβλημένο.
Όπως είχε πει και ο ίδιος, σ' εκείνη την ομιλία, που είχε εκφωνήσει στην Αίθουσα Τελετών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών:
«Οι έρευνές μου για την Ελληνική Γλώσσα συνεχίστηκαν κι έφτασαν σε εύρος και βάθος κατά τη διάρκεια των φυλακίσεών μου, όταν με απομόνωναν εντελώς. Τις περιγράφω στο βιβλίο μου Το φαινόμενο της Αλλοτρίωσης στη Γλώσσα. Γράφω:
"Εκεί, μέσα στο σκοτάδι (το πειθαρχείο των Φυλακών Ακροναυπλίας), ανάπλαθα στο νου μου τις παραστάσεις του έξω κόσμου. Έφερνα μέσα στο σκοτεινό κελί μου το φως του ήλιου, τα χρώματα της θάλασσας, τα σπίτια του χωριού μου, πρισματικές σταγόνες φως να μαρμαίρουν αγάπη κι αλήθεια. Μπορούσα να θυμηθώ ό,τι είχα δει. Αλλά δεν μπορούσα να σκεφτώ χωρίς τις λέξεις. Δε μπορούσα να επεξεργαστώ το υλικό τής μνήμης, τις παραστάσεις, χωρίς τη βοήθεια των λέξεων.
Εκεί, στο σκοτάδι μέσα, ανακάλυψα την αξία του λεκτικού συμβολισμού. Όχι μόνο γιατί επιβεβαίωνα την ύπαρξή μου με τα λόγια, αφού μπορούσα να σκεφτώ μόνο μ' αυτά. Αλλά γιατί έφερνα μέσα μου με τις λέξεις όλο τον έξω κόσμο. Μπορούσα να σκεφτώ για το παρελθόν, για το απόν, για το μέλλον, μόνο με τις λέξεις.
Εκεί, μέσα στο σκοτάδι του 'ανθρώπου', ανακάλυψα κι άλλη μιαν ιδιότητα του λεκτικού συμβολισμού. Ανακάλυψα πως μπορεί να διχαστεί το λεκτικό σύμβολο στο λεκτικό περίβλημά του και στο εννοιολογικό περιεχόμενό του. Πως μπορεί να υπάρξει διάστασή τους, αντιστροφή τους. Ανακάλυψα πως το άσπρο γίνεται μαύρο και το μαύρο άσπρο.
Όλοι οι συγκρατούμενοί μου, οι έφηβοι της κατοχής, πιστοί στου χρέους το κάλεσμα, στο προσκλητήριο της σκλαβωμένης πατρίδας, προσήλθαν και κατατάχτηκαν στις αντιστασιακές εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις, στο ΕΑΜ, στην ΕΠΟΝ, στον ΕΛΑΣ.
Πολέμησαν για τη λευτεριά της πατρίδας. Κι όμως τώρα, με την ταμπέλα του 'εγκληματία', του 'προδότη', καταδικάζονταν σε θάνατο και εκτελούνταν.
Με τη βοήθεια του λεκτικού συμβολισμού η εθνική αντίσταση βαφτιζόταν και μετατρεπόταν σε 'προδοσία' και η συνεργασία με τον κατακτητή σε 'υπεράσπιση' των ιδανικών της φυλής".
(Εκδόσεις Βέγας, Αθήνα 1977, σελ. 306)
Οι έρευνες και μελέτες μου συνεχίστηκαν. Τόλμησα μάλιστα να δημιουργήσω στο Παρθένι της Λέρου, το 1968-1970, Σχολή Γλωσσολογίας, όπου δίδασκα στους συναγωνιστές πολιτικούς κρατούμενους της δικτατορίας τις βασικές αρχές της Γλωσσολογίας.
Τα μαθήματα εκείνα έχουν συγγραφεί σε έργα και είναι: 1. Η καταγωγή και γέννηση της γλώσσας, 2. Τα στάδια εξέλιξης της γλώσσας, 3. Η δομή της γλώσσας, 4. Το μέλλον της γλώσσας, 5. Η γλώσσα ως μέσο επικοινωνίας, 6. Η γλώσσα ως δύναμη αυτογνωσίας, 7. Γλώσσα και νόηση, 8. Η γλώσσα ως όργανο επιβολής και καταπίεσης, 9. Γλώσσα και πολιτική, 10. Ο άνθρωπος και το όνομά του, 11. Το φαινόμενο της αλλοτρίωσης στη γλώσσα, 12. Ο ρόλος της εργασίας στη δημιουργία της γλώσσας, 13. Ύδωρ-Αύρα-Νερό, 14. Το έτυμο τ' Απεραθιού, 15. Το Απεραθίτικο Λεξικό, 17. Το Κυκλαδίτικο Λεξικό.
Απ' αυτά είδαν το φως της δημοσιότητας Το φαινόμενο της Αλλοτρίωσης στη Γλώσσα (εκδ. Βέγας, Αθήνα 1977), η μελέτη O Pόλος της Eργασίας στη Δημιουργία της Γλώσσας, η οποία δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Λέξη το 1982, τεύχος 20, και το βιβλίο Ύδωρ-Αύρα-Νερό (εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2001)».
Τον Απρίλιο (υποθέτω) του 1971 με την απόλυση των 171 κομμουνιστών από το στρατόπεδο της Λέρου, ο Μανώλης Γλέζος είναι ελεύθερος – αριστερός ων, μέσα σ' ένα περιβάλλον δικτατορίας. Όπως γράφει ο Κώστας Ε. Μπέης, ομότιμος καθηγητής της πολιτικής δικονομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο site του:
«Με το βιβλίο ο Μανώλης Γλέζος άρχισε ν' ασχολείται, όταν το 1970 (σ.σ. το 1971) η δικτατορία της 21ης Απριλίου έκλεισε τα στρατόπεδα εξορίας κι απέλυσε τους πολιτικούς κρατουμένους. Ανάμεσά τους –για τριάμισι χρόνια– κι εκείνος. Πριν από τη σύλληψή του, στις 21 Απριλίου του 1967, ήταν δημοσιογράφος της 'Αυγής'.
Η δημοσιογραφία ήταν το κύριο, το μη περιστασιακό, επάγγελμά του. Και φυσικά ένας δημοσιογράφος, στοχαστής κι αγωνιστής της Αριστεράς, δεν είχε περιθώριο ελεύθερης επαγγελματικής άσκησης ως δημοσιογράφου, υπό καθεστώς δικτατορίας. Ούτε οι καταναγκαστικοί κανόνες του καθεστώτος το επέτρεπαν, μήτε οι εργοδότες ήταν διατεθειμένοι να εκτεθούν, παίρνοντας στη δούλεψή τους τον εχθρό των κρατούντων. Είχαν επίγνωση του ότι, με τις απολύσεις των πολιτικών κρατουμένων από τους τόπους εξορίας τους, απλώς τηρούνταν τα προσχήματα για να βελτιωθεί η δημόσια εικόνα του καθεστώτος στο εξωτερικό.
Αλλά οι βιοτικές ανάγκες ήταν πιεστικές κι ανεπίδεκτες αναβολών ή προτιμήσεων. Έτσι ο Μανώλης, αφού πρώτα ξεπούλησε τη συλλογή με τα γραμματόσημά του, βρήκε καταφυγή βιοπορισμού στη διόρθωση τυπογραφικών δοκιμίων.
Για τον ευγενικό αγωνιστή, που δεν σκιάζεται από τις δυσκολίες, κάθε χώρος δράσης είναι στάδιο πάλης, μέσα από την οποία αναδεικνύεται η αξιοσύνη του ήρωα.
Έτσι, σ' αυτόν το χώρο του βιβλίου, όπου ο Μανώλης ξεκίνησε ως ταπεινός διορθωτής, γρήγορα ρίζωσε και ξεπετάχθηκε αυτόνομο κι αψηλό δικό του δέντρο: το δικό του βιβλιοπωλείο, στην Ιπποκράτους 4, με τις δικές του εκδόσεις, τις γνωστές εκδόσεις 'Βέγας'».
Μέσα στο 1971 κάνουν την εμφάνισή τους λοιπόν οι εκδόσεις Βέγας, εκεί στην Ιπποκράτους 4, τις οποίες διηύθυνε ο Μανώλης Γλέζος – που, σημειωτέον, και για λόγους ευνόητους, υπέγραφε τότε ως Γ. Μανώλης!
Το πρώτο βιβλίο που κυκλοφορεί από τον Βέγα είναι το «Διεφθαρμένη Χώρα / Η κοινωνική ηθική της σύγχρονης Αμερικής» του δημοσιογράφου Φρεντ-Τζων Κουκ (Fred J. Cook) που είχε τυπωθεί στις ΗΠΑ, το 1966 (The Corrupted Land: The Social Morality of Modern Americans). Γράφει ανάμεσα σε άλλα ο Κουκ το εξής διαχρονικό, που θα το αντιμετωπίσουμε ως ζήτημα και στο μέλλον (με την «τέταρτη βιομηχανική επανάσταση» κ.λπ.):
«Αν οι μηχανές και ο αυτοματισμός πρέπει να κάνουν τη δουλειά του ανθρώπου, είναι ολοφάνερο πως δεν πρέπει να τους επιτρέψουμε ν' απορρίψουν τον άνθρωπο.(...) Δεν πρέπει να επιτρέψουμε στους ελέφαντες, που τώρα έχουν αποκτήσει τεράστια μεγέθη, να χορεύουν ανάμεσα στα κοτόπουλα».
Το επόμενο βιβλίο του Βέγα, ήταν το «Ξανακατακτώντας την Ελπίδα» (1971) του γάλλου φιλόσοφου Ροζέ Γκαρωντύ (Roger Garaudy). Οργανωμένος αμέσως μετά τον Πόλεμο στο PCF (Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα) ο Γκαρωντύ πλέκει το εγκώμιο του σταλινισμού στο βιβλίο του «Ελευθερία» [εκδ. Κυψέλη, Αθήνα 1960], αλλά μετά την επέμβαση των Σοβιετικών στην Πράγα αλλάζει τροπάρι, επιτιθέμενος με σφοδρότητα στην κομματική ορθοδοξία, για να διαγραφεί, τελικά, από το κόμμα τον Μάιο του 1970. Το βιβλίο καταγράφει εκείνην ακριβώς την ιδεολογική φάση τού Γάλλου στοχαστή.
Στην προσπάθεια για την επιβίωση ο Μανώλης Γλέζος θα τυπώσει στον Βέγα και μερικά τεχνικά βιβλία για πολιτικούς μηχανικούς(!), όπως τα «Εισαγωγή εις τους Νέους Κανονισμούς Ωπλισμένου Σκυροδέματος, DIN 1045» του P. Funk και «Κατασκευαί Ωπλισμένου Σκυροδέματος» του G. Franz, για να επανέλθει στο πολιτικό βιβλίο, που ήταν στο φόρτε του εκείνη την περίοδο, μ' ένα ακόμη πόνημα τού Ροζέ Γκαρωντύ που τιτλοφορείται «Το Κινέζικο Πρόβλημα» (1971). Είναι η εποχή όπου ο Γκαρωντύ στρέφεται προς τον μαοϊσμό, καθώς παθιάζεται από τον αγώνα του Μάο απέναντι στην κομματική γραφειοκρατία (με την αντικατάσταση τού μεγαλύτερου μέρους του κινέζικου κρατικού μηχανισμού, την κατάργηση των προνομίων των κομματικών στελεχών κ.λπ.).
Από τις πιο έξυπνες εκδοτικές δραστηριότητες του Μανώλη Γλέζου (Γ. Μανώλης) εκείνα τα χρόνια, επί δικτατορίας ακόμη, ήταν τα περίφημα για την εποχή τους «Ημερολόγια του Βιβλίου» (τυπώθηκαν τρία, το 1972, το 1973 και το 1974), πάντα από τις εκδόσεις και το βιβλιοπωλείο Βέγας.
Σ' αυτά τα βιβλία ο Μανώλης Γλέζος συγκέντρωνε το σύνολο της εκδοτικής δραστηριότητας τής κάθε χρονιάς. Με εκατοντάδες τίτλους στη σειρά, και με κατατάξεις ανά είδος (λογοτεχνία, ποίηση, τέχνες, ιστορία, θρησκεία...), συγγραφέα κ.λπ., ο Μ. Γλέζος βάζει σε μια τάξη το εκδοτικό χάος, συμπληρώνοντας τις εκδόσεις με ωραία δικά του κείμενα (για τη γλώσσα, την ιστορία του βιβλίου, ακόμη και για τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές!) και βεβαίως με πλήθος διαφημίσεων εκδοτικών οίκων, ωραία ενταγμένων μέσα στην γενικότερη ύλη.
Από το τρίτο «Ημερολόγιο του Βιβλίου», που κυκλοφόρησε στις αρχές του 1974 και που περιλάμβανε εκδοτικό υλικό από τον Δεκέμβριο του 1972, μέχρι τον Νοέμβριο του 1973 (κατά βάση όλο το 1973 δηλαδή) διαβάζουμε στο εισαγωγικό σημείωμα του... Γ. Μανώλη:
«Ξεκινήσαμε πριν τρία χρόνια, με την φιλοδοξία να καλύψουμε ένα κενό, να εκπληρώσουμε μια ανάγκη.
Το "Ημερολόγιο του Βιβλίου 1972" υπήρξε η αρχή. Συνάντησε την αγάπη των βιβλιόφιλων, αλλά και τη δυσπιστία και αμφιβολία για τη σκοπιμότητα. Η εξάντληση εκείνης της έκδοσης δε μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ήταν απόδειξη ούτε υπέρ ούτε κατά.
Το "Ημερολόγιο του Βιβλίου 1973" δημιούργησε φίλους, κίνηση, ενδιαφέρον. Συζητήθηκε. Έδειξε ότι βρίσκεται σε καλό δρόμο. Όμως δεν κατόρθωσε να σπάσει τον πάγο της δυσπιστίας και της αμφιβολίας. Ορισμένα έντυπα μόνο ανακοίνωσαν την έκδοσή του και ευμενείς κριτικές δημοσιεύτηκαν.
Το "Ημερολόγιο του βιβλίου 1974" βρίσκεται μπροστά σας. Συνέχεια της προσπάθειας και συνέπεια της επιμονής για το βιβλίο. Καρπός της αγάπης και των υποδείξεων των βιβλιόφιλων, αποτέλεσμα της συνδρομής των εκδοτικών οίκων. Απήχηση του αναγνωστικού κοινού, που βρήκε ένα κάποιο ενδιαφέρον στα δύο προηγούμενα ημερολόγια.
Μερικοί ρωτούν: "Ποια είναι επιτέλους η επιδίωξη; Ποιος ο σκοπός;". Προσπαθούμε να δείξουμε ότι:
1. Το βιβλίο, η έκδοση ενός βιβλίου είναι έργο επιστημονικής ευθύνης, για τον συγγραφέα, τον μεταφραστή, τον εκδότη, τον τυπογράφο, τον βιβλιοδέτη, για όλους όσους έχουν σχέση μαζί του.
2. Το βιβλίο αποτελεί την καλύτερη επένδυση για το μέλλον ενός έθνους, γιατί σ' αυτό φυλάσσεται η μνήμη του.
3. Το βιβλίο προέκταση της ατομικής μνήμης του ανθρώπου είναι απαραίτητο εφόδιο για κάθε άνθρωπο, ταυτισμένο με τη ζωή και την ύπαρξή του. Γι' αυτό χρειάζεται ευνοϊκούς όρους για την ανάπτυξη και κίνησή του. Δύσκολοι οι στόχοι, αλλά με τη βεβαιότητα ότι ο κύκλος των φίλων του βιβλίου όλο και θα διευρύνεται, προσφέρουμε το "Ημερολόγιο του Βιβλίου 1974" και περιμένουμε την κριτική συμβολή σας».
Λίγους μήνες μετά τη μεταπολίτευση, τον Νοέμβριο του '74, ο Μανώλης Γλέζος θα μπει στην περιπέτεια της κυκλοφορίας ενός εβδομαδιαίου εντύπου από το βιβλιοπωλείο του, πολιτικού φυσικά, που είχε τίτλο «το '74». Το οποίο θα μετατρεπόταν σε «το '75» την επόμενη χρονιά. Το έντυπο κυκλοφορούσε κάθε Σάββατο, υπό τη διεύθυνση του ίδιου, αλλά δεν μακροημέρευσε (πρέπει να σταμάτησε δηλαδή μέσα στο φθινόπωρο του 1975).
Επίσης την ίδιαν εποχή (1974) θα τυπωθεί και το βιβλίο του «Από τη Δικτατορία στη Δημοκρατία» στις εκδόσεις Διάλογος, που ήταν φυσικά μέσα στο πνεύμα της εποχής. Γράφει κάπου ο Μανώλης Γλέζος, στις προτάσεις του για την νέα ποιότητα της δημοκρατίας:
«Ελεύθερος επαναπατρισμός των ελλήνων πολιτικών προσφύγων της διάρκειας του εμφύλιου πολέμου με την απονομή της ελληνικής ιθαγένειας, την οποία τους στέρησαν. Το έθνος έχει ανάγκη όλων των δυνάμεών του στις κρίσιμες αυτές περιστάσεις και οι πολιτικοί πρόσφυγες θα βοηθήσουν αποτελεσματικά και εποικοδομητικά στη συντριβή της χούντας και τη λειτουργία της Δημοκρατίας. Ο Λαός έχει γεφυρώσει τα χάσματα του παρελθόντος, έχει σαρώσει τη μισαλλοδοξία, έχει σβήσει τα πάθη που διαιρούσαν τους Έλληνες. Σήμερα συνέχεται από ομόθυμη εθνική ενότητα και σύμπνοια. Κανένας αντίθετος λόγος δικαιολογίας δε μπορεί να υπάρξει για να μην εφαρμοστεί η ισοτιμία της Δημοκρατίας σε όλους τους πολίτες αυτής της Χώρας».
Οι εκδόσεις Βέγας δεν θα σταματήσουν τη δραστηριότητά τους. Το 1976 θα τυπωθεί το βιβλίο της Ελένης Μάρδα «Το "Κατοχικό" και Άλλα». Μια σειρά διηγημάτων, που αναφέρονταν στην προπολεμική Αθήνα, φυσικά στην περίοδο της Κατοχής, για να καταλήξουν στα πιο νεότερα (για τότε χρόνια), στην περίοδο της δικτατορίας και την έκρηξη της καταναλωτικής κοινωνίας.
Την επόμενη χρονιά, το 1977, οι εκδόσεις Βέγας θα δώσουν ένα από τα τελευταία βιβλία τους, αν όχι το τελευταίο, που ήταν γραμμένο από τον ίδιο τον Μανώλη Γλέζο και είχε τίτλο «Το Φαινόμενο της Αλλοτρίωσης στη Γλώσσα». Ήδη αναφερθήκαμε σ' αυτό πιο πάνω, με το απόσπασμα που εκφώνησε ο Μ. Γλέζος στην Αίθουσα Τελετών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, όταν αναγορεύθηκε σε επίτιμο διδάκτορα.
Μόνο και μόνον τα περιεχόμενά του να δει κανείς («Η διαδικασία της διυποκειμενικής συνομιλίας», «Η εξάρτηση από το λεκτικό συμβολισμό», «Η γλώσσα όργανο μαγείας», «Η γλώσσα όργανο μοντέλων συμπεριφοράς», «Ο σχηματισμός εννοιών και ο λεκτικός συμβολισμός» κ.λπ.) αντιλαμβάνεται τη σημασία του.
Ο Μανώλης Γλέζος δεν θα σταματήσει ποτέ να γράφει, όμως ο εκδοτικός οίκος του Βέγας αναστέλλει την λειτουργία του, όταν ο ίδιος θα εκλεγεί βουλευτής (με το ψηφοδέλτιο του ΠΑΣΟΚ στην Α Αθήνας) στις εκλογές της 18ης Οκτωβρίου 1981.
σχόλια