Όταν σκεφτόμαστε τη μετακίνηση των ανθρώπων και τις μαζικές μεταναστεύσεις, συνήθως εστιάζουμε στους λόγους της μετακίνησης, στα πρόσωπα, στις οικογενειακές ιστορίες ή στα ταξίδια των μεταναστών και των μεταναστριών.
Τι θα συμβεί, όμως, αν επιχειρήσουμε να αφηγηθούμε τη μετακίνηση μέσα από το πρίσμα του αστικού χώρου; Του αστικού χώρου όχι μόνο ως υλικού χώρου, όπως σημείωνε ο Γάλλος φιλόσοφος Henri Lefebvre, αλλά ως χώρου κατοικίας, εργασίας, ελεύθερου χρόνου, ως τον χώρο όπου συγκροτούνται κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές σχέσεις σε πολλαπλές κλίμακες. Κι αν την ίδια στιγμή επιλέξουμε να δούμε την ιστορία των πόλεων μέσα από την πιο μικρή, την πιο ταπεινή κλίμακα του αστικού χώρου; Να μη σκεφτούμε την ιστορία της πόλης σε σχέση με μνημεία, δημόσια κτίρια, συμβολικούς τόπους ή αγάλματα αλλά μέσα από ένα σπίτι στην Καισαριανή, ένα παγκάκι στο Θησείο ή ένα κουρείο στα Πετράλωνα.
Εκκινώντας από την προσφυγική μετακίνηση του 1922-24 και φτάνοντας ως το σήμερα, ο 20ός αιώνας αναδεικνύεται στην έρευνά μας¹ ως ένα συνεχές αφίξεων και αναχωρήσεων. Τα τελευταία εκατό χρόνια άνθρωποι έρχονται και φεύγουν συνεχώς. Άνθρωποι που ίσως δεν θα συναντηθούν ποτέ, αλλά κατοικούν στα ίδια σπίτια, περπατούν στους ίδιους δρόμους, εργάζονται σε παρόμοια επαγγέλματα, έχουν κοινές ιστορίες, ανησυχίες και όνειρα.
Αν δούμε τις ιστορίες της μετανάστευσης κατακερματισμένα, η καθεμία αποτελεί μια διαφορετική συνθήκη και αντικατοπτρίζει μια διαφορετική περίοδο. Αν τις δούμε, όμως, μέσα από το πρίσμα του αστικού χώρου, οι ιστορίες αυτές υφαίνουν ένα συνεχές πολλαπλών μετακινήσεων και μετασχηματισμών. Ένα συνεχές που σπάνια το αντιλαμβανόμαστε ως τέτοιο, ακόμα και όταν είμαστε κι εμείς ένα μικρό μέρος του.
Ας σκεφτούμε, λοιπόν, την Αθήνα ως μια πόλη που υφαίνεται διαρκώς μέσα από τις διαδρομές, τις ιστορίες και τις εμπειρίες των κατοίκων της, μέσα από συναντήσεις και συγκρούσεις, αποχωρισμούς και αφίξεις που πάντα αφήνουν ίχνη περισσότερο ή λιγότερο ορατά στον αστικό χώρο. Ξετυλίγοντας αλλά και μπλέκοντας αυτά τα νήματα μετακίνησης και εργασίας, υφαίνουμε εδώ τη νοερή «βιογραφία» ενός σπιτιού στην Καισαριανή.
Τι προσέχεις και τι προσπερνάς όταν διασχίζεις την πόλη; Πόσα βήματα έχουν διασταυρωθεί με τα δικά σου; Πόσοι άνθρωποι έφυγαν και έφτασαν στις γειτονιές της Αθήνας στη διάρκεια του τελευταίου αιώνα;
Τον Σεπτέμβρη του 1924 ο Γ., που είχε έρθει πρόσφυγας από τον Τσεσμέ της Μικράς Ασίας, λείπει ένα ολόκληρο βράδυ από το αντίσκηνο δίπλα στο Λοιμωδών του Συγγρού, όπου είχαν προσωρινά εγκατασταθεί με τη γυναίκα και τους δυο γιους του. Όταν το πρωί επιστρέφει τούς λέει να μαζέψουν τα λιγοστά τους πράγματα για να μετακομίσουν.
Άκουσε χθες στην εκκλησία ότι τα πρώτα σπίτια ήταν έτοιμα, αλλά το Ταμείο Περιθάλψεως δεν προχωρούσε στη διανομή τους και ότι ήδη καταλαμβάνονταν από πρόσφυγες. Έτσι και ο ίδιος κατέλαβε ένα από αυτά, ένα μονόχωρο ξύλινο δωμάτιο στον υπό κατασκευή ακόμα προσφυγικό συνοικισμό της Καισαριανής – ένα από τα περίπου 6.500 οικήματα που κατασκεύασε το Ταμείο από το 1923 έως το 1925 σε όλες τις πόλεις της Ελλάδας.
Στο μονόχωρο δωμάτιο, χωρίς ρεύμα, τρεχούμενο νερό, χωρίς αποχέτευση και με κοινά μπάνια στην αυλή του τετραγώνου, ζει η οικογένεια τα επόμενα χρόνια, ενώ εκεί γεννιούνται και τα τρία ακόμα παιδιά τους.
Ο Γ. εργάζεται ως πλανόδιος λούστρος στις γύρω γειτονιές, ενώ μετά από χρόνια καταφέρνει να ανοίξει το δικό του τσαγκάρικο στην Καισαριανή. Η γυναίκα του ράβει και επιδιορθώνει από το σπίτι ρούχα για τη γειτονιά. Το υπαίθριο κουζινάκι στο πλάι της ξύλινης κατοικίας τους γίνεται σιγά σιγά ένα πλινθόκτιστο δωμάτιο, ενώ στα τέλη της δεκαετίας του ’30 άλλο ένα δωμάτιο προστίθεται κολλητά στο σπίτι για να ζήσει ο Ν., ο πρωτότοκος γιος, με τη σύζυγό του.
Στις 7 Αυγούστου του 1944, ο άλλος του γιος, ο Δ., τότε 23 χρονών, συλλαμβάνεται ως μέλος του ΕΑΜ στη γειτονική προσφυγική γειτονιά του Βύρωνα και τον στέλνουν σε στρατόπεδο εργασίας στη Γερμανία. Από τη Γερμανία δεν επιστρέφει ποτέ. Την άνοιξη του 1963, στη μεταπολεμική περίοδο, οι δύο κόρες της οικογένειας επιβιβάζονται στο Ακρόπολις Εξπρές και φτάνουν στο Μόναχο, έχοντας ήδη συμβόλαιο εργασίας με τη Siemens.
Στα δεκατρία χρόνια από το 1960 έως και το 1973, που η Γερμανία αναστέλλει τις διμερείς συμβάσεις εργασίας λόγω της πετρελαϊκής κρίσης, έχουν φτάσει εκεί συνολικά 615.000 άντρες και γυναίκες από την Ελλάδα για να χτίσουν, μαζί με περίπου ενάμισι εκατομμύριο Ιταλούς, Ισπανούς, Πορτογάλους και Τούρκους, το οικονομικό «θαύμα» της μεταπολεμικής Γερμανίας.
Το τραύμα του πολέμου διαδέχεται το θαύμα της βιομηχανικής ανάπτυξης για την προσφυγική οικογένεια από την Καισαριανή αλλά και για ολόκληρη την Ευρώπη. Με τα χρήματα από τα εμβάσματα η οικογένειά τους καταφέρνει, στις αρχές της δεκαετίας του ’70, να αγοράσει ένα διαμέρισμα στις νέες πολυκατοικίες της αντιπαροχής που χτίζονται ανατολικά του συνοικισμού της Καισαριανής, εγκαταλείποντας για πάντα το προσφυγικό τους σπίτι.
Το σπίτι τους, καθώς είναι πιο καλοδιατηρημένο, το νοικιάζουν δυο γειτόνισσες που είχαν μετακομίσει το ’48 στο ίδιο προσφυγικό τετράγωνο. Είχαν έρθει από την Κοζάνη λόγω της φτώχειας και των διωγμών του Εμφυλίου αλλά και του συντηρητικού περιβάλλοντος στο χωριό.
Η μία εργάζεται ως ράφτρα φασόν στο σπίτι και συνεργάζεται με μικρές βιοτεχνίες, ενώ η δεύτερη προσέχει τα παιδιά μια πλούσιας οικογένειας γουναράδων από την Κοζάνη, που έχει έρθει επίσης στην Αθήνα. Στα τέλη της δεκαετίας του ’80, με τα χρήματα που έχουν μαζέψει και με ένα δάνειο αγοράζουν ένα τριάρι στο Χαλάνδρι και φεύγουν από την Καισαριανή, ακολουθώντας και ταυτόχρονα χαράσσοντας την προαστιοποίηση της περιόδου.
Στα τέλη της δεκαετίας του ’90 φτάνει στην Αθήνα ο Ε. από την Αλβανία. Χωρίς χαρτιά, δουλεύει άτυπα στην οικοδομή και τον φιλοξενεί η οικογένεια του θείου, που νοικιάζει το σπίτι της Καισαριανής. Στο σπίτι αυτό ζει περίπου έναν χρόνο με την οικογένεια του θείου του και όταν αυτοί μετακομίζουν σε ένα μικρό ισόγειο διαμέρισμα στον Βύρωνα, το σπίτι μένει σε αυτόν. Το συντηρεί και το φροντίζει όσο μπορεί με προσωπική δουλειά και με υλικά που περισσεύουν από τις οικοδομές στις οποίες εργάζεται.
Όταν το 2004 καταφέρνει, με την τελευταία μαζική νομιμοποίηση, να βγάλει χαρτιά και να γίνει «νόμιμος», έρχεται και η σύζυγός του από το Περμέτι της Αλβανίας, η οποία εργάζεται ως καθαρίστρια σε σπίτια στη γειτονιά. Η οικονομική κρίση μετά το 2010 στην Ελλάδα τούς αναγκάζει να επιστρέψουν στην Αλβανία το 2013, έχοντας καταφέρει εν τω μεταξύ να χτίσουν εκεί το δικό τους σπίτι.
Το σπίτι της Καισαριανής νοικιάζεται σε δυο αδέλφια από τη Λαχώρη που είχαν φτάσει στην Ελλάδα από τις αρχές του 2000. Μέχρι σήμερα κατοικούν εκεί, με έναν ξάδελφο και έναν ακόμα συντοπίτη τους που ήρθαν με τη μεγάλη προσφυγική μετακίνηση του 2015, για να μοιράζονται το έτσι κι αλλιώς χαμηλό ενοίκιο. Για χρόνια τα δύο αδέλφια εργάζονταν ως πλανόδιοι μικροπωλητές στις γύρω περιοχές, επάγγελμα που δίδαξαν στους δυο νεοφερμένους φίλους τους, καθώς το 2016 κατάφεραν να ανοίξουν ένα μικρό κουρείο στον Βύρωνα.
Εκκινώντας από την ιστορία ενός προσφυγικού σπιτιού δεν σημαίνει ότι μένουμε στις μικρές ιστορίες των κατοίκων του ή στην κλίμακα του τοπικού. Αντίθετα, η ιστορία ενός σπιτιού μπορεί να αποτελεί την είσοδο στις«μεγάλες» ιστορίες ενός αιώνα: τις πληθυσμιακές μετακινήσεις, τους διωγμούς, τους πολέμους, τις γεωπολιτικές αλλαγές, τις κοινωνικοπολιτικές συγκρούσεις, τις περιόδους άνθησης και κρίσης της οικονομίας. Ταυτόχρονα, όμως, και σε αντίθεση με την ιστορία που επικεντρώνεται μόνο στα «μεγάλα» ιστορικά γεγονότα, εκκινώντας από την κλίμακα του καθημερινού, μπορούμε να δούμε πώς τα μεγάλα γεγονότα παράγουν τις μικρές, καθημερινές ιστορίες των ανθρώπων αλλά και παράγονται μέσα σε αυτές.
Μπορούμε να δούμε πώς η ταξική θέση, η εθνικότητα, το φύλο και ο σεξουαλικός προσανατολισμός διαμορφώνουν το πεδίο επιλογών των ανθρώπων αλλά και το πεδίο της αμφισβήτησης, τις απόπειρες αντίστασης στα κατώφλια, το ξαναστήσιμο της ζωής.
Στις γειτονιές της Αθήνας, τα βήματα ενός λούστρου του ’30 διασταυρώνονται με αυτά των πλανόδιων πωλητών των δεκαετιών μετά το ’90. Το πλανόδιο εμπόριο, ένα είδος εργασίας τόσο ορατό και παράλληλα τόσο αόρατο στον αστικό χώρο, αποτελεί μια διέξοδο για τους νεοφερμένους κάθε εποχής. Δεν χρειάζεται κεφάλαιο, άδεια, εξειδίκευση, αλλά για να βγει ένα έστω μικρό μεροκάματο απαιτεί πάρα πολλές ώρες δουλειάς.
Και ενώ τα βήματά τους διασταυρώνονται, η πραμάτεια τους μας λέει άλλες ιστορίες: η βούρτσα και το βερνίκι γίνονται CD τη δεκαετία του ’90 και γκατζετάκια από την Κίνα μετά το 2000, μαρτυρώντας τις τεράστιες τεχνολογικές αλλαγές κατά τη διάρκεια του αιώνα αλλά και την παγκοσμιοποίηση του εμπορίου. Οι χώρες καταγωγής τους μαρτυρούν, αντίστοιχα, τις νέες γεωγραφίες της παγκόσμιας ανισότητας και τις αλλαγές στην κινητικότητα και τον παγκόσμιο καταμερισμό της εργασίας.
Και εάν το πλανόδιο εμπόριο είναι μια, έστω και φευγαλέα, ορατή μορφή εργασίας στον αστικό χώρο, η οικιακή εργασία είναι πολύ πιο αόρατη, αν και τμήμα της βιωμένης αστικής εμπειρίας. Μια εργασία γένους θηλυκού, όπως άλλωστε και όλη η εργασία της κοινωνικής αναπαραγωγής. Συνδέεται με την ανυπέρβλητη εδώ και πολλούς αιώνες κυρίαρχη κοινωνική αναπαράσταση των γυναικών που (από τη φύση τους) φροντίζουν το σπίτι, τα παιδιά, τους ηλικιωμένους. Μια εργασία που δεν διακρίνει τα όρια μεταξύ οικιακού και εργασιακού χώρου, μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού, μεταξύ εργασίας και βοήθειας/φροντίδας.
Αυτά τα όρια, άλλωστε, θολώνουν συχνά στη γυναικεία εργασία: όταν η γυναίκα «βοηθάει» τον σύζυγό της στο μαγαζί, όταν η ραπτομηχανή για το φασόν είναι στην κουζίνα του σπιτιού, όταν τα «οικιακά» συνεχίζουν να θεωρούνται κοινωνικός ρόλος και «φύση» της γυναίκας και όχι εργασία.
Τα πρόσωπα των ιστοριών που αφηγηθήκαμε συναντιούνται νοερά στο προσφυγικό σπίτι της Καισαριανής. Οι ιστορίες τους είναι τόσο κοινές, τόσο καθημερινές, που τις προσπερνάμε σε μια βόλτα στην πόλη, που μοιάζουν μάλλον ασήμαντες για τις μεγάλες αφηγήσεις της αστικής ιστορίας. Είναι όμως αυτές οι «μικρές» και «ασήμαντες» ιστορίες που χάραξαν την ιστορία της μετακίνησης του 20ού αιώνα αλλά και την ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας.
Είναι, ταυτόχρονα, ακριβώς αυτές οι ιστορίες που έχουν διαμορφώσει την Αθήνα που κατοικούμε. Μια πόλη που, σε αντίθεση με τις εικόνες των γκέτο και του αποκλεισμού που συχνά κυριαρχούν, έχει υποδεχτεί, μέσα από πολλαπλές αντιθέσεις και συγκρούσεις, πολλές γενιές νεοφερμένων. Μια πόλη που αποτελεί ένα μωσαϊκό αφίξεων και αναχωρήσεων, συγκρούσεων και συναντήσεων μέσα στον τελευταίο αιώνα, όπως καθρεφτίζεται στα σπίτια και στα παγκάκια, στους δρόμους και στις πλατείες, στα βήματα και στον μόχθο των ανθρώπων της.
Η Ελένη Κυραμαργιού είναι εντεταλμένη ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.
Η Όλγα Λαφαζάνη είναι ιστορικός και Δρ. Κοινωνικής Γεωγραφίας, μεταδιδακτορική ερευνήτρια, του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.
1. Μέσα από αυτή την οπτική δουλεύουμε τα τελευταία δύο χρόνια στο πλαίσιο του ερευνητικού έργου «100memories» στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Πραγματοποιούμε μια παράλληλη έρευνα σε τέσσερις ελληνικές πόλεις, εξετάζοντας τη διαλεκτική σχέση μεταξύ μετανάστευσης και αστικού χώρου. Εκκινώντας από την προσφυγική μετακίνηση του 1922-1924 μετά τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο και την Υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης, εξετάζοντας ενδιάμεσες μαζικές μετακινήσεις και φτάνοντας έως την άφιξη των προσφύγων στην Ευρώπη το 2015, ο 20ός αιώνας αναδεικνύεται ως ένα συνεχές αφίξεων και αναχωρήσεων. Περισσότερα στα 100memories.gr και 100memories.gr/100sources.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
