Έχουμε γράψει άλλες δύο φορές για τον Γιάννη Χρήστου στο σάιτ. Την πρώτη (5/6/2015) είχαμε αναφερθεί στο ένα και μοναδικό δικό του σάουντρακ για την ταινία Oedipus the King (1968) του Philip Saville, που είχε για πρωταγωνιστές τους Christopher Plummer, Lilli Palmer, Richard Johnson, Orson Welles κ.ά., ενώ τη δεύτερη (9/12/2016, αναδημοσίευση 4/1/2018) το θέμα μας ήταν η συγκλονιστική μουσική τού Χρήστου για τους Πέρσες του Αισχύλου, μια παραγωγή του Θεάτρου Τέχνης, σε σκηνοθεσία Καρόλου Κουν από το 1965.
Τώρα, θα μεταφέρουμε ένα βιογραφικό του Γιάννη Χρήστου, έτσι όπως παρουσιάζεται στο σπάνιο πλέον βιβλίο της Anna-Martine Lucciano Γιάννης Χρήστου / Έργο και Προσωπικότητα ενός Έλληνα Συνθέτη της Εποχής μας (Βιβλιοσυνεργατική, Αθήνα 1987), σε μετάφραση και επιμέλεια του μουσικοκριτικού Γιώργου Λεωτσάκου, συμπληρώνοντας με μια σύντομη παρουσίαση της επίσης δυσεύρετης πια συλλογής τεσσάρων CD με έργα Γιάννη Χρήστου, που είχε τυπωθεί από τον Σείριο το 2001 και που βρίσκεται εδώ και χρόνια εκτός επίσημης κυκλοφορίας.
Αυτό που τον ενδιέφερε δεν ήταν η ανάπλαση ή η αναπόληση, μέσω της μουσικής, ενός ιστορικού συμβάντος, αλλά η προσπάθεια ερμηνείας μιας πρωταρχικής εντύπωσης – ασχέτως αν τούτη σχετιζόταν με την πραγματικότητα ή όχι.
Βιογραφικά στοιχεία
1926
Ο Γιάννης Χρήστου γεννήθηκε στις 8 Ιανουαρίου στην Ηλιούπολη (βορειοανατολική συνοικία του Καΐρου) της Αιγύπτου. Ήταν δευτερότοκος γιος του Ελευθέριου Χρήστου (βιομήχανου, ιδιοκτήτη σοκολατοποιίας, θαν.1965) και της Λιλίκας Ταβερνάρη (θαν. Ιούλιος 1978, σε ηλικία περίπου 78 ετών), καταγωγής Κυπριακής.
Η μητέρα του Χρήστου ήταν γνωστή ως ποιήτρια, αλλά και ως οπαδός του πνευματισμού. Βοηθούσε αδιάλειπτα το γιο της στην πραγματοποίηση των καλλιτεχνικών του σχεδίων, ενώ ο πατέρας του θα επιθυμούσε να τον δει να ακολουθεί το δικό του δρόμο. Ίσως σ' εκείνην να οφείλεται, επίσης, η απαρχή της συνεχούς έλξης του από το μυστικισμό. Εξάλλου, σύμφωνα με μαρτυρία του γιου του Έβη, ο Χρήστου στη δεκαετία του 1960 είχε επιδοθεί στον υπερβατικό διαλογισμό.
1930-1938
Αγγλικό δημοτικό σχολείο Αλεξάνδρειας.
1938-1944
Αγγλικό κολέγιο Victoria Αλεξάνδρειας. Μαθήματα πιάνου με την πιανίστα Τζίνα Μπαχάουερ. Συμπλήρωσε κατόπιν τη μόρφωσή του κυρίως στην Αγγλία, στο King's College, στο Κέιμπριτζ: σπουδές φιλοσοφίας με τον Ludwig Wittgenstein και τον Bertrand Russell, που κυρώθηκαν με το δίπλωμα Ηθικών Επιστημών του Bachelor of Arts Cantabrigiensis. Ακολούθησε, επίσης, επειδή το ζήτησε ο πατέρας του, κάποιες στοιχειώδεις σπουδές οικονομικών επιστημών. Παράλληλα μελέτησε αρμονία, αντίστιξη και σύνθεση με τον Hans Ferdinand Redlich (μαθητή και σχολιαστή του Alban Berg) στο Letchworth.
1949-1950
Το καλοκαίρι του 1949 παρακολούθησε μαθήματα στην Accademia Chigiana της Σιένα. Εκεί συνάντησε τον Francesco Lavagnino, από τον οποίο πήρε ιδιωτικά μαθήματα στο Γκάβι και στη Ρώμη. Το καλοκαίρι του 1950 συνέχισε τα μαθήματά του στη Μουσική Ακαδημία. Παράλληλα ενδιαφέρθηκε για την ψυχολογία του βάθους και για το έργο του Carl Jung, επηρεασμένος από τον αδελφό του Έβη (Ευάγγελο, 1922-1956), που φοίτησε στο Ινστιτούτο της Ζυρίχης από το 1949 ως το 1954.
1951-1953;
Επέστρεψε στην Αίγυπτο, όπου και οργάνωσε ένα στούντιο: αυτό του επέτρεψε να αφιερώσει όλο το χρόνο του στη σύνθεση. Διατήρησε ωστόσο την επαφή του με την Ιταλία.
1956
Ο γάμος του με την παιδική του φίλη Θηρεσία (Σία) Χωρέμη. Τον ίδιο χρόνο ο αδελφός του σκοτώθηκε σε αυτοκινητικό δυστύχημα (σ.σ. στο δρόμο από την Μάρσα Ματρούχ στην Αλεξάνδρεια την 30η Ιουνίου εκείνης της χρονιάς). Ο Χρήστου συνήλθε δύσκολα από το γεγονός αυτό, που είχε ως συνέπεια μιαν αλλαγή στην εξέλιξη της καλλιτεχνικής του δημιουργίας.
Ο αδελφός του Χρήστου Ευάγγελος είναι ο συγγραφέας του βιβλίου The Logos of the Soul, που μετά το θάνατό του εκδόθηκε αγγλικά το 1963 χάρη στις φροντίδες του ίδιου του Γιάννη (εκδ. Dunquin Press, Βιέννη-Ζυρίχη, πρόλογος James Hillman). Έπαιξε σημαντικό ρόλο στη ζωή του νεότερου αδελφού του, ασκώντας πάνω στο συνθέτη μιαν επίδραση πολύ έντονη, λιγάκι σαν ένα είδος γκουρού.
1960
Οριστική εγκατάστασή του στην Ελλάδα, όπου κατοικούσε άλλοτε στην Αθήνα και άλλοτε στη νήσο Χίο. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του εγκαταλείπει σταδιακά τη Χίο για να ζήσει στην Αθήνα, εξαιτίας των όλων και περισσότερων επίσημων καλλιτεχνικών εκδηλώσεων στις οποίες έπαιρνε μέρος. Λίγο καιρό πριν από το θάνατό του σκόπευε να χτίσει στη Χίο ένα σημαντικό τουριστικό συγκρότημα, που θα περιλάμβανε ένα χωριό στον τοπικό αρχιτεκτονικό ρυθμό και ένα υπαίθριο θέατρο, που θα του επέτρεπε τη διοργάνωση ενός διεθνούς φεστιβάλ σύγχρονης μουσικής.
1970
Τη νύχτα της 8 προς 9 Ιανουαρίου σκοτώθηκε σε αυτοκινητικό δυστύχημα (σ.σ. στη Λεωφόρο Μεσογείων, στην Αθήνα) επιστρέφοντας από τη γιορτή που είχε οργανώσει για τα γενέθλιά του. Άφησε τρία παιδιά ενώ δέκα μέρες αργότερα πέθανε και η γυναίκα του, θύμα του ίδιου δυστυχήματος.
Παρουσίαση της συλλογής τεσσάρων CD του Σείριου, με τις ιστορικές ηχογραφήσεις του Γιάννη Χρήστου
Κατ' αρχάς να διευκρινίσουμε πως με τον όρο «ιστορικές ηχογραφήσεις», εννοούμε τις εγγραφές που συνέβησαν ενόσω ζούσε ο συνθέτης και τις οποίες, άλλες λιγότερο και άλλες περισσότερο, επιμελήθηκε και επεξεργάστηκε ο ίδιος, δίνοντάς τους τη μορφή αυτή με την οποίαν τις ακούμε στη συγκεκριμένη έκδοση.
Αξίζει, επίσης, να πούμε πως ό,τι παρουσιάζεται σ' αυτά τα τέσσερα CD δεν είδε πότε το φως της δισκογραφίας ενόσω ζούσε ο συνθέτης, ενώ επτά από τα δεκατέσσερα συνολικώς ηχογραφήματα εμφανίστηκαν τότε (το 2001) για πρώτη φορά καταγραμμένα, έτοιμα να παραδοθούν στο φιλόμουσο κοινό. Μεγάλη υπόθεση!
Εξ' ίσου μεγάλη υπόθεση αποτελούσε και η σχεδιαστική-γραφιστική εργασία επί των πακέτων, με τα πολυσέλιδα δίγλωσσα (αγγλικά-ελληνικά) ένθετα, τα σκληρά εξώφυλλα, αλλά και τις τέσσερις αφισέτες, διαστάσεων 42Χ26, με τις παραστάσεις παρτιτούρων από τα έργα «Πράξις για 12», «Επίκυκλος Ι & ΙΙ», «Εναντιοδρομία» και «Μυστήριον».
Έτσι λοιπόν, και τελείως συνοπτικά, θα λέγαμε πως ο Γιάννης Χρήστου εφοδίασε από νωρίς τη μουσική του μ' ένα χθόνιο και μυστηριακό στοιχείο. Εγκαταλείποντας, σταδιακά, έναν διακοσμητικό-αισθητικό ρόλο που έχει από τη φύση της η λόγια μουσική και αρνούμενος να πέσει στην παγίδα της εύκολης χρήσης, επικέντρωσε τις προσπάθειές του στη δόμηση ενός τρόπου ηχητικής δράσης διαποτισμένου με συνεχή στοιχεία ανατροπών και εκπλήξεων.
Για τον Γιάννη Χρήστου η ιστορία και τα ιστορικά γεγονότα αυτά καθ' αυτά (τα οποία δεν αγνοούσε, απεναντίας), μοιάζει να μην έχουν εκείνο το συγκεκριμένο νόημα, που τους δίνουμε όλοι. Αυτό που τον ενδιέφερε δεν ήταν η ανάπλαση ή η αναπόληση, μέσω της μουσικής, ενός ιστορικού συμβάντος, αλλά η προσπάθεια ερμηνείας μιας πρωταρχικής εντύπωσης – ασχέτως αν τούτη σχετιζόταν με την πραγματικότητα ή όχι. Για παράδειγμα ο τρόμος απέναντι στο άγνωστο, όπως μπορεί να προσομοιωθεί από μια κραυγή, το σπάσιμο κάθε συμμετρίας, όπως μπορεί να αποτυπωθεί στην ξαφνική κίνηση του όχλου, η επίκληση ενός αγνώστου θεού από μιαν άγνωστη φωνή...
Ταγμένος στην προσπάθεια αυτή, ιδίως προς τα τελευταία χρόνια της δημιουργίας του, ο Χρήστου οδηγείται σε μιαν απόλυτη προσέγγιση της μη ταύτισης των θεατών-ακροατών του με τους πρωταγωνιστές-μουσικούς των έργων του, αρνούμενος την εικόνα του προσώπου που ενεργεί ή πάσχει – μια εικόνα που διοχετεύεται στο κοινό μέσω του παιξίματος, της υποκριτικής τέχνης. Είναι ο λόγος που τον οδηγεί να χρησιμοποιεί, συχνά, μάσκες, δηλώνοντας την ανάγκη του να «μιλήσει» το ίδιο το έργο και όχι οι πρωταγωνιστές του.
Καινοτομώντας και στο επίπεδο της παρουσίασης, αντιλαμβάνεται από νωρίς την «αδυναμία» της μουσικής να περιγράψει τις φιλοσοφικές απόψεις του, υιοθετώντας στοιχεία και από άλλες Τέχνες (κυρίως την κίνηση –χορός– και το θέατρο), μπαίνοντας όλο και περισσότερο σε μιαν αντίληψη βαθιάς συνομιλίας του ηχητικού λόγου με το δρώμενο (ενισχύοντας κατά πολύ το δεύτερο).
Ο ξαφνικός θάνατός του υπήρξε ένα γεγονός που συντάραξε το χώρο του (πέραν αυτής καθ' αυτής της οικογενειακής τραγωδίας) στερώντας τη σύγχρονη μουσική από ένα από τα πιο φωτεινά ταλέντα της.
Τα τέσσερα CD
Vol. 1: Μουσική του Φοίνικα, 6 τραγούδια σε ποίηση T.S. Eliot, Η Κυρία Με Τη Στρυχνίνη, Εναντιοδρομία
Συντεθειμένη στη διετία 1948-49 η «Μουσική του Φοίνικα» αποτελεί το πρώτο έργο του Γιάννη Χρήστου, αναγνωρισμένο από τον ίδιο. Αν και έχει μικρή διάρκεια (εδώ 11:20), εντούτοις φανερώνονται άπλετα ορισμένα βασικά στοιχεία της τέχνης τού συνθέτη και κυρίως η διάθεσή του να ενεργεί βάσει σχεδίου. (Εδώ, η γέννηση, ο θάνατος και η αναγέννηση του μυθικού πτηνού, μέσα από μιαν ελεύθερη προσέγγιση). Ερμηνεύει η Ορχήστρα του ΕΙΡ, υπό την διεύθυνση του Franz Litschauer, στο θέατρο Κεντρικόν (3/4/1962).
Τα «Έξι τραγούδια σε ποίηση T.S. Eliot» είναι ένα από τα διαχρονικά αγαπημένα έργα του Χρήστου. Είναι επίσης το πρώτο, στο οποίο ο συνθέτης πειραματίζεται αποφασιστικά πάνω στη χρήση της φωνής. Η ποίηση του Eliot, αποκτά ένα περισσότερο βαθύ, μυστικιστικό νόημα μέσω των μελοποιήσεων του Χρήστου, οι οποίες σφραγίστηκαν από την ερμηνεία της πρώτης διδάξασας, της Ιταλίδας μεσοφώνου Alice Gabbai. Ιδιωτική ηχογράφηση από το 1955(;). Πρώτη δισκογράφηση.
Το πιο αλλόκοτο ίσως έργο του Γιάννη Χρήστου «Η Κυρία Με Τη Στρυχνίνη», αποτελεί ουσιαστικά, παρ' όλη τη «γιουνγκιανή» καταγωγή του, την ηχοποίηση ενός ονείρου. Εκπληκτικό το εύρημα της αρχής με την αναγγελία ενός ηθοποιού (σκηνή μέσα στο έργο) πως το έργο δεν θα παιχτεί, για λόγους τεχνικούς. Κοινό και ακροατές αποσβολωμένοι παρακολουθούν την εξέλιξη ενός ονείρου, που αναιρείται μέσα σ' ένα άλλο. Πρώτη παγκόσμια εκτέλεση: Hilton, 3/4/1967. Πρώτη δισκογράφηση.
Η «Εναντιοδρομία» έργο ωριμότητας (1965-68), αποτελεί ένα σύστημα ηχητικών διαστρωματώσεων με αυξομειώσεις, που θα οδηγήσει αναγκαστικώς σε διακρότημα (έκρηξη). Επεξεργασία-μιξάζ τεσσάρων διαφορετικών εκτελέσεων (συμπεριλαμβανομένης και της πρώτης παγκόσμιας, με τη Συμφωνική Ορχήστρα του Oakland, 18/2/1969).
Vol. 2: Πρώτη συμφωνία, Πύρινες γλώσσες, Αναπαράσταση l, Επίκυκλος ll
Το πιο δραματουργικά προσβάσιμο, ιδίως στο πρώτο μέρος του, έργο του Γιάννη Χρήστου, η «Πρώτη Συμφωνία» (1949-50), υπήρξε παραγγελία της New London Orchestra μετά την επιτυχία που συνάντησε η «Μουσική του Φοίνικα». Στο δεύτερο μέρος ακούγεται για πρώτη φορά η μελοποίηση τού "Eyes that last l saw in tears" του T.S. Eliot. Πρώτη ελληνική εκτέλεση στο Ηρώδειο, υπό τη διεύθυνση του Alec Sherman (3/8/1953). Πρώτη δισκογράφηση.
Το ορατόριο για μέτζο σοπράνο, βαρύτονο, τενόρο, μεικτή χορωδία και ορχήστρα, υπό τον τίτλο «Πύρινες Γλώσσες» (1964) είναι έργο ακμής. Ο Χρήστου ηχοποιεί το μυστήριο της Πεντηκοστής, δίνοντάς του φοβικές διαστάσεις. Πρώτη παγκόσμια εκτέλεση: Εκκλησία της Παρθένου Μαρίας, Πανεπιστήμιο Οξφόρδης 27/6/1964. Πρώτη δισκογράφηση.
Ψυχόδραμα για βαρύτονο και βιόλα και οργανικό συγκρότημα, η «Αναπαράσταση Ι» (1968), εντάσσεται στην κατηγορία των «πρωτοεκτελέσεων». Ο Χρήστου περιγράφει το άφατο, μέσα από την απέλπιδα προσπάθεια ενός βαρύτονου να ερμηνεύσει φράσεις από τον «Αγαμέμνονα» του Αισχύλου. Πρώτη παγκόσμια εκτέλεση με τον Σπύρο Σακκά (βαρύτονο) και τον προσφάτως εκλιπόντα Θόδωρο Αντωνίου (διεύθυνση), στο Μόναχο (12/11/1968).
Ηλεκτρονικό κοντίνουο, δομικά αμετάβλητο στην πάροδο του χρόνου και με αργές στο χρόνο αυξομειώσεις στην ένταση, ο «Επίκυκλος ΙΙ» επέχει ρόλο «χαλιού» δρώντας συνοδευτικά σε άλλα γεγονότα. Μιξάζ ημιτελές, που πραγματοποίησε ο ίδιος ο Χρήστου από υλικό παραστάσεων (1968).
Vol. 3: Μετατροπές, Μυστήριον, Αναπαράσταση lll
Η μεστότητα των «Μετατροπών» (Paterns and Permutations, δηλ. Πρότυπα και Μετασχηματισμοί, 1960), αλλά και η συμπυκνωμένη πλοκή τους –ο Χρήστου παρουσιάζει, για πρώτη φορά, τις βασικές συνιστώσες των ηχοεννοιών, που θα τον απασχολούσαν έκτοτε– προσδίδουν στο συγκεκριμένο έργο σημασία κομβική. Αν και πρόκειται για γραμμένη μουσική, η αίσθηση που σου αφήνει είναι πλήρως αυτοσχεδιαστική. Πρώτη παγκόσμια ηχογράφηση στα στούντιο του ΕΙΡ (1962). Πρώτη δισκογράφηση.
Το «Μυστήριον», ορατόριο πάνω σε αρχαίες αιγυπτιακές νεκρολογίες, είναι το πιο γνωστό έργο του συνθέτη, ασχέτως της πολύπλοκης δομής του. Ο Χρήστου περιγράφει σαν σε όνειρο την κάθοδο του Ρα στο Βασίλειο των Νεκρών και την ταυτόχρονη προσπάθεια των ψυχών ν' ανέβουν στο «πλοίο των εκατομμυρίων ετών» προφέροντας τις «λέξεις ισχύος». Η αγωνία και ο φόβος του αιώνιου θανάτου θα κατακυριεύσει τελικώς τα πάντα. Οι «λέξεις ισχύος» δεν θα ειπωθούν και ο κύκλος θα επαναλαμβάνεται επ' άπειρον. Πρώτη δισκογράφηση.
Απίστευτης έντασης και ψυχικής υποβολής έργο η «Αναπαράσταση ΙΙΙ (Ο πιανίστας)» μεταφέρει στον θεατή-ακροατή το άγχος της καθημερινής επαφής, μέσα από την προσπάθεια ενός μουσικού να επικοινωνήσει με το πιάνο του. Το άγχος, που μετατρέπεται σταδιακώς σε φόβο, υψώνεται πάνω από τη δράση εκμηδενίζοντάς την.
Vol. 4: 6 Τραγούδια σε ποίηση T.S. Eliot, Πράξη για 12, Επίκυκλος l
Ο Χρήστου επανέρχεται (1957) στις μελοποιήσεις των ποιημάτων του T.S. Eliot, δύο ακριβώς χρόνια μετά την πρώτη γραφή τους, για φωνή και πιάνο. Η Alice Gabbai (mezzo-soprano) και ο Piero Guarino (conductor) συνεργάζονται τώρα με τη συμφωνική ορχήστρα του ΕΙΡ, στην πρώτη παγκόσμια εκτέλεση του έργου (12/11/1958).
Η «Πράξη για 12» δηλαδή για 11 έγχορδα κι έναν αρχιμουσικό-πιανίστα, αποτελεί ένα ακόμη κομβικό σημείο στη μεταμουσική του Γιάννη Χρήστου. Για πρώτη φορά εδώ, ο συνθέτης, υλοποιεί στο μέγιστο βαθμό τις απόψεις του για το αντιθετικό σχήμα πράξη-μετάπραξη [ο βιολιστής που παίζει βιολί (πράξη) – ο βιολιστής που κραυγάζει (μετάπραξη)] δημιουργώντας μιαν επαναστατική ηχητική πλατφόρμα, με πολλούς κατοπινούς μιμητές. Πρώτη παγκόσμια εκτέλεση: Ζάππειον, 18/4/1966.
Το κλείσιμο με το «Επίκυκλος Ι» (1968) φαντάζει ως το συμβολικό τέλος μιας μοναχικής πορείας. Η αυτοκατάργηση του συνθέτη, μέσα σ' ένα σύστημα ελαφρώς καθορισμένου πλαισίου, εντός του οποίου δραστηριοποιούνται μουσικοί, χορευτές και κυρίως οι θεατές της παράστασης σε μιαν έκρηξη του «τυχαίου». Προχωρημένη... jazz-rock εισαγωγή (επαναλαμβάνεται προς τη μέση), έξοχο το «ελεύθερο» κλείσιμο. Πρώτη παγκόσμια εκτέλεση: Hilton, 20/12/1968. Πρώτη δισκογράφηση.
ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 8.1.2019
