The Real and the Record
Ψηλαφώντας την πραγματικότητα ως πιθανότητα
Για την κεντρική έκθεση “The Real and the Record” της 24ης Thessaloniki Photobiennale.
Βγαίνοντας σταδιακά από μια πανδημία που μας καθήλωσε και μας δημιούργησε ακόμα μεγαλύτερη εξάρτηση από μιντιακές εικόνες και ειδήσεις, συχνά αναρωτιόμαστε τι από όλα αυτά που περάσαμε είναι τελικά πραγματικότητα. Νούμερα και στατιστικά στοιχεία, πρόσωπα πολιτικών και λοιμωξιολόγων, εσωτερικά νοσοκομείων παρέλαυναν μπροστά μας δυσδιάστατα, περιπλέκοντας τη μεταλασσόμενη σχέση μας με την Πληροφορία ενώ αναζητούσαμε την αντιστοιχία εικόνας - αλήθειας. Μέσα σε αυτή τη συνθήκη, ο καλλιτέχνης Γιώργος Πρίνος και η επιμελήτρια Κατερίνα Σταθοπούλου συνεργάστηκαν για να εξετάσουν ένα επίκαιρο ζήτημα και να το μετατρέψουν με επιτυχία σε έκθεση με τίτλο “The Real and the Record”, στο πλαίσιο της 24ης Thessaloniki Photobiennale.
Όπως γράφει στον κατάλογο της έκθεσης η Hito Steyerl “Είμαστε ήδη εξοικειωμένοι με το copy- paste και τη γρήγορη αντιγραφή αντικειμένων 2D, όπως οι εικόνες και οι λέξεις. Πώς όμως κάνει κάποιος copy-paste την πραγματικότητα;” Πως μπορεί να απεικονιστεί η πραγματικότητα και με ποιά μέσα; Σε μια εποχή που η πίστη στο μέσο της φωτογραφίας ως επιστημονικό εργαλείο αντικειμενικής καταγραφής, έχει καταρριφθεί, η ανάγκη για νέους τρόπους αναπαράστασης της αλήθειας γίνεται ολοένα και εντονότερη. Η απάντηση των επιμελητών αναδύεται μέσα από ένα σύνολο έργων με κοινό τόπο την εικόνα, που χρησιμοποιούν “την έρευνα, την επαλήθευση και την κριτική σκέψη” ως εργαλεία για την αναζήτηση του Πραγματικού. Μέσα από τέσσερις θεωρητικές θεματικές (Το πραγματικό ως αλήθεια, Το πραγματικό ως ορατό/αόρατο, Μεταξύ γεγονότος και μυθοπλασίας, Η εκτεταμένη πραγματικότητα), που διατρέχουν την έκθεση χωρίς να είναι εμφανείς και ξεκομμένες χωρικά, ξεδιπλώνεται μια πολυφωνία πρακτικών και προσεγγίσεων που είναι σαν να συμβουλεύουν όλες μαζί τον θεατή να μην παρασύρεται από την αληθοφάνεια μιας εικόνας. Όπως λέει και ο συνεπιμελητής της έκθεσης Γιώργος Πρίνος: “Η φωτογραφία βρίσκεται σε έναν ενδιάμεσο χώρο μεταξύ αλήθειας και ψέματος, και αυτό είναι η δύναμη αλλά και η αδυναμία της.” Στους δύο χώρους που παρουσιάστηκε η έκθεση (MOMus-Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, MOMus-Πειραματικό Κέντρο Τεχνών), μπορεί ο καθένας να ακολουθήσει την δικιά του διαδρομή, κρατώντας τις κατηγοροιοποιήσεις αυτές στο μυαλό του και χωρίς να υποβάλλεται σε μια γραμμική αφήγηση, με κάθε έργο να διακλαδώνεται σε περισσότερες από μια κατηγορίες. Καθώς η έρευνα αποτελεί ζωτικό κομμάτι των περισσότερων έργων, η επιμέλεια συνίσταται κυρίως στην επιλογή να δοθεί έμφαση στην πολιτική διάσταση της θεματικής, καθώς και στην προσπάθεια να αναδειχθούν τα έργα αυτόνομα όσο και μέσα από τη δημιουργία στενών δεσμών μεταξύ τους. Η δυσκολία μιας έκθεσης φωτογραφίας που καθορίζεται από την επαναληπτικότητα του μέσου έχει προσπεραστεί αριστοτεχνικά επιλέγοντας διαφορετικούς τρόπους παρουσίασης: οθόνες, εκτυπώσεις κολλημένες απευθείας στον τοίχο, προβολές αλλά και πρωτότυπες παρουσιάσεις, όπως το βιβλίο της Carmen Winant My birth (2019) που παρουσιάστηκε σαν εγκατάσταση στον τοίχο.
Συμπεριλαμβάνοντας ομάδες που το ερευνητικό τους έργο επικεντρώνεται στη διερεύνηση παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως οι Forensic Architecture και οι UNITED for International Action, οι επιμελητές υπογραμμίζουν τη δυνατότητα ανεξάρτητων ομάδων να φτάσουν πιο κοντά στην πραγματικότητα από τα επίσημα μέσα ενημέρωσης. Πέρα από αυτό όμως, θέλησαν και οι ίδιοι να καλύψουν περισσότερα πεδία που αφορούν την έννοια της Πραγματικότητας, όπως το ζήτημα της αορατότητας με έμφαση σε έργα που ασχολούνται με τις εργασιακές μειονότητες, από το έργο της Teresa Margoles που φέρνει στην επιφάνεια ζητήματα που αφορούν εργάτριες στη μεταφορά εμπορευμάτων από την Κολομβία στη Βενεζουέλα μέχρι το έργο του Allan Sekula Fish Story - Chapter 8: Dismal Science που αναφέρεται στην αόρατη εργασία. Όπως γράφει και ο ίδιος: “Αλλά η ανθρώπινη εργασία είναι σαν ένα ζόμπι που ανασταίνεται ξανά και ξανά, επιστρέφοντας πάντα κάπου από τους νεκρούς, παρά την αστική φαντασίωση ενός ουτοπικού κόσμου με πλούτο χωρίς εργάτες.” Η φαντασίωση της αορατότητας της εργασίας δίνει την σκυτάλη στη φαντασία και στη μυθοπλασία σαν έναν παράδοξο αλλά επιτυχημένο τρόπο προσέγγισης της Πραγματικότητας, όπως μέσα από το έργο Let’s be honest, the weather helped του Walid Raad, μέρος του εγχειρήματος Atlas Group (1989-2004) το οποίο δημιουργεί ένα φανταστικό αρχείο με έγγραφα που πλαισιώνουν τους πολέμους στο Λίβανο. Η θεματική της έκθεσης δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί νοηματικά χωρίς έργα που χρησιμοποιούν την τεχνολογία για να αποδώσουν μια δική τους απεικόνιση του κόσμου. Μια θερμική κάμερα καταγράφει τις διάφορες υπέρυθρες ακτίνες που εκπέμπονται από τα σώματα στο έργο Virus του Antoine d’Agata που περιπλανιέται στο Παρίσι για να αποτυπώσει στιγμιότυπα της πανδημίας, ενώ η τεχνολογία Lidar, που χρησιμοποιεί λέιζερ για σάρωση και καταγραφή μεγάλων επιφανειών, είναι το μέσο που χρησιμοποιεί η ομάδα Formafantasma στο έργο Quercus για να αμφισβητήσει την αίσθηση κυριαρχίας του ανθρώπου στη φύση.
Πέρα από αυτές τις κατηγορίες, η έκθεση δεν θα μπορούσε να μη σχολιάζει πιο συνολικά τη σημασία της συσχέτιση εικόνας και λόγου, καθώς και το πως μια εικόνα μπορεί να γίνει λόγος ή και το αντίθετο. Το έργο της Carmen Winant My birth έχει ως στόχο μέσα από εικόνες και ερωτήσεις που τις συνοδεύουν (Can you describe the quality of pain? Was the experience scary?) να “οικοδομήσει ένα λεξιλόγιο γύρω από τον τοκετό, που διαφορετικά δεν θα υπήρχε”, όπως γράφει και η ίδια η καλλιτέχνις που ένιωσε εκτεθειμένη κατά τη διάρκεια της δικής της εμπειρίας τοκετού. Το έργο A teenager with promise της Alexandra Bell ανασύρει κομμάτια από το New York Times - στη συγκεκριμένη περίπτωση ένα άρθρο για τη δολοφονία του άοπλου 18χρονου μαύρου Μάικλ Μπράουν Τζούνιορ από αστυνομικό στη Μοντάνα το 2014 - και αναδεικνύει τον προβληματικό λόγο που διαιωνίζει τις φυλετικές διακρίσεις στην Αμερική. Δυσκολεύεται κανείς να αντιστοιχίσει το κείμενο με την εικόνα του Μάικλ Μπράουν Τζούνιορ που απομονώνει η καλλιτέχνις, “μια νοσταλγική εικόνα που προσπαθεί να υπενθυμίσει στο θεατή ότι ο Μπράουν ήταν παιδί” γράφουν οι επιμελητές. Την ίδια αναντιστοιχεία κειμένου και εικόνας βρίσκει κανείς και στο έργο του Αλέξη Βασιλικού Space Mottos, μια σειρά ψηφιακών κολάζ που αποτελούνται από δύο στοιχεία, εικόνες του διαστήματος από το διαδικτυακό αρχείο της NASA και εθνικά μότο από την σελίδα εθνικών μότο της Wikipedia. Τέλος, η μίμηση του διαφημιστικού ύφους στο βίντεο Red Film της Sara Cwynar ασκεί κριτική στη χειραγώγηση του θεατή μέσα από τον παιχνιδιάρικο συσχετισμό διαφημιστικού λόγου και δελεαστικής εικόνας τονίζοντας την πολυπλοκότητα αυτής της σχέσης.
Στο έργο Next year in Monte Carlo του Jefrey Stuker αντικρίζει κανείς δύο πανομοιότυπες εικόνες τη μια δίπλα στην άλλη. Και οι δύο απεικονίζουν πεταλούδες πάνω σε ένα τοπίο από πέτρες και άμμο. Από το κείμενο μαθαίνουμε ότι στην πρώτη απεικονίζεται ένα δηλητηριώδες είδος πεταλούδας που μεταβολίζοντας τα φύλλα τοξικών φυτών καταφέρνει να απωθήσει μακριά τα αρπακτικά. Στην άλλη έχουμε ένα άλλο είδος πεταλούδας που απλά μιμείται τα χρώματα των φτερών της δηλητηριώδους για επιβίωση, χωρίς να είναι πραγματικά κίνδυνος για τα αρπακτικά. Και οι δύο εικόνες είναι κατασκευασμένες στον υπολογιστή, όμως με τόσο πιστό τρόπο ώστε να μην διαφέρουν σε τίποτα από φωτογραφίες. Η φύση μιμείται τη φύση για να επιβιώσει, άλλοτε για να προστατευτεί και να την προστατέψει και άλλοτε για να ξεγελάσει. Το έργο αυτό λειτουργεί σαν μια αλληγορία της έκθεσης και της θεματικής της. Με τη βοήθεια της τεχνολογίας, μια εικόνα μας προσφέρει τη δυνατότητα απομίμησης μιας φωτογραφίας των πεταλούδων που μιμούνται τις πεταλούδες, που μιμούνται τα δηλητηριώδη φυτά. Ίσως επιστρέφουμε στο ερώτημα της Steyerl για την ανάγκη να “αγγίξουμε” την Πραγματικότητα, να την μεταφέρουμε ακριβώς όπως είναι χωρίς να την απεικονίσουμε. Τι και αν βρεθεί το εργαλείο (αν υποθέσουμε ότι θα είναι μηχανή) που έχει αυτή την ικανότητα, όταν δεν μπορεί κανείς να γνωρίζει την αλήθεια που εμπεριέχεται στο ίδιο το φωτογραφικό αντικείμενο; Και αν υποθέσουμε ότι εφευρεθεί, τι ακριβώς θα μας προσφέρει; Την επιβίωσή μας ή μια συνθήκη στην οποία δεν θα μπορούμε ούτε οι ίδιοι να γνωρίζουμε αν αυτή η εκδοχή είναι μια απάτη και ενέχοντας, τελικά, τον κίνδυνο να δηλητηριαστούμε;
Eύα Βασλαματζή
Η 24η Thessaloniki PhotoBiennale υποδέχτηκε το κοινό από την 1η Οκτωβρίου 2021 έως τις 20 Φεβρουαρίου 2022, με ένα πρόγραμμα 19 εκθέσεων φωτογραφίας, στις οποίες συμμετείχαν 94 καλλιτεχνες από 18 χώρες.
Το φεστιβάλ διοργανώθηκε από το MOMus-Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.
H κεντρική έκθεση της φετινής διοργάνωσης με τίτλο "The Real and the Record" φιλοξενήθηκε στο MOMus-Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης και στο MOMus-Πειραματικό Κέντρο Τεχνών από τις 9 Οκτωβρίου 2021 έως τις 20 Φεβρουαρίου 2022, σε επιμέλεια της Κατερίνας Σταθοπούλου και του Γιώργου Πρίνου.
