Ψυχοπαθολογία της μαφίας
Nino Rizzo | La mafia sur le divan. Psychanalyse des hommes et des femmes de Cosa Nostra (Η μαφία στον καναπέ. Ψυχανάλυση των ανδρών και των γυναικών της Cosa Nostra). Επίλογος της Marzia Sabella. Hermann, 178 σελ.
Laurent Jenny
En attendant Nadeau - 25 Μαρτίου 2025
Το βιβλίο La mafia sur le divan (Η μαφία στον καναπέ) του Nino Rizzo έχει κάτι το απολύτως μοναδικό, και θα μπορούσε να πει κανείς απίθανο, που το καθιστά ιδιαίτερα συναρπαστικό ανάγνωσμα. Άλλοι συγγραφείς, κυρίως Ιταλοί, έχουν μελετήσει την ψυχολογία της μαφίας πριν από αυτόν, και ο ίδιος τους αναφέρει. Κανείς τους όμως δεν είχε τη διπλή ιδιαιτερότητα να προέρχεται από μαφιόζικη οικογένεια, να είναι γιος ενός padrino που συνελήφθη κάποτε από τον δικαστή Falcone, και ψυχαναλυτής (σήμερα πρόεδρος της Ελβετικής Ένωσης για την Ψυχανάλυση Παιδιών και Εφήβων). Κανείς πριν από αυτόν δεν είχε νεανικά χρόνια σημαδεμένα από τα μη-λεγόμενα και τις σιωπηρές απαγορεύσεις της Cosa nostra.
Στην αρχή, ο Nino Rizzo αφηγείται ένα περιστατικό που έχει μεγάλη βαρύτητα. Το 1975, ο πατέρας του του ανακοινώνει τον θάνατο ενός έφηβου φίλου του, του Saro, δύο χρόνια μεγαλύτερού του και γιου ενός σημαντικού μέλους της μαφίας της Κατάνια. Έκπληκτος, ζητάει να μάθει την αιτία, και τότε λαμβάνει την ψυχρή απάντηση ότι είχε χωρίς αμφιβολία αποκαλύψει εμπιστευτικές πληροφορίες για την Cosa nostra, κάτι που οδήγησε στην εκτέλεσή του, πιθανότατα με τη συνενοχή του ίδιου του πατέρα του. Και ως προειδοποίηση, ο πατέρας του Nino πρόσθεσε: "Να ξέρεις ότι αν μια μέρα πεις ή κάνεις ορισμένα πράγματα, δεν θα μπορούσα ούτε εγώ να σε προστατεύσω." Κατά μία έννοια, το βιβλίο του Nino Rizzo μπορεί να θεωρηθεί ως μια μεταθανάτια απάντηση (ο Matteo Rizzo πέθανε το 1994) στην απαγόρευση του πατέρα του. Είναι μια απάντηση που ετοιμαζόταν μια ολόκληρη ζωή (ο Nino Rizzo είναι πλέον ο ίδιος πατέρας και παππούς), επειδή πιθανότατα χρειάστηκαν χρόνια απομάκρυνσης, ψυχαναλυτικής εργασίας πάνω στον εαυτό του και αποστασιοποίησης για να τολμήσει να παρακάμψει τη μαφιόζικη απαγόρευση, χτυπώντας την ταυτόχρονα στην καρδιά της με κλινική διαύγεια. Το μυστικό που αποκαλύπτει ο Nino δεν είναι από αυτά που καλύπτουν εγκληματικές υποθέσεις, και από αυτή την άποψη ξεφεύγει από όλες τις εντυπωσιακές και επικίνδυνες αποκαλύψεις των κατήγορων της μαφίας και της διείσδυσής της στην κοινωνία των πολιτών. Αυτό το μυστικό είναι πολύ πιο βαθιά θαμμένο και δεν φτάνει στα αυτιά των εμπλεκομένων: είναι το μυστικό που ρίχνει φως στην ψυχική δομή μιας εγκληματικής κοινωνίας, στους άνδρες και τις γυναίκες που συμπράττουν, στις ρωγμές της και στους τρόπους αναπαραγωγής της.
Για τον Nino Rizzo, πριν από οποιαδήποτε "θεωρητική" εργασία, χρειάστηκε πριν απ' όλα να εξηγήσει στον εαυτό του πώς γίνεται τα μέλη της οικογένειάς του - πατέρας, μητέρα και θείοι - που είχε αγαπήσει και μάλιστα θαυμάσει όταν ήταν παιδί, να είναι περιποιητικοί και στοργικοί γονείς και ταυτόχρονα συνεργοί σε ένα αδίστακτο εγκληματικό σύστημα, το οποίο είναι ακόμη πιο τρομακτικό επειδή λειτουργεί μέσα σε μια ομερτά που μόνο οι έρευνες του δικαστή Falcone και η εισαγωγή του καθεστώτος του μετανοημένου μπόρεσαν να σπάσουν. Αντιλαμβανόμαστε επίσης πόσο δύσκολο είναι για κάποιον "από μέσα" να ξεδιαλύνει τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ της οικογένειας, με την κοινή έννοια των συνηθισμένων συγγενικών σχέσεων που δημιουργούν δεσμούς αγάπης και καθήκοντος, και της Οικογένειας με την έννοια μιας οργάνωσης που διέπεται από σχέσεις "τιμής", χρέους και μυστικότητας στις εγκληματικές της δραστηριότητες. Στην περίπτωση της μαφίας, οι δύο δομές αλληλοκαλύπτονται και διαφθείρουν η μία την άλλη, γεγονός που καθιστά επίσης δύσκολο τον απεγκλωβισμό από αυτές. Γεννιέσαι "γιος μαφιόζου" και παραμένεις "γιος μαφιόζου" μέχρι να πεθάνεις, λέει ο Nino Rizzo. Παρ' όλα αυτά, ο Nino Rizzo απομακρύνθηκε σε σημαντικό βαθμό από τη μαφία, τόσο γεωγραφικά, επιλέγοντας να μετακομίσει στην Ελβετία σε πολύ νεαρή ηλικία για να σπουδάσει ιατρική, όσο και συμβολικά, επιλέγοντας την πιο απαράδεκτη μάλλον για το περιβάλλον της μαφίας ειδικότητα: αυτή του ψυχαναλυτή. Όπως γράφει, όσο νευρωτικός και ψυχολογικά βασανισμένος κι αν είναι ένας μαφιόζος, θα προτιμά πάντα να εμφανίζει σωματικά συμπτώματα, συχνά σοβαρά, παρά να αντιμετωπίσει την "ύψιστη ατίμωση" με το να πάει σε ψυχολόγο. Υπό αυτή την έννοια, ο Nino Rizzo έχει πράγματι "προδώσει" την Οικογένεια, αλλά με έναν τρόπο που παραμένει ακατανόητος γι' αυτήν και που ξεφεύγει από τις κατηγορίες της.
Οι μαφιόζοι, σύμφωνα με τον Nino Rizzo, χαρακτηρίζονται πρωτίστως από μια αρχαϊκή ρωγμή στο ναρκισσισμό τους (όρος που πρέπει να νοηθεί με την ψυχαναλυτική έννοια, ως "η βαθιά αίσθηση εσωτερικής ασφάλειας που αναπτύσσει το παιδί μέσω της πρώιμης μητρικής σχέσης"): "Η ευθραυστότητα του ναρκισσιστικού υπόβαθρου των ανθρώπων της Μαφίας είναι προφανής. Με άλλα λόγια, συχνά υποφέρουν από μια κακή εσωτερική εικόνα του εαυτού τους, ακόμη και αν αυτή η εικόνα έρχεται παραδόξως σε αντίθεση με την αυτοπεποίθηση και την αλαζονεία που επιδεικνύουν στην κοινωνία". Για να κατανοήσουμε τα αίτια, πρέπει να εξετάσουμε τη δομή της σικελικής οικογένειας, και για να κατανοήσουμε τα αποτελέσματα, πρέπει να αναλύσουμε τους μηχανισμούς ψυχολογικής αντιστάθμισης που αναπτύσσουν τα άτομα και τον τρόπο με τον οποίο οι μηχανισμοί αυτοί ενισχύονται από τη μαφιόζικη κοινωνία. Το κλειδί της μαφιόζικης συμπεριφοράς δεν μπορεί να αναχθεί σε προσωπικούς προσδιορισμούς, όποιες κι αν είναι οι ψυχολογικές παραλλαγές που μπορεί να προκύψουν (νευρωτικές ή ψυχωτικές τάσεις περισσότερο ή λιγότερο ανεπτυγμένες ανάλογα με το άτομο). Είναι βαθύτατα συστημικό, ενέχει τη διπλή αλληλεγγύη της οικογένειας και της Οικογένειας.
Σύμφωνα με τον Nino Rizzo, η γένεση της μαφιόζικης προσωπικότητας σηματοδοτείται από τη μετάβαση από μία μητρική αιμομικτική σχέση σε μία πατρική αιμομικτική σχέση, χωρίς ο πατέρας να έχει παρέμβει στην πρώτη για να παίξει τον συνήθη ρόλο του εμπόδιου στην οιδιπόδεια προσκόλληση. Στη σικελική κουλτούρα, περισσότερο από άλλες, το μικρό παιδί θεωρείται "αποκλειστική ιδιοκτησία της μητέρας και των γυναικών της οικογένειας γενικότερα": "Ως παιδί, είναι παγιδευμένο σε μια αιμομικτική μητρική σχέση, η οποία δεν του επιτρέπει να απεγκλωβιστεί από την παιδική ψευδαίσθηση της παντοδυναμίας: είναι παγιδευμένο στη γλυκιά και θανάσιμη αυταπάτη του να είναι τα πάντα για τη μητέρα του, η οποία έχει καταφέρει να το κάνει να πιστέψει ότι δεν θα μπορούσε να είναι ολοκληρωμένη χωρίς αυτόν. Αυτή η τρομερή χίμαιρα τον εμπόδισε να εισέλθει και να διασχίσει τον οιδιπόδειο κόσμο, με άλλα λόγια να αποκτήσει μια υγιή κατανόηση της ετερότητας". Καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του μικρού μαφιόζου, η μητέρα θα συνεχίσει να παίζει το ρόλο της mater dolorosa που πρέπει να λατρεύεται ως οιονεί θεότητα. Όταν όμως το παιδί φτάσει στην ηλικία της κοινωνικοποίησης, σε αυτή τη δυάδα μητέρας-γιου προστίθεται μια άλλη: η αιμομικτική πατρική σχέση. Όπως και η πρώτη, δεν βασίζεται πλέον σε μια σχέση πρώιμης συγχώνευσης, αλλά στην απόλυτη υποταγή στη θέληση του πατέρα. Όπως εξηγεί ο Nino Rizzo: "Το μοντέλο της μητρικής αιμομικτικής σχέσης μπορεί να εκφραστεί ως εξής: Η ζωή σου εξαρτάται από μένα: δεν μπορείς να χωριστείς από μένα". Η πατρική αιμομικτική σχέση, η οποία είναι λιγότερο θεμελιώδης αλλά πιο ύπουλη, μπορεί να εκφραστεί με την εξής εντολή: "Η επιβίωσή σου εξαρτάται από μένα, δεν μπορείς να μην με υπακούς". Η μετατόπιση από τη μία στην άλλη προετοιμάζεται κατά κάποιον τρόπο από τη μητέρα: "Η κληρονομιά που λαμβάνεται από την αιμομικτική σχέση με τη μητέρα είναι ένα παντοδύναμο ιδανικό Εγώ, που αντιστοιχεί στο ασυνείδητο και φαλλικό μητρικό πρόγραμμα: Θα είσαι ο άντρας μου, γιε μου, θα είσαι ο άντρας που θα ήθελα να είμαι, θα είσαι ο αποπλανητής όλων των γυναικών, θα είσαι ο πιο ισχυρός άντρας και δεν θα έχεις άλλη γυναίκα εκτός από εμένα". Αυτή η διπλή μητρική και πατρική κληρονομιά είναι επίσης η πηγή μιας ακατάλυτης και επικίνδυνης αμφιθυμίας στον μικρό μαφιόζο, ο οποίος βλέπει τον εαυτό του ταυτόχρονα παντοδύναμο και απόλυτα κυριαρχημένο από την πατρική εντολή, χωρίς ποτέ να μπορεί να χειραφετηθεί από αυτήν.
Ένα άλλο αποτέλεσμα αυτής της διπλής αιμομικτικής σχέσης είναι ότι μόνο το "Εμείς οι δύο" αποτελεί πραγματική σχέση. Η Cosa nostra πρέπει να κατανοηθεί ως προέκταση αυτού του "εμείς οι δύο". Οτιδήποτε υπάρχει έξω από αυτόν τον χώρο δεν έχει την ιδιότητα του υποκειμένου "αλλά περιορίζεται στον απλό ρόλο ενός αντικειμένου που μπορεί να χρησιμοποιηθεί κατά το δοκούν". Με αυτόν τον τρόπο κατασκευάζεται αυτό που ο Nino Rizzo ορίζει ως τη διεστραμμένη προσωπικότητα του μαφιόζου, η οποία βασίζεται στην άρνηση της πραγματικότητας. Αυτή η διαστροφική σχέση θα του επιτρέψει να είναι ταυτόχρονα "καλός οικογενειάρχης" και περιστασιακός δολοφόνος. Ωστόσο, αυτή η συνθήκη είναι εύθραυστη. Ο μαφιόζος γνωρίζει ότι ψεύδεται και ότι η ψευδής ανακατασκευή της πραγματικότητας δεν είναι η πραγματικότητα. Αν ήταν απομονωμένος, θα δυσκολευόταν να την υποστηρίξει. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η συλλογική διάσταση της διαστροφής είναι τόσο θεμελιώδης: "Είναι σαφές ότι δεν μπορεί να υπάρξει διαστροφή χωρίς τη συγκατάθεση και την υποστήριξη των άλλων". Ο μαφιόζος δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς να στηρίζεται σε μια κοινότητα που συγκροτείται γύρω από την άρνηση. Τη βρίσκει στο περιβάλλον της Οικογένειας και με τη σειρά του την παράγει και την επεκτείνει γύρω του για να προστατευτεί.
Ωστόσο, η προσπάθεια να διατηρηθεί αυτό το συλλογικό οικοδόμημα της άρνησης της πραγματικότητας παρουσιάζει ρωγμές. Το πιο εκπληκτικό παράδειγμα που έδωσε ο Nino Rizzo αφορά την ανάκριση του πατέρα του Matteo από τον δικαστή Falcone το 1988. Στην πραγματικότητα, οι δύο άνδρες είχαν εντελώς διαφορετικό κώδικα αξιών, και οι ερωτήσεις του Falcone προσέκρουσαν στις αρνήσεις και τις σιωπές που αναμένονταν από ένα μέλος της Cosa nostra. Ωστόσο, μια γλωσσική λεπτομέρεια κλόνισε την άποψη του Matteo για τον δικαστή: "Ο Giovanni Falcone τον προσφώνησε ως "Zu Matteo" ("θείος Matteo"), σύμφωνα με τις πανάρχαιες σικελικές παραδόσεις που απαιτούν μια μορφή σεβασμού από τους νεότερους προς τους μεγαλύτερους, ανεξάρτητα από την κοινωνική τους τάξη". Τον ρώτησε επίσης χρησιμοποιώντας έναν χαρακτηριστικό σικελικό αντωνυμικό τύπο, το "Vossia", ο οποίος δεν αντιστοιχεί ούτε στο ιταλικό tu της καθομιλουμένης, ούτε στο υπερβολικά επίσημο lei, ούτε στο λαϊκό voi: "Το σικελικό "Vossia" είναι ένα συμπυκνωμένο συνώνυμο της αναγνώρισης, του σεβασμού, της υποταγής στην ανώτερη θέση του άλλου λόγω ηλικίας ή κοινωνικού κύρους. Ο πατέρας μου, φυσικά, απευθυνόμενος στον δικαστή, ανταπέδωσε το "Vossia". Τίποτα από όλα αυτά δεν θα ήταν δυνατό αν ο Falcone δεν ήταν ο ίδιος Σικελός, απόλυτα εξοικειωμένος με τους κώδικες που χρησιμοποιούνταν όχι μόνο στον ευρύ κύκλο της Μαφίας αλλά και στην ευρύτερη νησιωτική κοινότητα στην οποία ανήκαν και οι δύο. Σιωπηρά, εγκαταλείποντας για μια στιγμή τη σχιζοφρενική του θεώρηση για τον κόσμο, ο Matteo παραδέχτηκε την ύπαρξη μιας ετερότητας: ένας "άνδρας με τιμή" μπορούσε να βρεθεί ανάμεσα στους ίδιους ακριβώς ανθρώπους που κυνηγούσαν την εγκληματική οργάνωση στην οποία ανήκε. Σύμφωνα με τον Nino, αυτό μάλλον δεν εμπόδισε τον πατέρα του να συμμετάσχει, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, στην εκτέλεση του δικαστή. Αλλά αφού του διηγήθηκε τη συνομιλία του με τον Falcone, ο Matteo αισθάνθηκε υποχρεωμένος να πει στον Nino κάτι που ο Nino εξέλαβε ως μία ομολογία που εξέφραζε μία διάψευση και ζητούσε συγχώρεση: "Γιε μου, δεν σκότωσα ποτέ κανέναν".
Πολύ γενικότερα, εκτιμά ο Nino Rizzo, ο μαφιόζος είναι ένα πρόσωπο ψυχικά πολιορκημένο: "πρέπει να διατηρήσει την εικόνα του ως παντοδύναμο αρσενικό με κάθε κόστος - και το κόστος είναι υψηλό". Ο μαφιόζος βρίσκεται σε άσχημη κατάσταση, υπό τη συνεχή απειλή να σκοτωθεί ο ίδιος και, στην καλύτερη περίπτωση, στηρίζεται στο ψέμα της παντοδυναμίας του, την ευθραυστότητα της οποίας δεν μπορεί να αγνοήσει καθώς του προκαλεί άγχος και συμπτώματα διάφορα σε όλη του τη ζωή.
Στο τέλος αυτής της ανάγνωσης, δεν μπορούμε να μην σκεφτούμε ότι πολλά χαρακτηριστικά της μαφιόζικης ψυχολογίας διαπνέουν τις νέες πολιτικές στάσεις του σήμερα. Απατηλή παντοδυναμία του αρσενικού που βασιλεύει μέσω της βίας, απώθηση του θηλυκού, άρνηση της ετερότητας και κοινότητα της άρνησης - πώς μπορούμε να μην τα αναγνωρίσουμε όλα αυτά στον ρεπουμπλικανικό ανδροκεντρισμό που ήρθε στην εξουσία στις Ηνωμένες Πολιτείες και αλλού; Σε κάνει να σκέφτεσαι πόσο επείγει μία ψυχανάλυση των λαών, για να επανέλθουμε στο βιβλίο του Wilhelm Reich Η μαζική ψυχολογία του φασισμού εκθέτοντας την πλάνη και την τοξικότητα των αναδυόμενων ψυχοκοινωνικών συμπεριφορών. Ο Nino Rizzo δείχνει το δρόμο με θάρρος και διαύγεια.
Δείτε ακόμα στο Αλμανάκ:
Το βίλίο του Ρομπέρτο Σαβιάνο για τον Τζιοβάνι Φαλκόνε
Giovanni και Francesca, η πρόκληση της αγάπης στα χαρακώματα
