Παναγία, Έντεχνη και Άντεργκράουντ

Έντεχνη και αντεργκράουντ. Πατροπαράδοτη, βυζαντινή και ρεμπέτισσα. Η Θεοτόκος έχει πάρει πολλά πρόσωπα στην ιστορία και τη διαδρομή της ελληνικής μουσικής. Έχει εμπνεύσει αμέτρητους στιχουργούς, ενώ την ύμνησαν η πένα του Γκάτσου, του Ελύτη, του Βάρναλη και την τραγούδησαν ο Μπιθικώτσης, η Μπέλλου, ο Ξυλούρης, η Δόμνα Σαμίου κ.ά.

Χιλιάδες είναι τα προσωνύμια που απέδωσε μέσα στους αιώνες ο ελληνικός λαός στην Παρθένο Μαρία, το ιερότερο ανθρώπι­νο πρόσωπο της Ορθοδοξίας. Από τον 3ο αι. μ. Χ. η προσωνυ­μία «Παναγία» καθιερώθηκε ως η συνηθέστερη επίκληση της Θεοτόκου και εν έτει 2014 δέχεται ακόμη τις προσευχές, αλλά και τις...εκρήξεις οργής των «δοκιμαζόμενων» Νεοελλήνων όταν θέλουν να σιχτιρίσουν. Ανά το πέρασμα των αιώνων, η τέχνη της μουσικής και του τραγουδιού δεν μπορούσε παρά να υποκλιθεί παγκοσμίως στο πρόσωπό Της.

Ο «Ακάθιστος Ύμνος», ένα αριστούργημα της βυζαντινής υμνογραφίας, από πολύ νω­ρίς εξύμνησε τη θεϊκή ενανθρώπιση μέσω της Θεοτόκου, με γλώσσα σοβαρή και ποιη­τική και με μουσικούς δρόμους βασισμένους στην ομοτονία και στην ισοσυλλαβία. Στο μυαλό μας σεργιανίζει πάντα και το «Άσμα Ασμάτων» του Σολομώντος, το «πιο όμορφο τραγούδι» από τα Ποιητικά -Διδακτικά Βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης, στη μετάφραση του Γιώργου Σεφέρη.

Ένα απόσπασμά του μελοποίησε το 1972 ο Μάνος Χατζιδάκις στον «Μεγάλο Ερωτικό» («Κραταιά ως θάνατος αγάπη»), εξυμνώντας το υποβόσκον ερωτικό στοιχείο προς το αμφίσημο πρόσωπο της Παναγίας με τις φωνές του Δημήτρη Ψαριανού και της Φλέρυς Νταντωνάκη και τη συμμετοχή χορωδιακού συνόλου. Η βυζαντινή - εκκλησιαστική μουσική είναι γεμάτη από τραγούδια - ύμνους στην Πα­ναγία.

Όταν η χριστιανική Θεά, και πάνω απ' όλα Μητέρα, λέει «Ω, Γλυκύ μου Έαρ» (ένας χαρακτηρισμός που σχετίζεται με το κάλλος του Υιού), δεν απέχει από τις γυναίκες των αρχαίων χρόνων, οι οποίες θρηνούν το χαμένο κάλλος του Άδωνι.

Με ανάλογο τρόπο, καθώς οι αιώνες προχωρούν στο σταυροδρόμι αρχαιότητας, βυζαντινισμού και χριστιανοσύνης, μπλέκεται και η χειμαρρώδης δημοτική ελληνική παράδοση.

Το πασίγνωστο «Έχε γεια Παναγιά» μάς ήρθε από τα παράλια της Σμύρνης με την αντί­στιξη μιας ηρωίδας - Παναγιάς «μαυροφόρας», αλλά και «βασίλισσας των κοριτσιών» παράλληλα. Αν και την πρώτη εκτέλεση τη χρεώνεται ο Αχιλλέας Ζαφειρόπουλος από την Κωνσταντινούπολη, εντούτοις πρώτη διδάξασα θεωρείται η Δόμνα Σαμίου με τον ομότιτλο μεγάλο της δίσκο του 1 973. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η πληροφορία από συνέντευξη της ίδιας της Σαμίου το 2000 στο περιοδικό «Δίφωνο», σύμφωνα με την οποία το τραγούδι αρχικά λεγόταν «Έχε γεια, πάντα γεια» και μέσα στα χρόνια μετονο­μάστηκε όπως το ξέρουμε.

Την ίδια περίοδο, το 1972, η μεγάλη Αιμιλία Χατζηδάκη ηχογράφησε για πρώτη φορά τον συρτό από την Κάλυμνο «Ω Παναγιά Γαλατζανή» - στην ουσία μια επίκληση στη Χά­ρη της - αλλά και μία ωδή στη δυσμενή ζωή του ναυτικού και του νησιώτη γενικότερα.

Η επίκληση των ανθρώπων στην Παναγία για βοήθεια συνεχίστηκε με πιο δραματικό τρόπο στο ρεμπέτικο του μεσοπολέμου και του Εμφυλίου. Ο ζεϊμπέκικος ρυθμός κατέ­ληγε σε μία λαϊκή έκσταση επί ενός τριπτύχου: μουσικής, λόγου και χορού.

«[...] Που έχεις πάντα συννεφιά, Χριστέ και Παναγιά μου...» ήταν οι στίχοι που έγραψε ο Βασίλης Τσιτσάνης τα Χριστούγεννα του 1943, όταν μια «Συννεφιασμένη Κυριακή» είδε το χιόνι στον δρόμο να λιώνει από το ζεστό αίμα ενός σκοτωμένου ανθρώπου. Αν και την πατρότητα των στίχων διεκδίκησε κάποια στιγμή ο Αλέκος Γκούβερης, φίλος του Τσιτσάνη, το μόνο σίγουρο είναι πως το τραγούδι ηχογραφήθηκε αρκετά χρόνια μετά τη δημιουργία του - και συγκεκριμένα το 1948 - με τις φωνές της Σωτηρίας Μπέλλου και του Πρόδρομου Τσαουσάκη.

Για τη φωνή της Μπέλλου, ο σαντουριέρης Τάκης Λαβίδας, πατέρας της τραγουδίστριας Ελένης Βιτάλη, έγραψε το 1952 το συγκλο­νιστικό, θλιμμένο ζεϊμπέκικο «Μεσ' στα βαριά μεσάνυχτα», όπου με τον στίχο «Σώσε με, Παναγία μου, τα νιάτα μου λυπήσου» εκλιπαρεί τη Θεοτόκο η δωρική, «κοφτή» φωνή της Σωτηρίας Μπέλλου και μια προσευχή περιγράφει με γλαφυρότητα τις κοινωνικές συνθήκες της εποχής.

Στον αντίποδα, ο Μάρκος Βαμβακάρης είναι ο άνδρας που απευθυνόμενος στη γυναίκα Άντζελα Γκρέκα - μέσα από τον «διάλογο» των στίχων του γνωστού τραγουδιού - της λέει «Να πεθάνεις, Παναγιά μου, να ευχαριστηθεί η καρδιά μου», καταθέτοντας ένα από τα πιο εξωστρεφή (και με στοιχεία... μπλακ χιούμορ) τραγούδια του.

Το 1963 ο λυρικός Μάνος Χατζιδάκις συνθέτει «Μια Παναγιά» σε στίχους του μέντορά του, Νίκου Γκάτσου. Το τραγούδι εντάσσεται ως οργανικό στο σάουντρακ της ταινίας «America - America» και κατόπιν ηχογραφείται από τον Λάκη Παππά και τη Χορωδία Θάλειας Βυζαντίου. «Μια Παναγιά, μιαν αγάπη μου έχω κλείσει σε ερημοκκλήσι αλαργινό» έλεγε ο ποιητής της «Αμοργού» και η μουσική του Χατζιδάκι σύστηνε ένα λιτό εγκώμιο στον έρωτα - δώρο του Θεού στον άνθρωπο.

Στο «Κυκλαδίτικο», επίσης του Μάνου Χατζιδάκι (από τον κύκλο τρα­γουδιών «Της γης το χρυσάφι» που κυκλοφόρησε το 1972 σε ενορχή­στρωση Γιάννη Σπανού, ενόσω ο συνθέτης απουσίαζε στην Αμε­ρική), ο Μανώλης Μητσιάς τραγουδάει στην ουσία μία εύθυμη ερωτική προσευχή του Νίκου Γκάτσου: «Να δώσει η Μεγαλό­χαρη κι η Παναγιά η Κανάλα να μεγαλώσεις γρήγορα σαν τα κορίτσια τ' άλλα».

Ο τρόπος που η μορφή της Παναγίας ενέπνευσε τον Νίκο Γκάτσο είναι πραγματικά εντυπωσιακός. Στους στίχους του τραγουδιού «Άσπρη μέρα και για μας», σε μουσική του Σταύρου Ξαρχάκου, ο άνδρας ερμηνευτής Γρηγόρης Μπιθικώτσης λέει θα γυρίσει ο ίδιος σαν «λυπημένη Πα­ναγιά», υποδεικνύοντας στην αγαπημένη του να «μην κρεμάει φυλαχτό το μαράζι». Προχωρημένος στίχος, δεδομένου ότι η Παναγία παρουσιάζεται άφυλη μέσα απ' την οδύνη της ερωτικής απώλειας, αφού ο άντρας επιστρέφει σαν λυπημένη Παναγιά. Όλο αυτό, βέβαια, υποθετικά πάντα, εφόσον έτσι μπορεί και να προσφωνεί την αγαπημένη του.

Αντίθετα, στην «Παναγία των Πατησίων» του για τη χατζιδακική «Πορνογραφία» του 1982, ο ποιητής αποκάλυψε μια ασυναγώνιστη χιουμοριστική φλέβα, τόσο με τον τίτλο του τραγουδιού, όσο και με το στιχούργημα «Εγώ θα γίνω Παναγιά μια μέρα στα Πατήσια». Το τραγούδησε εξαιρετικά η Γιάννα Κατσαγιώργη, μέλος του θιάσου της ανατρεπτικής «Πορ­νογραφίας».

«Σκοτεινή Μητέρα» είναι ο τίτλος ενός ακόμη κύκλου τραγουδιών του Μάνου Χατζιδάκι σε στίχους του Γκάτσου, που κυκλοφόρησε το 1986 με ερμηνεύτρια τη Μαρία Φαραντούρη. Εκεί, μεταξύ άλλων, Παναγία είναι η ίδια η «Κυρα-ζωή, Σκοτεινή Μητέρα» που «δεν μας πήγε παραπέρα» ή και η «Πλατυτέρα των Ουρανών» - η τελευταία ερμηνευμένη α καπέλα από τη Φαραντούρη.

Πιο αισθαντικό πρόσωπο - συγκριτικά με τη «Σκοτεινή Μητέρα» των Μ. Χατζιδάκι - Ν. Γκάτσου - ήταν η «Παναγία των Κοιμητηρί­ων» του Οδυσσέα Ελύτη, πάνω στην οποία ο Νομπελίστας ποιητής έχτισε το δικό του κοιμητήριο με «κύματα και κύματα γύρω σου τ' άσπρα μνήματα». Για την ακρίβεια, αισθαντική την έκανε και η μελοποίηση του Μιχάλη Τρανουδάκη το 1979 για τον κύκλο «Η Ποδηλάτισσα» με την Αφροδίτη Μάνου στην ερμηνεία.

Η μορφή της Παναγίας, με τη διαχρονική ιδιότητα της χαροκαμένης Μάνας, απασχόλησε και τον ποιητή Κώστα Βάρναλη. «Οι Πόνοι της Παναγίας» του μελοποιήθηκαν από τον Λουκά Θάνου το 1978 στον δίσκο «Σάλπισμα», με ερμηνευτή τον Νίκο Ξυλούρη. Μελοποίηση που διατήρησε τον θρηνητικό τόνο της ποιητικής γραφής του Βάρναλη.

Πέραν του βυζαντινού, του ρεμπέτικου και του έντεχνου τραγουδιού, με το πρόσωπο της Παναγίας ασχολήθηκαν και πιο ''αντεργκράουντ'' δημιουργοί κι εκεί, ομολογουμένως, τα πράγματα δεν ήταν και τόσο εγκωμιαστικά για τη Θεοτόκο.

Στο δίσκο ''Δουλειές του κεφαλιού'' του 1990, στο τραγούδι ''Ούζο Power'' ο Τζίμης Πανούσης δεν αφήνει τίποτα όρθιο: ''Έχω στο στήθος την εικόνα/ της Παναγίας της κουφάλας της Μαντόνα/ Ξέρω του μάρκετινγκ τα κόλπα και τα χούγια/ που μετατρέπει τις πατάτες σε αγγούρια''.

Σε digital μορφή κυκλοφόρησε πέρσι και το σίνγκλ του The Boy: Δύο τραγούδια, όπου στο ένα, με τίτλο ''Δεν'', ο δημιουργός εμπλέκει περίτεχνα στο στιχούργημα του τον Μαρκήσιο Ντε Σαντ, την Κατερίνα Γώγου και τον H. P. Lovecraft! Λέει σε κάποια στιγμή: ''Αυτή η μεταλλική γεύση στο στόμα μου μπορεί να είναι τρία πράγματα/ Ο Χριστός, η Παναγία και το Άγιο Πνεύμα/ Αποφάσισαν να τελειώσουν μέσα μου''.