Η φωτογραφία με το άψυχο κορμάκι του 3χρονου Αϊλάν Κουρντίζ ξεβρασμένο σε μια τουρκική παραλία ήταν από τις συγκλονιστικότερες μαρτυρίες του προσφυγικού δράματος που είναι αυτό το καλοκαίρι εντονότερο από ποτέ. Ο μικρός Κούρδος από το Κομπάνι της Συρίας πνίγηκε μαζί με τον αδελφό και τη μητέρα τους του όταν η γεμάτη πρόσφυγες πολέμου βάρκα που επέβαινε ανατράπηκε εξαιτίας θαλασσοταραχής λίγο έξω από τα τουρκικά παράλια. Τον τράβηξε ανώνυμος αυτόπτης μάρτυρας. Η δημοσίευσή της προκάλεσε παγκόσμια συγκίνηση κι αποτροπιασμό, κινητοποίησε ανθρώπους και αρχές, υπήρξαν όμως και πολλές αντιλογίες για το πόσο θεμιτό ήταν να βγει προς τα έξω μια τόσο «ωμή» εικόνα.
Η πρώτη άποψη εκτιμά ότι τέτοιες φωτογραφίες-σοκ ευαισθητοποιούν την κοινή γνώμη, εξεγείρουν συνειδήσεις, πιέζουν τους εκάστοτε υπεύθυνους να αναλάβουν τις ευθύνες τους - ένα κλασικό παράδειγμα είναι η απήχηση που είχε η γνωστή φωτογραφία με το κοριτσάκι που τρέχει κλαίγοντας, γυμνό και γεμάτο εγκαύματα να σωθεί ύστερα από τον βομβαρδισμό του χωριού του με ναπάλμ στον πόλεμο του Βιετνάμ. Η δύναμη της εικόνας είναι τεράστια και γίνεται ακόμα μεγαλύτερη όταν αυτή είναι ρεαλιστική, σημασία οπότε δεν έχει το τι δημοσιεύουμε αλλά πώς το διαχειριζόμαστε και με ποιο σκοπό.
Το πνιγμένο παιδάκι με αναστάτωσε αρχικά, κοντεύω ωστόσο να συνηθίσω ανησυχητικά στη θέα του έχοντας πια δει τόσες φορές αυτή τη μακάβρια φωτογραφία. Χρειάζονται ή όχι τόσο «εξτρίμ» εικόνες;
Η δεύτερη, πάλι, υποστηρίζει ότι η φτώχεια, η πείνα, οι πόλεμοι, η προσφυγιά κι άλλες τέτοιες συμφορές μπορούν να αποτυπωθούν εξίσου εύγλωττα δίχως να καταφεύγουμε σε «σκυλεύσεις» ανθρώπων, σε «εμπόριο» δυστυχίας και πόνου. Με τις αλλεπάλληλες αναδημοσιεύσεις σε ΜΜΕ και (ακόμα περισσότερο, τώρα πια) στα κοινωνικά δίκτυα, τέτοιες εικόνες, όσο δυνατές, γίνονται θέαμα, καλλιεργούν την απάθεια, μας εξοικειώνουν με το έρεβος και μας εθίζουν, εντέλει, στη φρίκη.
Ανήκω σε εκείνους που δυσκολεύονται να αποφασίσουν ποια άποψη είναι ορθότερη. Παρότι κλείνω στην πρώτη, έχω βάσιμους λόγους να υπολογίζω και τη δεύτερη. Το πνιγμένο παιδάκι με αναστάτωσε αρχικά, κοντεύω ωστόσο να συνηθίσω ανησυχητικά στη θέα του έχοντας πια δει τόσες φορές αυτή τη μακάβρια φωτογραφία. Χρειάζονται ή όχι τόσο «εξτρίμ» εικόνες; Νιώθω άραγε – και, το κυριότερο, δρω – πιο αλληλέγγυος με τους πρόσφυγες αφότου είδα τη συγκεκριμένη ή ήταν περιττή, είτε ενδιαφερόμουν είτε όχι; Και επειδή η ζωή σπάνια είναι μαυρόασπρη, μήπως εντέλει ισχύουν και οι δύο προσεγγίσεις, ανάλογα την περίσταση; Αναζήτησα τη γνώμη μερικών φωτορεπόρτερ ως πλέον «αρμόδιων» και ιδού τι είπαν:
Μάριος Λώλος, πρόεδρος Ένωσης Ελλήνων Φωτορεπόρτερ
«Η δεοντολογία λέει ότι δεν φωτογραφίζεις ποτέ παιδιά δίχως τη συναίνεση των ίδιων και των οικείων τους. Ζωντανά ή νεκρά... Αλλιώς τα τραβάς "θολώνοντας" το πρόσωπο. Στην Ελλάδα έχουμε αυτή τη δυνατότητα, πολλά ξένα πρακτορεία όμως δεν δέχονται τέτοιες φωτό – τράβα τις καθαρές ή μην τις τραβάς καθόλου, σου λένε. Μόνο το χρώμα και το καδράρισμα μπορείς να πειράξεις. Είναι βέβαια υποκρισία να μας ενοχλούν τέτοιες εικόνες και όχι αντίστοιχες με παιδάκια να πρωταγωνιστούν σε χυδαίες διαφημίσεις... Σκέφτηκα πολύ προτού ανεβάσω τη συγκεκριμένη εικόνα στο προφίλ μου στο fb. Εντέλει το έκανα γιατί καταρχήν πρόκειται για μια εμπόλεμη φωτογραφία που σε χτυπάει κανονικά στο στομάχι. Το θέμα βέβαια είναι μια τέτοια να σε κάνει να ψαχτείς, να ενεργοποιηθείς, όχι να την καταναλώσεις σαν ένα ακόμα προϊόν. Η τραγωδία της προσφυγιάς γνωρίζει φέτος τη μεγαλύτερή της έξαρση και επειδή σε κάθε κανόνα υπάρχουν εξαιρέσεις, νομίζω ότι όφειλε να δημοσιευτεί. Συμπυκνώνει όλη την εφιαλτική αγωνία των ξεριζωμένων να ξεφύγουν από πολέμους, ολοκληρωτισμούς και ξένες επεμβάσεις, εκθέτοντας ταυτόχρονα μια «Ευρώπη-φρούριο» που εθελοτυφλεί στις δικές της ευθύνες. Μην ξεχνάμε πως ευθύνες για τους πνιγμούς έχουμε κι εμείς εδώ με το τείχος που υψώσαμε στον Έβρο...»
Άγγελος Μπαράι, Nurphoto Agency
«Η φωτογραφία αυτή αποτυπώνει ένα συγκλονιστικό γεγονός για το προσφυγικό πρόβλημα που ταλανίζει τη Μεσόγειο. Είναι από μόνη της πρώτη είδηση. Η συγκεκριμένη εικόνα δεν τραβήχτηκε από επαγγελματία φωτογράφο, είναι μαρτυρία-ντοκουμέντο κι ως τέτοια έπρεπε πράγματι να δημοσιευτεί - την ανέβασα άλλωστε και στο δικό μου fb προφίλ -, άσχετα που εγώ σαν Άγγελος δεν θα το έκανα. Κι αυτό επειδή δεν χρειάζεται να δείξεις τόσο ακραίες εικόνες, μου φαίνεται ψυχολογικός καταναγκασμός. Τραβάς τους ανθρώπους με λάθος τρόπο, τελείως ψυχρά, δίχως να τονίζεις το πραγματικό πρόβλημα. Δεν κερδίζει έτσι κάτι ούτε η είδηση, ούτε η φωτογραφία. Προσωπικά προτιμώ να κάνω φωτογραφία ρεαλιστική, όχι ένα χύμα φωτορεπορτάζ χωρίς καμια ηθική που να εξυπηρετεί μόνο τις θεαματικότητες των ΜΜΕ».
Γιώργος Μάκκας, Panos Pictures
«Νομίζω ότι αφού υπάρχουν τα στοιχεία του αδικοχαμένου παιδιού, το όνομα, η ιστορία κι εφόσον ο πατέρας στην προκειμένη περίπτωση έχει βρεθεί και μιλήσει, η εξαιρετικά δυνατή αυτή φωτογραφία έπρεπε να δημοσιευτεί. Η δημοσίευση θα ήταν αθέμιτη αν το εικονιζόμενο πρόσωπο ήταν ανώνυμο, όπως κάποιες αντίστοιχες φωτογραφίες που κυκλοφόρησαν την προηγούμενη βδομάδα από τις λιβυκές ακτές. Αυτές τις μέρες βρίσκομαι στη Σύμη φωτογραφίζοντας πρόσφυγες. Αισθάνομαι άβολα στην ιδέα να βρεθώ με την κάμερα μπροστά σε ένα αντίστοιχο περιστατικό. Δεν μου έχει τύχει ποτέ ως τώρα κι αλήθεια δεν ξέρω αν θα το κατάφερνα...».
Γιάννης Κέμμος, Newsbeast
«Πραγματικά δεν ξέρω πως θα ένιωθα μπροστά σε ένα τέτοιο σκηνικό κι αν θα μπορούσα να το τραβήξω. Δεν ξέρω καν πως θα ένιωθα μετά. Μάλλον πολύ περίεργα, παρότι με τα χρόνια έμαθα να κρατώ τη στιγμή της λήψης τα συναισθήματά μου στην άκρη. Οι φωτογράφοι βέβαια δεν δημιουργούμε τα γεγονότα, απλά τα καταγράφουμε, όποια κι αν είναι αυτά. Οπότε αν άντεχα ναι, θα κατέγραφα και το συγκεκριμένο. Όσο για το αν έπρεπε να δημοσιευθεί αυτή η εικόνα ή αν εγώ θα τη δημοσίευα, λέω πως ναι, σωστά δημοσιεύτηκε. Είναι ένα παγκόσμιο γεγονός αυτό που συμβαίνει με τους πρόσφυγες και θα πρέπει ο κόσμος να το δει κατάφατσα. Δεν μπορεί να συνεχίσει να κρύβεται πίσω από τους τοίχους των σπιτιών του».
Πάρις Ταβιτιάν, LIFO
«Nαι, θεωρώ αυτονόητη τη δημοσίευση. Είναι η πραγματικότητα, τα μέσα οφείλουν να την παρουσιάζουν ως έχει, να ενημερώσουν τον κόσμο χωρίς ρετούς. Θα θεωρούσα υποκριτικό το αντίθετο. Λίγες εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά γίνεται πόλεμος, αλλάζει η ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων, χιλιάδες πεθαίνουν προσπαθώντας να σωθούν κι εμάς να μας νοιάζει αν θα σοκάρει κάποιους η εικόνα; Σε δεύτερη σκέψη, βλέπεις ότι αυτή η ωμή βία δεν βοηθάει πουθενά. Η τηλεόραση έχει παίξει πολύ μεγάλο ρόλο σε αυτό. Έχουμε γίνει απαθείς, δύσκολα ταρασσόμαστε πια, συνηθίσαμε μέχρι τη βία και τη φτώχεια που βλέπουμε καθημερινά δίπλα μας. Παλιότεροι φωτογραφοι όπως οι Eugene Smith και Robert Capa, κάλυπταν διακριτικά, με υπαινιγμό και κριτική ματιά πολέμους και καταστροφές. Ποτέ δεν φωτογράφιζαν απευθείας την φρίκη του πολέμου, νεκρούς κ.λπ., δεν προσπαθούσαν να εντυπωσιάσουν όπως ο Sebastiao Salgado π.χ. με τα σκελετωμένα παιδιά ή όπως επιδιώκουν οι περισσότεροι φωτορεπόρτερ. Σήμερα όμως έτσι έχει η κατάσταση. Τέτοιες εικόνες βγαίνουν κι εφόσον βγαίνουν πρέπει να κυκλοφορούν. Την πλειοψηφία του κόσμου, ίσως μόνο αυτές μπορούν να σοκάρουν και να αφυπνίσουν. Φοβάμαι βέβαια ότι με τη ίδια ταχύτητα που καταναλώνονται οι σκηνές βίας στην τηλεόραση, έτσι θα καταναλωθούν κι αυτές οι εικόνες. Όμως αυτές δεν είναι εικόνες που προσπαθούν να εντυπωσιάσουν, είναι η ωμή πραγματικότητα».
Μενέλαος Μυρίλλας, SOOC
«Ομολογώ ότι εγώ δεν θα άντεχα να βγάλω αυτή τη φωτογραφία αλλά σαφώς έπρεπε να τραβηχτεί κι εννοείται ότι θα την δημοσίευα στο πρακτορείο μας χωρίς δεύτερη σκέψη. Κυρίως για να τη δουν άνθρωποι σαν κι εμένα, που δεν θα είχαν το θάρρος να την τραβήξουν...».
σχόλια