Στα ξεχασμένα ιερά της Ανατολικής Αττικής

1.

ΒΡΑΥΡΩΝΑ

'Ενα ιερό για τη θεά του κυνηγιού

Από τη Βραυρώνα ξεκινά το οδοιπορικό μας στα τρία ιερά της Ανατολικής Αττικής. Την Βραυρώνα, τη Ραμνούντα και το Αμφιάρειο.

Όμως θα ήταν πολύ άδικο, αν δε λέγαμε εδώ στον πρόλογο δυο κουβέντες για τους ανθρώπους που εργάζονται σε αυτούς τους αρχαιολογικούς χώρους, ξεχασμένοι κυριολεκτικά από το Θεό. Να σημειώσουμε απαραιτήτως ότι σε κανένα από τα τρία μέρη, οι υπάλληλοι δεν έμαθαν την ιδιότητά μας. Οι δυο φύλακες του μουσείου Βραυρώνας, αισθάνθηκαν πολύ άσχημα όταν ζητήσαμε έναν οδηγό. Ο μόνος που ήταν διαθέσιμος ήταν το παιδικό βιβλίο «Ένας βάτραχος στη Βραυρώνα». Το Υπουργείο δεν έχει φροντίσει να εφοδιάσει ένα από τα καλύτερα μουσεία του, έστω με έναν οδηγό - φωτοτυπία. Επίσης δεν υπάρχει τίποτα για τη Βραυρώνα στις εκδόσεις του ΤΑΠ (Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων), όπως διαπίστωσα ψάχνοντας σε βιβλιοπωλεία και μουσεία. Ευτυχώς, οι εκθεσιακές ενότητες και το εποπτικό υλικό δημιουργούν μια εξαιρετική αφήγηση στον επισκέπτη. Δυστυχώς, το αίθριο με τα υπέροχα αγάλματα ήταν κλειστό.

Μέσα στην τρελή χαρά μας για την αύξηση του τουρισμού, ας πηγαίνουμε τους τουρίστες μια βόλτα στα «εύκολα», τα γύρω από την Ακρόπολη. Χωρίς γκρουπς, ένα από τα ωραιότερα μουσεία, με φοβερά ελκυστικό υλικό δε μπορεί παρά να έχει χαμηλή επισκεψιμότητα. Επίσης εδώ και τρεις ημέρες από τους ανθρώπους που γνωρίζω και ρωτώ επίμονα, δεν έχει επισκεφθεί κανείς το μουσείο της Βραυρώνας.

Ποιά είναι η πολιτική για να κάνεις ένα μουσείο τέτοιας αξίας hot-spot, ειλικρινά δε γνωρίζω. Η απλή λογική λέει ότι τα μουσεία τα διαφημίζεις, τα προωθείς, τα βάζεις μέσα στον «γύρο» που κάνουν οι τουρίστες. Σίγουρα και αυτή η χρονιά είναι μια χαμένη ευκαιρία. Έξω από το μουσείο, στον Αρχαιολογικό χώρο, εργάζονται όλοι πυρετωδώς. Σταματούν για λίγο, για να πουν μια καλημέρα στους δυο μοναδικούς επισκέπτες του χώρου, σε εμάς. Αρχαιολόγοι και εργαζόμενοι, μας προσφέρουν μια μικρή δωρεάν ξενάγηση. Μας δείχνουν ένα - ένα τα μέρη και τα όρια του υγρότοπου της Βραυρώνας που συνορεύει με τον αρχαιολογικό χώρο. Μας δείχνουν μέχρι πού φτάνουν τα νερά το χειμώνα με τους νοτιάδες και πού βρίσκεται ο χείμαρρος Ερασίνος. Σε αυτό το χώρο εργάζονται για να τον διαμορφώσουν εδώ και τρία χρόνια και οι εργασίες θα ολοκληρωθούν το φθινόπωρο. Φεύγουμε χαρούμενοι και απογοητευμένοι. Στο δρόμο μας οι ταμπέλες για τον υγρότοπο, που έχουν κείμενα ακόμα και σε Braille και τους ήχους των πουλιών και των εντόμων ρημάζουν στον ήλιο.

Στάση δεύτερη, σαράντα χιλιόμετρα βορειότερα, Ραμνούντα. Φτάνοντας συναντάμε έναν ηλικιωμένο ξένο που ταΐζει δυο αδέσποτους «φύλακες». Μας καλημερίζει απογοητευμένος. «Ήθελα εδώ και δέκα χρόνια να φτάσω στη Ραμνούντα και το 80% του αρχαιολογικού τόπου είναι κλειστό». Φυσικά το site του υπουργείου δεν περιέχει καμία τέτοια «ενδιαφέρουσα πληροφορία». Περιμένει το ταξί που θα τον γυρίσει στην Αθήνα και του κάνουμε λίγη παρέα. Αν ήθελε κάποιος να γράψει μια ωδή σε έναν μοναχικό φύλακα, θα έπρεπε να έρθει στη Ραμνούντα. Η κοπέλα στο φυλάκιο μας επαναλαμβάνει τα κακά μαντάτα που έχουμε μόλις μάθει. Το 80% του αρχαιολογικού χώρου είναι κλειστό. Οι φύλακες αναμένονται γενικώς μέσα στον Ιούλιο. Αν βάλω την παροιμία «ζήσε Μάη μου», εδώ ταιριάζει και ας είμαστε σε λάθος μήνα. Εδώ υπάρχει ένας οδηγός του ΤΑΠ, τον οποίο προμηθεύομαι, ενώ η ευγενική φύλακας μας δείχνει τον θάμνο από τον οποίο πήρε το όνομά της η περιοχή και μας σχεδιάζει τη διαδρομή που πρέπει να ακολουθήσουμε. Ανοίγει το βιβλίο, απαντά στις απορίες μας και μας κάνει μια μίνι ξενάγηση πολύ βοηθητική, πριν αρχίσουμε την πορεία μας μέσα στο χώρο.

Στάση Τρίτη, Κάλαμος, Αμφιάρειο. Σήμερα, εδώ κόπηκαν τέσσερα εισιτήρια. Τα δικά μας και δυο κοριτσιών που περιεργάζονται τις επιγραφές. Εδώ, υπάρχει ένας οδηγός του χώρου μόνο στα γερμανικά. Ερημιά. Ο φύλακας μας καθοδηγεί πρόθυμα, οι εργαζόμενοι στο χώρο μας εξηγούν τα απαραίτητα. Εδώ ο αρχαιολογικός χώρος είναι μόνο εξωτερικός, είναι 2 το μεσημέρι, έχει 40 βαθμούς και οι άνθρωποι είναι ευγενείς. Δεν περίμενα ότι θα βρίσκαμε τόσο ευγενικούς ανθρώπους. Να προσπαθούν να συμπληρώσουν αυτό που δε τους δίνει το κράτος, το Υπουργείο τους. Σε μια άλλη ίσως χώρα, θα υπήρχε ένας εξτρά γύρος, μια πολιτιστική διαδρομή σε αυτά τα τρία μέρη, με τα μισά και λιγότερα ευρήματα. Θυμώνω και λυπάμαι.

Ας ξεκινήσουμε με τη Βραυρώνα, με την ευχή και την προτροπή να τη βάλετε στο πρόγραμμά σας. Δέστε το σαν μια μικρή εκδρομή, οι παραλίες είναι δίπλα, τα μποστάνια ανοιχτά, με τα αλμυρίκια και τα ζαρζαβατικά στους πάγκους, είναι μόνο μια ώρα δρόμος.

Η Άρτεμις ήταν θεά, σκληρή, αεικίνητη, δίκαιη, θεά του κυνηγιού αλλά και με καθολική προστασία στη φύση, έχοντας κοντά της όλα τα ζώα και τα πουλιά, δίδυμη αδερφή του Απόλλωνα και προστάτης και των μικρών παιδιών. Σύνθετη και περίπλοκη προσωπικότητα με «βιογραφικό» γεμάτος άθλους και μάχες, θεά τιμωρητική, εκδικητική σε όσους δεν την αναγνώριζαν και την τιμούσαν, κατείχε μια εξέχουσα θέση ανάμεσα στους θεούς του Ολύμπου.Την περίοδο του Τρωϊκού πολέμου, Απόλλων Άρης, Αφροδίτη, Λητώ και Άρτεμις βρίσκονται με την μεριά των Τρώων.

Σύμφωνα με το μύθο, η θεά Άρτεμις απαιτεί τη θυσία της Ιφιγένειας προκειμένου να αφήσει τον Μυκηναίκό στόλο να αποπλεύσει προς την Τροία. Ο Αγαμέμνονας κάποτε σκότωσε χωρίς να το καταλάβει ένα ιερό ελάφι της θεάς στο άλσος της. Η θεά σώζει την τελευταία στιγμή την Ιφιγένεια και την μεταφέρει στη χώρα των Ταύρων. Ο Ευριπίδης αναφέρει πως όταν επέστρεψε η Ιφιγένεια στην Ελλάδα έγινε ιέρεια της Αρτέμιδας στην περιοχή της Βραυβρώνας. Η Άρτεμις ονομάζεται και Αγροτέρα, Αλφειαία, Αμαρυσία, Βραυρωνία, Δικτυνναία, Εκάτη, Ελαφηβόλος, Ελαφιαία, Ευπλοία, Επιδήλιος, Εφεσία, Λαφρία, Λιμνάτιδα, Μουνιχία, Ντιάνα, Σωτήρα, Φιλομείρακος.

Η λατρεία της Αρτέμιδας στο ναό της Βραυρώνας ξεκινάει όπως φαίνεται τον 8ο αιώνα π.Χ. , ενώ ο ναός χτίζεται τον 6ο αιώνα π.Χ. Η περιοχή εγκαταλείπεται πιθανόν μετά από πλημμύρες, τον 2ο π.Χ. αιώνα. Τρεις αιώνες αργότερα, ο Παυσανίας, δεν αναφέρει τίποτα για την περιοχή της Βραυρώνας, παρά το μύθο του Ευριπίδη για την επιστροφή της Ιφιγένειας. Οι ναοί στους οποίους λατρευόταν η Άρτεμις ήταν ιδιαιτέρως σημαντικοί στον αρχαίο κόσμο. Στην Βραυρώνα λατρευόταν η Άρτεμις Βραυρωνία, σε ένας από τους σημαντικότερους ναούς της αρχαίας Ελλάδας. Το όνομά της Αρτέμιδα, δίδεται σε όλη την περιοχή. Η Βραυρώνα ανήκε στα 12 αρχαία κράτη της Αττικής. Αρχαιολογικά ευρήματα πιστοποιούν ότι υπήρχε στη θέση αυτή οικισμός ήδη από τη νεολιθική περίοδο, ο οποίος αναπτύχθηκε ιδίως στη μεσοελλαδική και στη μυκηναϊκή εποχή. Τα Βραυρώνεια γιορτάζονταν κάθε πενταετία προς τιμή της Βραυρωνίας Αρτέμιδος την 17η του μηνός Μουνυχιώνος.

Το 1945 ο αρχαιολόγος Ιωάννης Παπαδημητρίου έκανε ανασκαφές στην περιοχή. Οι ανασκαφές συνεχίστηκαν και κατά την δεκαετία του 1950 και 1960 και αποκάλυψαν το μεγαλύτερο μέρος του αρχαιολογικού χώρου. Τα σημαντικότερα αξιοθέατα του αρχαιολογικού χώρου είναι ο ναός της Αρτέμιδος, η στοά σχήματος Π, η ιερή πηγή, η γέφυρα πάνω στον Ερασινό ποταμό, η παλαίστρα, το γυμνάσιο. Ο ναός της Αρτέμιδος είναι ένας μικρός σε μέγεθος ναός από τον οποίο σώζεται κυρίως η πλαϊνή του πλευρά, Υπάρχει αμφιβολία για την μορφή που είχε η πρόσοψή του αλλά πιστεύεται πως ήταν εξάστυλος, κατά μία άλλη άποψη δίστυλος με τοίχο ενδιάμεσα. Η στοά σχήματος Π περιέβαλλε ένα μεγάλο προαύλιο στην πλαϊνή πλευρά του ναού. Γύρω από την στοά υπήρχαν βάσεις με μικρά αγάλματα. «Το ιερό της Αρτέμιδος Βραυρωνίας είναι ένα από τα αρχαιότερα και πιο σημαντικά ιερά της Αττικής και είχε υποστηρικτές σπουδαίους άνδρες όπως ο Κίμωνας, ο Πεισίστρατος, ο Μιλτιάδης». Ο ναός της Αρτέμιδος οικοδομήθηκε το πρώτο μισό του 5ου αιώνα π.Χ. Σύμφωνα με το μύθο, η Ιφιγένεια, κλειδούχος ιέρεια της Αρτέμιδος, λατρευόταν στο ιερό ως χθόνια ηρωίδα.

Στον λόφο όπου βρισκόταν αυτός ο οικισμός (κοντά στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου) οι ανασκαφές του Ι. Παπαδημητρίου αποκάλυψαν το ιερό της Βραυρωνίας Αρτέμιδος, η οποία στη Βραυρώνα συνδέεται στενά με την Ιφιγένεια, ώστε πολλοί θεωρούν την τελευταία (Ιφιγένεια) παλαιότερη θεότητα που αντικαταστάθηκε και συγχωνεύθηκε με την πρώτη. Αρχικά η θεότης αυτή ήταν θεά των γεννήσεων και λατρευόταν σε σπηλιά, όπως συνήθως οι θεές των γεννήσεων. Πραγματικά στη Βραυρώνα βρέθηκε η λατρευτική σπηλιά και τα ευρήματα μαρτυρούν ότι ετελείτο σ' αυτήν λατρεία από τον 8ο - 7ο π.Χ. αιώνα. Όταν αργότερα γκρεμίστηκε η είσοδος της σπηλιάς, κτίστηκε στη θέση αυτή ένα μικρό ιερό και κοντά σ' αυτό η «ιερά οικία» της ιέρειας της Αρτέμιδος, ενώ στον λεγόμενο «τάφο της Ιφιγένειας» αφιερώνονταν τα ενδύματα γυναικών που πέθαναν κατά τον τοκετό.

Στον προθάλαμο του Αρχαιολογικού Μουσείου παρουσιάζεται η ιστορία των ανασκαφών στο ιερό της Αρτέμιδος στη Βραυρώνα (1948–1963) και οι εργασίες για την αναστήλωση της Στοάς, του μεγαλύτερου και καλύτερα διατηρημένου κτηρίου που ήλθε στο φως.

Στην αίθουσα 1 προβάλλονται διαχρονικά οι οικισμοί, που οργανώθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της Βραυρώνας από τα προϊστορικά χρόνια έως τη συγκρότηση του αρχαίου δήμου των Φιλαϊδών, θρησκευτικό κέντρο του οποίου υπήρξε το ιερό της Αρτέμιδος. Στην ίδια αίθουσα παρουσιάζονται τα μνημεία του ιερού της Βραυρώνας, που χρονολογούνται στον 5ο αι. π.Χ.: ο δωρικός Ναός της Αρτέμιδος, η Στοά, το Ηρώο της Ιφιγένειας και η Ιερά Οικία, που οικοδομήθηκαν στους βόρειους πρόποδες του λόφου, εκεί που κατά τον ανασκαφέα υπήρχε το αναφερόμενο στις πηγές «Κενήριον Ιφιγένειας», καθώς επίσης η τετράγωνη οριζόντια γέφυρα και ο μεταβυζαντινός ναός του Αγίου Γεωργίου (15ος αι. μ.Χ.).

Στην αίθουσα 2 αναπτύσσονται η ίδρυση του ιερού της Αρτέμιδος, τα λατρευτικά δρώμενα προς τιμήν της θεάς και οι ιδιότητες με τις οποίες προβάλλεται η Άρτεμις στη Βραυρώνα.Εκτίθενται επίσης πήλινοι αναθηματικοί πίνακες, πήλινα ειδώλια και αγγεία που εικονίζουν την Αρτέμιδα με διάφορες ιδιότητές της ως Άρτεμι-Εκάτη, ως Ταυροπόλο και ως Κυνηγέτιδα και Προστάτιδα των Ζώων.

Στην αίθουσα 3 εκτίθενται τα πολυάριθμα αγαλμάτια μικρών αγοριών και κοριτσιών («άρκτοι»), καθώς η Άρτεμις ήταν θεά προστάτιδα του τοκετού και των παιδιών.

Στην αίθουσα 4 παρουσιάζονται αφιερώματα-προσωπικά αντικείμενα των γυναικών προς τη θεά με αφορμή το γάμο τους ή τη γέννηση των παιδιών τους: πυξίδες, μεταξύ των οποίων λίθινες και ξύλινες, που χρονολογούνται από τον 9ο έως τον 4ο αι. π.Χ. και προορίζονταν για τη φύλαξη ειδών καλλωπισμού και κοσμημάτων, αρωματοδοχεία, κυρίως ληκύθια και αλάβαστρα του 6ου και του 5ου αι.π.Χ., κοσμήματα και χάλκινα κάτοπτρα, με χαρακτηριστικότερο το ενεπίγραφο κάτοπτρο της Ιππύλας.

Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Βραυρώνας χτίστηκε το 1962 στους νοτιοανατολικούς πρόποδες του λόφου, σε απόσταση 200μ. περίπου από τον αρχαιολογικό χώρο, σύμφωνα με τα σχέδια του αρχιτέκτονα Γ. Φωτιάδη.

Το 2008, πενήντα μία αρχαιότητες επιστρέφουν από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βραυρώνας, στο πλαίσιο της επανέκθεσής τους, όπως αποφάσισε ομόφωνα σύμφωνα με την εισήγηση το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο. Στο Μουσείο της Βραυρώνας, οι εργασίες ανακαίνισης και η επανέκθεση των συλλογών του ολοκληρώθηκαν το 2009.

Τα πλούσια και ποικίλα αναθήματα που υπάρχουν μαρτυρούν τη φύση της λατρείας της Άρτεμης και τα λατρευτικά δρώμενα που τη συνόδευαν.

Ανάμεσα στα ωραιότερα εκθέματα τα μαρμάρινα κεφάλια κοριτσιών, αγαλματίδια καθιστών αγοριών αλλά και τα παιχνίδια τους μαρτυρούν πώς περνούσαν τον ελεύθερο χρόνο τους: Με το αρτιάζειν (μονά-ζυγά), τα πεντέλιθα, τον αστραγαλισμό, με βώλους από πηλό και γυαλί, ζάρια αλλά και με πλαγγόνες (κούκλες). Πάντως, τα κορίτσια χάριζαν τα παιχνίδια τους στις προστάτιδες θεές του γάμου πριν από την ενηλικίωσή τους.

Η Βραυρώνα βρίσκεται στην Ανατολική Αττική, 35 χιλ. απόσταση από το κέντρο της Αθήνας. Κοντά σε αυτή, και μόνο 5 λεπτά απόσταση με αυτοκίνητο βρίσκονται οι δύο γνωστές παραλιακές πόλεις Αρτέμιδα και Πόρτο-Ράφτη. Το εισιτήριο του μουσείου είναι 3 ευρώ και του αρχαιολογικού χώρου, 2 ευρώ.

2.

ΣΤΗ ΜΑΓΙΚΗ ΣΚΙΑ ΕΝΟΣ ΑΡΧΑΙΟΥ ΡΑΜΝΟΥΝΤΑ

Έχουμε ξεκινήσει από τον Μαραθώνα, περνάμε το Κάτω Σούλι και το Γραμματικό και φτάνουμε στον Ραμνούντα, στη βορειοανατολική Αττική. Στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου ένας καλοβαλμένος ηλικιωμένος τουρίστας ταΐζει τα δυο αδέσποτα - φύλακες της πύλης. Μας καλημερίζει ελληνικά. Τον ρωτάμε πώς έφτασε μέχρι εδώ. «Δέκα χρόνια ήθελα να επισκεφθώ αυτά τα ιερά, το Αμφιάρειο και τον Ραμνούντα και το 80% του χώρου είναι κλειστό». Κοιταζόμαστε αμίλητοι. Του κάνουμε παρέα μέχρι να έρθει το ταξί που έχει μισθώσει για να κάνει την αρχαιολογική περιήγηση της περιοχής, σε λίγο τον αποχαιρετούμε και φτάνουμε στην πύλη. Ήδη ξέρουμε αυτό που θα μας επιβεβαιώσει η φύλακας. Τουλάχιστον εδώ υπάρχει οδηγός στα ελληνικά. Το πρόθυμο αυτό κορίτσι, ολομόναχο στην ερημιά, βγαίνει από το φυλάκιο για να μας δείξει τον ραμνούντα, το θάμνο από τον οποίο πήρε η περιοχή το όνομά της και μας χαράζει τη διαδρομή που πρέπει να ακολουθήσουμε. Είναι Ιούλιος και οι φύλακες δεν έχουν προσληφθεί ακόμα.

Κάθομαι στον παχύ και δροσερό ίσκιο του τεράστιου πεύκου και διαβάζω απογοητευμένη την ιστορία του αρχαίου Ραμνούντος. Ο οργανωμένος (και μερικώς επισκέψιμος χώρος) έχει θέα προς την Εύβοια. Στρατηγική θέση για τη ναυσιπλοΐα της περιοχής, ο Ραμνούς λεηλατήθηκε από τους Πέρσες εισβολείς, οι οποίοι πιθανά κατέστρεψαν τον αρχαϊκό ναό του οποίου τα θεμέλια βρέθηκαν κάτω από το ναό της Νέμεσης που υπάρχει εδώ και αποτελεί το σημαντικότερο ιερό της θεότητος στον ελλαδικό χώρο. Η θεά μοιάζει πολύ με την Άρτεμη και ίσως να αντιπροσώπευε μια τοπική της μορφή. Το ιερό προς τιμή της Νέμεσης πρέπει να ιδρύθηκε στις αρχές του 6ου αι. π.Χ. Η ακμή του τοποθετείται στον 4ο και 5ο αι. π.Χ.

Ας πάμε στην ιστορία της θεάς η οποία μέχρι σήμερα είναι συνδεδεμένη μεταφορικά με τη θεία δίκη. Για να κάνει δική του τη Νέμεση, ο Δίας μεταμορφώθηκε σε κύκνο ενώ εκείνη είχε πάρει τη μορφή χήνας. Μετά την ένωση τους η Νέμεσις γέννησε ένα αυγό το οποίο δόθηκε στη Λήδα η οποία εκκολάπτει μέσα από αυτό την Ωραία Ελένη και τους Διόσκουρους. Η Νέμεση είναι αγροτική θεά και μεριμνά για την ισορροπία και την διατήρηση της αγροτικής τάξης. Όταν όμως κάποιος διαταράξει την τάξη και το μέτρο και έτσι την προσβάλλει, αυτή εκδικείται την ύβρι, δηλαδή την απαίτηση για κάτι που ξεφεύγει από το μέτρο. Είναι πολύ διαδεδομένη η άποψη ότι η ίδρυση της λατρείας της Νέμεσης στη Ραμνούντα συνδέεται με τα Περσικά. Η περιοχή του Ραμνούντα κατοικείται συνεχώς από τη νεολιθική περίοδο. Ο Ραμνούς αναφέρεται από τον γεωγράφο Σκύλακα ως σημαντικό οχυρό. Το ιερό του είχε αποκτήσει μεγάλη φήμη. Έχουν βρεθεί κομμάτια από λουτροφόρους που ξέρουμε ότι είχαν νεκρική χρήση, χθόνια σημασία, όπως χθόνια ήταν η φύση της θεάς. Η λατρεία της Νέμεσης συνδέεται με τους νεκρούς.

Ο αρχαϊκός ναός της Νέμεσηςκαταστράφηκε από τους Πέρσες κατά την εισβολή του 480/479 π.Χ. Το άγαλμα της θεότητας το είχε φιλοτεχνήσει ο Φειδίας. Το μάρμαρο είχαν φέρει οι Πέρσες και το προόριζαν για να φτιάξουν τρόπαιο ύστερα από την κατάληψη της Αθήνας. Βέβαια οι Πέρσες δεν κατέλαβαν ποτέ την Αθήνα. Το ιερό της Νέμεσης του Ραμνούντα είχε υποκινήσει τον αθηναϊκό στρατό να πολεμήσει στον Μαραθώνα. Το φρούριο του Ραμνούντα, όπως και αυτό του Σουνίου στη νότια άκτη της Αττικής, πιστεύεται πως κατασκευάστηκε κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου για τον έλεγχο των πλοίων που μετέφεραν σιτηρά προς την Αθήνα.

Το 322 π.Χ. ο ναύαρχος του Μακεδονικού στρατού Κλείτος αποβίβασε στρατό στο Ραμνούντα. Από εκεί τον εκδίωξε ο Φωκίων που κατέλαβε το φρούριο. Το 296 π.Χ. το φρούριο το κατέλαβε ο Δημήτριος ο Πολιορκητής. Στους ελληνιστικούς χρόνους αρχίζει η παρακμή.

Ο Πλίνιος αναφέρει ότι επισκέφτηκε το Δήμο του Ραμνούντα στα μέσα του 1ου αι. μ.Χ. Για το ναό του Ραμνούντα ενδιαφέρθηκε και ο Ηρώδης ο Αττικός που ίσως χρηματοδότησε την επισκευή του. Ο τόπος εγκαταλείπεται σταδιακά, αλλά μέχρι τον 4ο αι. μ.Χ. οι ναοί της Νέμεσης εξακολουθούν να διατηρούνται. Στα τέλη του 4ου αι. μ.Χ. τοποθετείται η καταστροφή του αγάλματος της θεάς από τους χριστιανούς. Οι πρώτες ανασκαφές στο Ραμνούντα έγιναν από τους Dilettanti το 1813 και από τον Δημ. Φίλιο το 1880. Στο διάστημα ανάμεσα στο 1890 και το 1892 διενεργήθηκαν ανασκαφές στο χώρο από τον Βαλέριο Στάη κατά τη διάρκεια των οποίων ήρθαν στο φως το ιερό, το φρούριο και πολλοί ταφικοί περίβολοι.

Κάποτε εδώ, γύρω από το ιερό η περιοχή δεν ήταν έρημη όπως σήμερα. Σπίτια, οικήματα, αγροτικές κατασκευές, φράχτες, πηγάδια, στάνες και αποθήκες έδιναν άλλη όψη στον καλλιεργημένο τόπο. Αυτή την εικόνα μαντεύουμε από τα λείψανα των κατασκευών που σώζονται, σπίτια και τάφους. Οι ναοί και το ιερό βρίσκονταν στο κέντρο ενός πολυσύχναστου μικρού οικισμού. Στο ιερό, ο επισκέπτης βλέπει τα ερείπια δυο ναών. Ο παλαιότερος είναι αυτός που βρίσκεται νότια. Η πρόσοψή του ήταν απλή, ένας τοίχος με μια θύρα. Η στέγαση του ναού γινόταν με πήλινα κεραμίδια κορινθιακού ρυθμού. Ο μικρός αυτός ναός διατηρήθηκε ως τον 4ο αιώνα σαν θησαυρός και αποθήκη. Μέσα στο σηκό του βρέθηκαν σημαντικά γλυπτά τα οποία σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Ο μεγάλος ναός θεωρείται έργο του λεγόμενου «αρχιτέκτονος του Θησείου». Δημιουργεί ενδιαφέρον ως ένας μαρμάρινος αττικός ναός του 5ου αιώνα, με έξι κολώνες στις στενές όψεις και δώδεκα στις μακρές. Οι μετόπες και τα αετώματα δεν είχαν γλυπτική διακόσμηση. Το εσωτερικό του ναού το ξέρουμε με κάποιες λεπτομέρειες. Στο βάθος του σηκού βρισκόταν το άγαλμα της Νέμεσης, έργο του Αγορακρίτου. Από το άγαλμα σώζονται εκατοντάδες μικρά κομμάτια και η μορφή του μας είναι σήμερα γνωστή χάρη στις έρευνες των τελευταίων ετών.

Το ιερό είδε κάποια ακμή στα χρόνια του πλούσιου σοφιστή Ηρώδη του Αττικού, ο οποίος καταγόταν από τον γειτονικό Μαραθώνα, όπου είχε μεγάλα κτήματα. Ο Ηρώδης σύχναζε στο ιερό με τους μαθητές του και μπορούμε να του αποδώσουμε την επισκευή του ναού. Με την επικράτηση του χριστιανισμού και ιδιαίτερα με το διάταγμα του Αρκαδίου το 339 μ. Χ., οι όρθιοι ναοί στις εξοχές έπρεπε να γκρεμιστούν χωρίς θόρυβο και αναταραχή. Οι θριαμβευτές χριστιανοί επιδόθηκαν στην κατεδάφιση του μεγάλου ναού. Μόνο έτσι εξηγείται η ολοκληρωτική διάλυση των γλυπτών, που φέρνουν εμφανή τα σημάδια από τα χτυπήματα των χριστιανών. Η κατάσταση του αγάλματος της Νέμεσης είναι τόσο οικτρή που μόνο σχεδιαστικά μπορούμε να το δούμε πια.

Από ψηλά και μακριά βλέπουμε τα ίχνη του φρουρίου του Ραμνούντα. Πήρε την πρώτη του μορφή τις τελευταίες δεκαετίες του 5ου αιώνα. Προορισμός του ήταν η εξασφάλιση της ελεύθερης ναυσιπλοΐας στους Αθηναίους από την Εύβοια στην Αθήνα. Ιδιαίτερη σημασία αποκτά με την παρουσία των εφήβων, (νεοσύλλεκτων στρατιωτών) οι οποίοι στα χρόνια του Αριστοτέλη «περιπολούσι την χώραν και διατρίβουσιν εν τοις φυλακτηρίοις». Οι έφηβοι εξαφανίζονται την περίοδο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Από την εποχή του Αρκαδίου και το τελειωτικό χτύπημα στο εγκαταλελειμμένο από τους πιστούς ιερό μέχρι τον 19ο αιώνα, ο Ραμνούντας παίρνει τη σημερινή του μορφή, με τη φθορά, τις καταστροφές, από τους ανθρώπους και τη φύση. Ακόμα και σήμερα, μια μορφή μαγική και μυστηριακή. Έστω και στο 20% που είναι ανοιχτό και προσβάσιμο.

3.

ΑΜΦΙΑΡΕΙΟ: ΤΟ ΔΑΣΩΜΕΝΟ ΙΕΡΟ ΕΝΟΣ ΜΑΝΤΗ

Παίρνουμε το δρόμο προς τον Κάλαμο και φτάνουμε στον αρχαιολογικό χώρο το Αμφιάρειου, που δε φαίνεται από το δρόμο. Σταματάμε στο μικρό πάρκινγκ. Εδώ, μέσα σε ένα καταπράσινο περιβάλλον στο πευκόφυτο δάσος υπάρχει ξεχασμένο κάπως από επισκέπτες ένας αρχαιολογικός χώρος σπάνιας ομορφιάς, σε μια μικρή κοιλάδα, το Μαυροδήλεσι, στις όχθες του χειμάρρου Χαράδρα.

Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά: Τι ιερό είναι αυτό και ποιός ήταν ο Αμφιάραος;

Ο Αμφιάραος, σχεδόν άγνωστος στον πολύ κόσμο -όπως και σε εμένα-, έχει μια πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία. Ήταν θεός και ήρωας. Σοφός και δίκαιος. Καταγόταν από το Άργος και ήταν αρχηγός της τοπικής βασιλικής οικογένειας. Διακρινόταν για τις επιδόσεις του στο άλμα και τη μαντική τέχνη. Παντρεύτηκε την Εριφύλη, κόρη του Άδραστου και έλαβε μέρος στην Αργοναυτική Εκστρατεία, το κυνήγι του Καλυδώνιου Κάπρου και την εκστρατεία των Επτά επί Θήβας. Την αδελφοκτόνα εκστρατεία των Επτά επί Θήβας είχε οργανώσει ο πεθερός του Αμφιάραου και δεσμευμένος από όρκους στην Εριφύλη, ο ήρωας υποχρεώθηκε να συμμετάσχει, παρόλο που προέβλεπε το τέλος το δικό του και των υπόλοιπων πολεμάρχων. Ο Δίας όμως, που τον αγαπούσε ιδιαίτερα, πριν τον σκοτώσει ο αντίπαλός του, έσκισε τη γη και δέχτηκε τον Αμφιάραο και το άρμα του. Έτσι, λατρεύτηκε ως θεός θαυματουργός και μάντης που θεραπεύει σώμα και ψυχή.

Χθόνιος θεός, λατρευόταν εδώ, στο πιο σημαντικό ιερό του σε μια από τις παλαιότερες πόλεις της αρχαίας Ελλάδας, στον Ωρωπό. Το Αμφιάρειο ιδρύθηκε στα τέλη του 5ου αιώνα π. Χ. όταν ο Ωρωπός ήταν στα χέρια των Αθηναίων. Η περίοδος της μεγαλύτερης ακμής του ήταν ο 3ος αιώνας π. Χ. και το πρώτο μισό του 2ου αιώνα π. Χ. Σε ένα λόγο του Λυσία, μαρτυρείται πως ο Αθηναίος Πολύστρατος ήταν διοικητής του Ωρωπού πριν από το 411 π. Χ. Το 313 π. Χ τον Ωρωπό κυριεύει ο στρατηγός του Αντίγονου του Μονόφθαλμου Πτολεμαίος. Το 287 π.Χ. ο Ωρωπός γίνεται μέλος του Κοινού των Βοιωτών και επακολουθεί άνθηση του Αμφιαρείου που διαρκεί ως το 146 π.Χ. Το ιερό ανθεί και κατά τον 1ο αιώνα π. Χ. χάρη στην ευεργεσία του Ρωμαίου στρατηγού Σύλλα. Η λατρεία του Αμφιαράου έσβησε με την επικράτηση του Χριστιανισμού.

Το 1884 ξεκίνησε η συστηματική ανασκαφή του ιερού από την Αρχαιολογική Εταιρεία με τον αρχαιολόγο Βασίλειο Λεονάρδο. Η ανασκαφή διήρκεσε με διαλείμματα ως το 1929 και αποκάλυψε τα ερείπια μνημείων και πολλές επιγραφές. Το Διάζωμα έχει αναλάβει την πραγματοποίηση των εργασιών για τον καθαρισμό και την τεκμηρίωση του αρχαίου θεάτρου που βρίσκεται στον αρχαιολογικό χώρο. Δυστυχώς, δε βρίσκουμε οδηγό παρά μόνο στα γερμανικά. Βγάζουμε τα εισιτήριά μας και ο φύλακας μας δείχνει τις περιοχές στις οποίες πρέπει να κινηθούμε. Κατηφορίζουμε στην κοιλάδα η οποία έχει ομαλή και περιποιημένη πρόσβαση και βλέπουμε τον κρυμμένο θησαυρό της. Υπάρχουν δυο ξεχωριστοί τομείς του χώρου που εκτείνονται στις όχθες της ρεματιάς του Μαυροδήλεσι. Στη βόρεια όχθη βρίσκονται τα επίσημα κτίρια (λουτρά, στοά, θέατρο, ναός, βάθρα αγαλμάτων, βωμοί) και στη νότια όχθη εκτείνονται οι εγκαταστάσεις και οι κατοικίες που εξυπηρετούσαν τη λειτουργία του Ιερού.

Στη βόρεια όχθη, το πρώτο που βλέπουμε δεξιά μας, είναι οι κίονες από το ναό αφιερωμένο στον Αμφιάραο. Ο ναός είναι εξάστυλος δωρικός και το νότιο τμήμα του παρασύρθηκε από το χείμαρρο. Ο μεγάλος βωμός βρίσκεται πολύ κοντά στην πηγή που αναβλύζει ακόμη και σήμερα. Κάτω από τα πλατάνια, τα λουτρά.

Αριστερά μας, τα βάθρα των αγαλμάτων. Κάποιοι εργάζονται εδώ πολύ προσεκτικά. Μας χαιρετούν εγκάρδια. Αναστηλώνουν και καθαρίζουν τον τοίχο πίσω από τα βάθρα. Τα βάθρα είναι περίπου 25 με επιγραφές και κείμενα στα ελληνικά. Πάνω τους στέκονταν αγάλματα ηρώων, ιερέων, ευεργετών, του βασιλιά της Αιγύπτου Πτολεμαίου Δ' και του Βρούτου. Ακόμα, ψηφίσματα του Ωρωπού και των Βοιωτών και αθλητικοί κατάλογοι.

Επόμενο βήμα, το θέατρο του ιερού στο οποίο φτάνουμε από τα ξύλινα σκαλοπάτια που έχουν στηθεί για τις εργασίες. Ο χώρος των θεατών, το κοίλο, είναι σχεδόν κατεστραμμένο, με τις θέσεις μη ορατές. Σώζονται πέντε μαρμάρινοι θρόνοι με ανάγλυφη διακόσμηση του 1ου αιώνα π. Χ. και η υπέροχα αναστηλωμένη κιονοστοιχία του «προσκηνίου». Βγαίνουμε πίσω από το θέατρο και συνεχίζουμε. Μπροστά μας η μεγάλη στοά, κτίσμα δωρικού ρυθμού, με 110 μέτρα μήκος. Εδώ έφταναν οι ασθενείς, οι επισκέπτες και οι προσκυνητές για να προσευχηθούν στον Αμφιάραο. Στο τέλος της στοάς, ένα τετράγωνο κτίριο χρησίμευε ως λουτρό. Από αυτή την πλευρά, την ανατολική, ήταν κανονικά η είσοδος στον χώρο κατά την αρχαιότητα. Σήμερα μπαίνουμε από τη δυτική, δηλαδή ακολουθούμε την αντίθετη πορεία από τους αρχαίους προσκυνητές.

Αφήνουμε την αριστερή και φτάνουμε στην δεξιά όχθη του χείμαρρου. Εδώ που σήμερα βρίσκονται μόνο κάποια διάσπαρτα λείψανα από πέτρες και μάρμαρα υπήρχαν καταστήματα και ξενοδοχεία, κατοικίες. Μια δομή που θυμίζει τη μικρογραφία μιας κοινωνίας που έχει αναπτυχθεί γύρω από τον θρησκευτικό τουρισμό της εποχής. Πολλοί πιστοί έφταναν εδώ προκειμένου να καταγραφεί το όνομά τους και να πάρουν σειρά για να ζητήσουν χρησμό.

Αρκετά συχνά, τοπικοί σύλλογοι οργανώνουν εξορμήσεις και ξεναγήσεις στο Αμφιάρειο. Είναι ένα μέρος χαμηλής επισκεψιμότητας, κατάλληλο για μια μικρή απόδραση από την Αθήνα. Την άνοιξη και το φθινόπωρο είναι μαγικό.