Το ερωτικό παράδοξο: Γιατί είμαστε ερωτευμένοι πάντα με εκείνον που φεύγει; Facebook Twitter
Ανώνυμη τοιχογραφία από τη Πομπηία (περ. 100 π.Χ.), η επονομαζομένη Σαπφώ

Το ερωτικό παράδοξο: Γιατί είμαστε ερωτευμένοι πάντα με εκείνον που φεύγει;

4

Είτε νοηθεί ως δίλημμα των αισθήσεων, ως δίλημμα της δράσης ή δίλημμα αξιακό, ο έρωτας καταγράφεται ως ένα γεγονός αντιφατικό: μές στην ερωτική επιθυμία η αγάπη συμφύρεται με το μίσος.

Γιατί;
Υπάρχουν πολλοί τρόποι ν’ απαντήσουμε σε τούτο το ερώτημα. Έναν πολύ ξεκάθαρο μας τον δίνουν τα ελληνικά. Η λέξη έρως δηλώνει «στέρηση», «έλλειψη», «επιθυμία για κάτι που απουσιάζει». Ο ερωτευμένος θέλει αυτό που δεν έχει. Είναι εξ ορισμού αδύνατον για το ερωτικό υποκείμενο να έχει αυτό που θέλει, μιας και, αφ’ ης στιγμής το αποκτήσει, το αντικείμενο του έρωτα παύει ν’ απουσιάζει. Δεν πρόκειται για απλό παιχνίδι με τις λέξεις. Στον έρωτα υπάρχει ένα δίλημμα που στοχαστές απ’ τη Σαπφώ μέχρι τις μέρες μας το θεώρησαν κρίσιμο. Ο Πλάτωνας το θίγει ξανά και ξανά. Τέσσερις διάλογοί του διερευνούν τι σημαίνει το γεγονός ότι η επιθυμία στρέφεται πάντοτε μονάχα προς κάτι που λείπει, κάτι που δεν είναι διαθέσιμο, κάτι που απουσιάζει, κάτι που δεν είναι ούτε στην κατοχή σου ούτε μέρος του είναι σου: ο έρως συνεπάγεται την ένδειαν. Όπως λέει η Διοτίμα στο Συμπόσιο του Πλάτωνα, ο Έρως είναι ο νόθο παιδί του Πλούτου (του Πόρου) και της Φτώχειας (της Πενίας) και πάντοτε εγκατοικεί σε μια ζωή ματαιωμένης στέρησης (203 b-e). Η Σιμόν Βέιλ επιλέγει σαν αναλογία την πείνα:

Όλες μας οι επιθυμίες είναι αντιφατικές, σαν την επιθυμία για τροφή. Θέλω αυτός που αγαπώ να μ’ αγαπά. Όμως αν είναι ολότελα δοσμένος σ’ εμένα, παύει να υφίσταται και σταματώ να τον αγαπώ. Και όσο δεν είναι ολότελα δοσμένος σ’ εμένα, δε μ’ αγαπά αρκετά. Πείνα και κορεσμός μαζί. (1977, σ. 364)

Η λέξη έρως δηλώνει «στέρηση», «έλλειψη», «επιθυμία για κάτι που απουσιάζει». Ο ερωτευμένος θέλει αυτό που δεν έχει. Είναι εξ ορισμού αδύνατον για το ερωτικό υποκείμενο να έχει αυτό που θέλει, μιας και, αφ' ης στιγμής το αποκτήσει, το αντικείμενο του έρωτα παύει ν' απουσιάζει.

 

Η Έμιλυ Ντίκινσον το λέει πιο κοφτά στο «Πεινούσα»:

 

Κι έτσι βρήκα πως η πείνα

ήταν μια όψη

των ανθρώπων έξω απ’ τα παράθυρα,

που χανόταν σαν μπαίνανε μέσα.

 

Ο Πετράρχης ερμηνεύει το πρόβλημα με βάση την αρχαία φυσιολογία της φωτιάς και του πάγου:

 

Ξέρω ν’ ακολουθώ σαν φεύγω να γλιτώσω απ’ τη φωτιά μου

παγώνω όταν τη βλέπω· σαν λείπει, ο πόθος μου φλογίζει.

                                                      («Trionfo d’Amore»)

 

Ο Σαρτρ δείχνει λιγότερη υπομονή με την αντιφατική ιδέα της επιθυμίας, μ’ αυτή τη «φάρσα», όπως την αποκαλεί. Στις ερωτικές σχέσεις βλέπει ένα σύστημα άπειρων αντανακλάσεων, ένα απατηλό παιχνίδι του καθρέφτη που φέρει εντός του την ίδια του την ακύρωση και διάψευση (1956, σ. 444-445). Για τη Σιμόν ντε Μπωβουάρ το παιχνίδι είναι βασανιστικό: «Ο ιππότης που φεύγει για νέες περιπέτειες προσβάλλει τη δέσποινά του, εκείνη όμως μόνο καταφρόνια νιώθει γι’ αυτόν αν τούτος παραμείνει γονατιστός μπροστά της. Αυτό είναι το βασανιστήριο του ανέφικτου έρωτα...» (1953, σ. 619). Ο Ζακ Λακάν θέτει το ζήτημα κάπως πιο αινιγματικά όταν λέει: «Η επιθυμία ... συνεπάγεται την απουσία κάτω απ’ τα τρία σχήματα του μηδενός που συγκροτεί τη βάση της απαίτησης γι’ αγάπη, του μίσους που φτάνει μέχρι την άρνηση της ύπαρξης του άλλου και του άρρητου στοιχείου που αγνοείται μες στην απαίτησή του» (1966, σ. 28).

 

Μοιάζει σαν οι διάφορες αυτές φωνές να δείχνουν προς μια κοινή αίσθηση. Κάθε ανθρώπινη επιθυμία τοποθετείται πάνω σ’ έναν άξονα παραδοξότητας, με πόλους την απουσία και την παρουσία και με κινητήριες δυνάμεις την αγάπη και το μίσος. Ας επιστρέψουμε στο ποίημα της Σαπφώς με το οποίο αρχίσαμε. Το συγκεκριμένο απόσπασμα (LP, απ. 130), όπως σώζεται στο κείμενο και στα σχόλια του Ηφαιστείωνα, το ακολουθούν χωρίς χάσμα δύο στίχοι στο ίδιο μέτρο, που ενδεχομένως ανήκουν στο ίδιο ποίημα:

 

"Ατθι, σοι δ' εμεθεν μεν απήχθετο

φροντίσδην, επί δ' Ανδρομέδαν πόται.

 

Ατθίδα μου, η έγνοια σου για μένα

μίσος ανάδεψε μέσα σου,

κι έκανες φτερά για την Ανδρομέδα.

                                  (LP, απ. 131)

 

Υπάρχει κανένας που να επιθύμησε ποτέ αυτό που δεν απουσιάζει; Κανένας. Σ’ αυτό οι Έλληνες ήταν ξεκάθαροι. Κι επινόησαν τον έρωτα για να το εκφράσουν.

 

_______

Το δεύτερο κεφάλαιο με τίτλο «Απών» από το βιβλίο της Αν Κάρσον «Έρως ο γλυκόπικρος ― δοκίμιο για το ερωτικό παράδοξο στην κλασική παράδοση» που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Δώμα, σε μετάφραση Ανδρονίκης Μελετλίδου

Βιβλίο
4

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν σχεδόν τυφλοί στο γαλάζιο και το πράσινο

Ημερολόγιο / Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν σχεδόν τυφλοί στο γαλάζιο και το πράσινο

Υπάρχει ενδεχόμενο οι αρχαίοι να έβλεπαν από τη φύση τους —καθαρά σε επίπεδο αμφιβληστροειδούς― λιγότερα χρώματα απ' όσα βλέπουν τα δικά μας μάτια, σε σημείο μάλιστα να γίνεται λόγος για τυφλότητα των Ελλήνων;
ΣΤΑΘΗΣ ΤΣΑΓΚΑΡΟΥΣΙΑΝΟΣ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Ηλίας Μαγκλίνης: «Η ανάκριση»

Το Πίσω Ράφι / «Γιατί δεν μου μιλάς ποτέ για τον εφιάλτη σου, μπαμπά;»

Η «Ανάκριση» του Ηλία Μαγκλίνη, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα πεζά των τελευταίων χρόνων, φέρνει σε αντιπαράθεση έναν πατέρα που βασανίστηκε στη Χούντα με την κόρη του που «βασανίζεται» ως περφόρμερ στα χνάρια της Μαρίνα Αμπράμοβιτς.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Πέντε κλασικά έργα που πρέπει κανείς να διαβάσει

Βιβλίο / 5 κλασικά βιβλία που κυκλοφόρησαν ξανά σε νέες μεταφράσεις

Η κλασική λογοτεχνία παραμένει εξαιρετικά επίκαιρη, κι αυτό το αντιλαμβάνεται κανείς ανατρέχοντας στους τίτλους της πρόσφατης βιβλιοπαραγωγής και σε έργα των Τζόις, Κουτσί, Κάφκα, Αντρέγεφ και Τσβάιχ.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Τάσος Θεοφίλου: «Η φυλακή είναι το LinkedΙn των παρανόμων» ή «Το πορνό και το Κανάλι της Βουλής είναι από τα πιο δημοφιλή θεάματα στη φυλακή»

Βιβλίο / Τάσος Θεοφίλου: «Όταν μυρίζω μακαρόνια με κιμά θυμάμαι τη φυλακή»

Με αφορμή το βιβλίο-ντοκουμέντο «Η φυλακή», ο Τάσος Θεοφίλου μιλά για την εμπειρία του εγκλεισμού, για τον αθέατο μικρόκοσμο των σωφρονιστικών ιδρυμάτων –μακριά απ’ τις εικόνες που αναπαράγουν σειρές και ταινίες– και για το πώς η φυλακή λειτουργεί σαν το LinkedIn των παρανόμων.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Michel Gaubert: Ο dj που βάζει μουσικές στα σημαντικότερα catwalks

Βιβλίο / Michel Gaubert: Ο dj που βάζει μουσικές στα σημαντικότερα catwalks

Chanel, Dior και πολλοί ακόμα οίκοι υψηλής ραπτικής «ντύνουν» τα shows τους με τη μουσική του. Στο «Remixed», την αυτοβιογραφία-παλίμψηστο των επιρροών και των εμμονών του, ο ενορχηστρωτής της σύγχρονης catwalk κουλτούρας μας ξεναγεί σε έναν κόσμο όπου μουσική και εικόνα γίνονται ένα.
ΣΤΕΛΛΑ ΛΙΖΑΡΔΗ
Ρωμανός ο Μελωδός: Ο ουρανόθρεφτος ποιητής του Θείου Δράματος

Βιβλίο / Ρωμανός ο Μελωδός: Ο ουρανόθρεφτος ποιητής του Θείου Δράματος

Λίγοι είναι οι ποιητικά γραμμένοι εκκλησιαστικοί στίχοι που δεν φέρουν τη σφραγίδα αυτού του ξεχωριστού υμνωδού και εκφραστή της βυζαντινής ποιητικής παράδοσης που τίμησαν οι σύγχρονοί μας ποιητές, από τον Οδυσσέα Ελύτη μέχρι τον Νίκο Καρούζο.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Τα 5 πιο σημαντικά βιβλία του Μάριο Βάργκας Λιόσα

Βιβλίο / Τα 5 πιο σημαντικά βιβλία του Μάριο Βάργκας Λιόσα

Η τελευταία μεγάλη μορφή της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας που πίστευε πως «η λογοτεχνία μπορεί να αλλάξει την πραγματικότητα» έφυγε την Κυριακή σε ηλικία 89 ετών. Ξεχωρίσαμε πέντε από τα πιο αξιόλογα μυθιστορήματά του.
ΕΙΡΗΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΗ
bernhard schlink

Πίσω ράφι / «Φανταζόσουν ότι θα έβγαινες στη σύνταξη ως τρομοκράτης;»

Το μυθιστόρημα «Το Σαββατοκύριακο» του Μπέρνχαρντ Σλινκ εξετάζει τις ηθικές και ιδεολογικές συνέπειες της πολιτικής βίας και της τρομοκρατίας, αναδεικνύοντας τις αμφιλεγόμενες αντιπαραθέσεις γύρω από το παρελθόν και το παρόν.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Φοίβος Οικονομίδης

Βιβλίο / Φοίβος Οικονομίδης: «Είμαστε έτοιμοι ανά πάσα στιγμή να σπάσουμε σε χίλια κομμάτια»

Με αφορμή το νέο του βιβλίο «Γιακαράντες», ο Φοίβος Οικονομίδης, ένας από τους πιο χαρακτηριστικούς συγγραφείς της νεότερης γενιάς, μιλά για τη διάσπαση προσοχής, την αυτοβελτίωση, τα κοινωνικά δίκτυα, το βύθισμα στα ναρκωτικά και τα άγχη της γενιάς του.
ΙΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΜΑΝΗΣ
Σερζ Τισερόν «Οικογενειακά μυστικά»

Το Πίσω Ράφι / «Το να κρατάμε ένα μυστικό είναι ό,τι πιο πολύτιμο και επικίνδυνο έχουμε»

Μελετώντας τις σκοτεινές γωνιές των οικογενειακών μυστικών, ο ψυχίατρος και ψυχαναλυτής Σερζ Τισερόν αποκαλύπτει τη δύναμη και τον κίνδυνο που κρύβουν καθώς μεταφέρονται από τη μια γενιά στην άλλη.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Το ηθικό ζήτημα με τις μεταθανάτιες εκδόσεις με αφορμή το ημερολόγιο της Τζόαν Ντίντιον

Βιβλίο / Μεταθανάτιες εκδόσεις και ηθικά διλήμματα: Η Τζόαν Ντίντιον στο επίκεντρο

Σύντομα θα κυκλοφορήσει ένα βιβλίο με τις προσφάτως ανακαλυφθείσες «ψυχιατρικές» σημειώσεις της αείμνηστης συγγραφέως, προκαλώντας ερωτήματα σχετικά με τη δεοντολογία της μεταθανάτιας δημοσίευσης έργων ενός συγγραφέα χωρίς την επίσημη έγκρισή του.
THE LIFO TEAM
Στα «Μαθήματα Ζωγραφικής» του Τσαρούχη αποκαλύπτεται όλος ο ελληνικός κόσμος

Ηχητικά Άρθρα / Γιάννης Τσαρούχης: «Η ζωγραφική μου θρέφεται από τη μοναξιά και τη σιωπή»

Στα εκπληκτικά «Μαθήματα Ζωγραφικής» του Γιάννη Τσαρούχη αποκαλύπτεται όλος ο ελληνικός κόσμος, από τις μινωικές τοιχογραφίες έως τα λαϊκά δημιουργήματα του Θεόφιλου.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
George Le Nonce: «Εκτός από τα φέικ νιουζ, υπάρχει η φέικ λογοτεχνία και η φέικ ποίηση»

Ποίηση / George Le Nonce: «Εκτός από τα fake news, υπάρχει η fake λογοτεχνία και ποίηση»

Με αφορμή την έκδοση του τέταρτου ποιητικού του βιβλίου, με τίτλο «Μαντείο», ο Εξαρχειώτης ποιητής μιλά για την πορεία του, την ποίηση –queer και μη–, και για την εποχή του Web 2.0, αποφεύγοντας την boomer-ίστικη νοοτροπία.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Χατζιδάκις, Ιωάννου, Χιόνης, Βακαλόπουλος, Κοντός: 5 βιβλία τους κυκλοφορούν ξανά

Βιβλίο / Χατζιδάκις, Ιωάννου, Χιόνης, Βακαλόπουλος, Κοντός: 5 βιβλία τους κυκλοφορούν ξανά

Μια σειρά από επανεκδόσεις αλλά και νέες εκδόσεις, που αφορούν ποιητές και λογοτέχνες που έχουν φύγει από τη ζωή μάς θυμίζουν γιατί επιστρέφουμε σε αυτούς, διαπιστώνοντας ότι παραμένουν, εν πολλοίς, αναντικατάστατοι.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ

σχόλια

2 σχόλια
(Συναισθηματική) Πενία τέχνας κατεργάζεται. Ωραίο "παραβάν" για την "αυτοδικαίωση" των μή διαθέσιμων "συναισθηματικά" (και όχι μόνο) "ανθρώπων", καθώς και για τις ατελείωτες περιπετειούλες τους, σε κάποιες από τις οποίες επιδίδονται και με το "αζημίωτο", μάλιστα.Δυστυχώς το αρχαίο πνεύμα, χρησιμοποιείται από κάποιους σήμερα με σκόπιμες παρερμηνεύσεις, κατακρεουργείται, αλλοιώνεται, γίνεται το υπομόχλιο στυγνής προπαγάνδας και ακτιβισμού, το παιχνιδάκι στα χέρια ανθρώπων που δεν "ανήκουν" σε κανέναν και σε τίποτα, ούτε καν στον ίδιο τους τον εαυτό...
Έχοντας ζήσει έναν πλατωνικό έρωτα, απαντώ ότι έχω ευχηθεί χίλιες φορές να είχε ολοκληρωθεί. Στην καρδιά μου όμως έχει χαραχθεί ως ένα συναίσθημα που δε μπορεί να αλλοιώσει ο χρόνος, η επιθυμία και η καθημερινότητα.