Γεννήθηκα στην Καλλιθέα τον Ιούλιο του 1939. Ήταν δύσκολα παιδικά χρόνια. Πόλεμος, φτώχεια, πείνα. Θυμάμαι πολύ έντονα το 3ο Δημοτικό Σχολείο, που βρίσκεται κοντά στη λεωφόρο Θησέως. Ακόμα στέλνω κάρτες σε παλιούς συμμαθητές μου, αν και κάθε χρόνο, δυστυχώς, λόγω ηλικίας, ολοένα και λιγότεροι απαντούν.
Παρά τα προβλήματα, τις βασικές ελλείψεις και τις στερήσεις, η ζωή τότε ήταν πιο ωραία. Το σπίτι μας είχε κήπο, ζώα και μπορούσαμε να παίζουμε ατελείωτες ώρες στις αλάνες της γειτονιάς. Λίγο πιο πέρα, στην Αμφιθέα, έσπερναν σιτάρια, ενώ με τους φίλους μας πηγαίναμε με τα πόδια στο Τροκαντερό για να κάνουμε μπάνιο στη θάλασσα.
• Ο πατέρας μου ήταν Ούγγρος. Μάλιστα, το επώνυμο Pataki στην Ουγγαρία είναι τόσο συνηθισμένο όσο το δικό μας Παπαδόπουλος. Ωστόσο, όταν ήρθε στην Ελλάδα, το εξελλήνισε σε Πατάκης. Εργαζόταν ως μηχανικός στα καράβια, ποτέ όμως δεν λάτρεψε ουσιαστικά τη θάλασσα κι έτσι βρέθηκε στο Αίγιο, όπου παντρεύτηκε τη μητέρα μου, μια νοικοκυρά.
• Στο Αίγιο γνώρισε και ερωτεύτηκε την αδελφή της μητέρας μου. Όμως, η μοίρα άλλαξε συθέμελα τα σχέδιά του, αφού στη διάρκεια του αρραβώνα τους εκείνη πέθανε. Τότε ζήτησε να παντρευτεί τη μητέρα μου. Η γιαγιά μου, έχοντας δεκαπέντε παιδιά, πίεσε τη μητέρα μου να δεχτεί. Η μητέρα μου όμως δεν τον ήθελε, επειδή ήταν καθολικός. Έτσι, τον ανάγκασε να βαφτιστεί. Έγινε ορθόδοξος και παντρεύτηκαν.
Εγώ είμαι το τελευταίο από τα πέντε παιδιά της οικογένειας, τέσσερα αγόρια και ένα κορίτσι. Δυστυχώς, σήμερα ζούμε μόνο ο μεγάλος αδελφός μου, το πρώτο παιδί της οικογένειας, κι εγώ, ο τελευταίος. Ως βενιαμίν, όπως με έλεγαν, ήμουν υποχρεωμένος να τους ακούω όλους και να μην έχω ισχυρό λόγο.
Το πρόβλημα της εκπαίδευσης στη χώρα μας ξεκινάει από το γεγονός ότι δεν στρέφουμε την προσοχή μας εκεί που πρέπει. Η παιδεία είναι κοινωνικό θέμα. Δεν προχωράει ούτε με νόμους ούτε με προγράμματα συνταγμένα σε κάποια γραφεία. Δηλαδή χρειάζεται η κοινωνία, ο εκπαιδευτικός, ο γονέας, ο μαθητής, το υπόλοιπο περιβάλλον και τελικά ο πολιτικός να συνειδητοποιήσουν την αξία της εκπαίδευσης.
• Η αδελφή μου ήταν μια ισχυρή προσωπικότητα. Η τρίτη στη σειρά γυναίκα που έγινε πολιτικός μηχανικός στο Πολυτεχνείο στην Ελλάδα. Ο πατέρας μου είχε σπουδάσει στη Γερμανία και μιλούσε γερμανικά. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής γνωρίστηκε στην Καλλιθέα με ένα ζευγάρι Αυστριακών που δεν είχαν παιδιά. Αυτοί αγαπούσαν την αδελφή μου, που ήταν ζωηρή και όμορφη, και την είχαν για πολύ καιρό κοντά τους. Από κει ξεκίνησε η περιπέτεια.
Μετά την Απελευθέρωση, το ζευγάρι των Αυστριακών έφυγε μαζί με τους Γερμανούς. Ζήτησαν από τους γονείς μου να πάρουν μαζί τους την αδελφή μου, αλλά φυσικά οι γονείς μου αρνήθηκαν. Όμως, αυτοί, ύστερα από ένα πάρτι αποχαιρετισμού που έκαναν, έφυγαν τη νύχτα, παίρνοντας απροειδοποίητα και παράνομα μαζί τους την αδελφή μου. Πήγαν στη Βιέννη και κατέληξαν στην Πράγα.
Αυτή η ιστορία ήταν ένας αβάσταχτος πόνος για τη μητέρα μου. Ευτυχώς, όμως, μετά από προσπάθειες μέσω του Ερυθρού Σταυρού, έπειτα από τρία χρόνια, η αδελφή μου γύρισε πίσω.
• Μεγάλωσα σε ένα δύσκολο οικογενειακό περιβάλλον. Ο πατέρας μου, παρότι ήταν καλλιεργημένος άνθρωπος, ζήλευε πολύ τη μητέρα μου, με αποτέλεσμα, πολλές φορές, να υπάρχουν συγκρούσεις στο σπίτι. Αντιθέτως, η μητέρα μου ήταν μια απλή γυναίκα, θρησκευόμενη και αγράμματη και απόλυτα πιστή στον άντρα της.
Ο πατέρας μου με δίδαξε και με τα ελαττώματά του αλλά και με τις αρετές του. Από αυτές τις συγκρούσεις γεννήθηκε μέσα μου η επιθυμία και η ανάγκη να δημιουργήσω μια οικογένεια που να ζει σε ένα κλίμα γαλήνης και ηρεμίας.
• Στην Α' Γυμνασίου –την εποχή εκείνη λεγόταν Γ' Γυμνασίου– δημιούργησα το δικό μου περιοδικό, στη δεύτερη σελίδα του οποίου υπήρχε η φράση «Εκδότης: Στέφανος Πατάκης». Το 1957 έδωσα εξετάσεις στο πανεπιστήμιο και πέρασα στη Φιλολογία. Εκείνη την εποχή δίναμε ξεχωριστές εξετάσεις για κάθε σχολή και μπορούσες να δώσεις εξετάσεις σε όσες σχολές ήθελες. Είχα επιτύχει σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Επειδή ήθελα να φύγω μακριά από τους δικούς μου, επέλεξα την πόλη του Βορρά.
Γνώρισα κορυφαίους καθηγητές, όπως ο Ι.Θ. Κακριδής, ο Κριαράς, ο Λίνος Πολίτης, ο Στυλιανός Καψωμένος, ο Νικόλαος Ανδριώτης και ο Μανόλης Ανδρόνικος. Όμως, δεν άντεξα στη Θεσσαλονίκη. Πολύ κρύο, το περιβάλλον περίεργο. Ίσως να έφταιγε και η ψυχολογία μου. Κι έτσι συνέχισα τις σπουδές μου στην Αθήνα.
Το δυσάρεστο ήταν ότι η Φιλοσοφική Σχολή της Αθήνας δεν είχε καμία σχέση με την αντίστοιχη της Θεσσαλονίκης, που διακρινόταν για το προοδευτικό της πνεύμα. Από την άλλη μεριά, όμως, στην Αθήνα έζησα την περίοδο των σκληρών ιδεολογικών αντιπαραθέσεων. Τότε κατέβαινες στους δρόμους για να υποστηρίξεις τις ιδέες σου, γιατί κυριαρχούσε απόλυτα ένα συντηρητικό πνεύμα.
• Αποφοίτησα το 1962. Στη στρατιωτική μου θητεία είχα και μια ιδιότυπη ειδικότητα που έφερε τον τίτλο του ανακριτή αιχμαλώτων πολέμου. Στη συνέχεια εργάστηκα ως φιλόλογος στην ιδιωτική μέση εκπαίδευση –από νυχτερινό ως το Λεόντειο και το Κολέγιο Αθηνών– και, παράλληλα, δούλευα σε φροντιστήρια. Επιπλέον, υπήρξα ιδιοκτήτης και διευθυντής φροντιστηρίου.
Τότε συνειδητοποίησα την ανάγκη για τη συγγραφή φροντιστηριακών και σχολικών βοηθημάτων, τα οποία γνώρισαν μεγάλη επιτυχία. Μέχρι τότε πίστευα ότι θα παρέμενα ένας απλός καθηγητής μέσης εκπαίδευσης. Όταν ήρθε ο διορισμός μου, δεν τον δέχτηκα. Το 1974 αποφάσισα να ιδρύσω με τη σύζυγό μου, Μελπομένη, τον ομώνυμο εκδοτικό οίκο.
• Τα καλοκαίρια νοικιάζαμε ένα σπίτι στο Κόκκινο Λιμανάκι της Ραφήνας. Τα τρία παιδιά μου είχαν γεννηθεί ήδη. Μια αξέχαστη ανάμνηση ήταν την περίοδο της δικτατορίας του Ιωαννίδη. Δεν θα ξεχάσω ποτέ τη στιγμή που άκουσα στο ραδιόφωνο ότι κηρύχθηκε επιστράτευση (Ιούλιος 1974). Έπρεπε να γυρίσουμε στο σπίτι, προκειμένου να δούμε τι έγραφε το φύλλο πορείας. Την απόσταση από το Κόκκινο Λιμανάκι ως τη Νέα Φιλοθέη τη διανύσαμε σε διάστημα πέντε ωρών. Όλοι είχαν πανικοβληθεί και επέστρεφαν στις κατοικίες τους.
Μόλις διάβασα το φύλλο πορείας, συνειδητοποίησα ότι έπρεπε να παρουσιαστώ την ίδια μέρα στη Νέα Σάντα του νομού Κιλκίς. Ξεκινήσαμε για τη Λάρισα, τόπο καταγωγής της γυναίκας μου, απ' όπου θα συνέχιζα για το Κιλκίς. Άφησα την οικογένειά μου στη Λάρισα και ξεκίνησα μέσα στη νύχτα για να φτάσω, μετά από πολλές ώρες, στο στρατόπεδο, πάνω σε ένα βουνό. Εκεί αντίκρισα το απόλυτο χάος όσον αφορά την οργάνωση του στρατού.
Λίγες μέρες μετά μας ξύπνησαν το βράδυ και μας ανακοίνωσαν ότι ο Καραμανλής ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας. Αισθάνθηκα ένα ρίγος. Είχαν προηγηθεί συγκλονιστικές στιγμές. Μου είχε κάνει τεράστια εντύπωση το γεγονός ότι, πριν ανακοινωθεί η πτώση της χούντας, κανένας δεν αντιδρούσε. Ξαφνικά, σε μία μόλις μέρα, όλοι έγιναν αριστεροί και αντιστασιακοί.
• Η παιδεία στην Ελλάδα βρίσκεται στο σημείο μηδέν. Εδώ και πολλά χρόνια αλλεπάλληλες εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις δεν έχουν οδηγήσει σε κανένα ουσιαστικό αποτέλεσμα. Δεν νοείται μεταρρύθμιση που έχει ως στόχο μόνο την αλλαγή του τρόπου εισαγωγής στα πανεπιστήμια. Αυτά είναι αστειότητες. Διαβάστε το σημαντικό βιβλίο της Βρετανίδας εκπαιδευτικού Λούσι Κρέχαν με τίτλο Φυτώρια Ευφυΐας(Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, μτφρ. Μαρία Παπαηλιάδη) για να πάρετε μια ιδέα για το πώς λειτουργεί η εκπαίδευση σε χώρες που διακρίνονται για τις επιδόσεις των μαθητών τους.
Η εκπαίδευση είναι το θεμέλιο του κοινού μας μέλλοντος. Κι εμείς αποφεύγουμε συστηματικά την αναζήτηση μεθόδων, παραδειγμάτων και λύσεων που θα βοηθήσουν να δημιουργηθεί ένα σχολείο δημιουργικό, ένα σχολείο που θα δίνει τη δυνατότητα στον μαθητή να ανακαλύψει τον εαυτό του, να αναπτύξει τις ικανότητές του, να γίνει ολοκληρωμένο άτομο, να αποτελέσει ένα δυναμικό μέλος της κοινωνίας. Αν δείτε τα αποτελέσματα από τον αξιολογικό οργανισμό PISA, με λύπη θα διαπιστώσετε ότι η Ελλάδα βρίσκεται σε πολύ χαμηλές θέσεις.
• Το πρόβλημα της εκπαίδευσης στη χώρα μας ξεκινάει από το γεγονός ότι δεν στρέφουμε την προσοχή μας εκεί που πρέπει. Η παιδεία είναι κοινωνικό θέμα. Δεν προχωράει ούτε με νόμους ούτε με προγράμματα συνταγμένα σε κάποια γραφεία. Δηλαδή χρειάζεται η κοινωνία, ο εκπαιδευτικός, ο γονέας, ο μαθητής, το υπόλοιπο περιβάλλον και τελικά ο πολιτικός να συνειδητοποιήσουν την αξία της εκπαίδευσης τόσο για την ατομική ζωή κάθε ανθρώπου όσο και για τη συγκρότηση της κοινωνίας.
Αν δεν υπάρχει εκπαιδευτικός ο οποίος αγαπάει τη δουλειά του, αγαπά τους μαθητές του, καθημερινά επιμορφώνεται με κάθε τρόπο, αν οι γονείς δεν συνειδητοποιήσουν την ανάγκη να μορφωθούν τα παιδιά τους και να γίνουν ολοκληρωμένοι χαρακτήρες (όχι απλώς να πάρουν ένα πτυχίο), αν η πολιτεία δεν συνειδητοποιήσει τον ρόλο της σε αυτή την προσπάθεια, τίποτε σωστό δεν πρόκειται να γίνει.
Στην Ελλάδα έχουμε ζήσει τις καταλήψεις, τη μετατροπή των μαθητών σε κομματικά όργανα, την αδιαφορία για την ποιότητα, την αποστήθιση, το κυνήγι ενός πτυχίου και όλα τα παρόμοια. Μέσα στο πλαίσιο αυτό εξηγούνται οι παθογένειες του ενός και μοναδικού σχολικού βιβλίου, τα ασφυκτικά αναλυτικά προγράμματα, η έλλειψη ελευθερίας και πρωτοβουλίας του εκπαιδευτικού, η αυθεντία μερικών σοφών και όλα τα παρόμοια.
• Από το πνεύμα της συντήρησης που έζησα εγώ ως φοιτητής από το 1957 μέχρι το 1962 και με κάποιες λίγες αναλαμπές, όπως αυτή κατά τη μεταρρύθμιση του Γεωργίου Παπανδρέου (με γενικό γραμματέα του υπουργείου Παιδείας τον Ευάγγελο Παπανούτσο), φτάσαμε σε ακραίες, ίσως αριστερές θέσεις, όπου χάνεται ο σεβασμός στον εκπαιδευτικό, ο μαθητής εισέρχεται στο πανεπιστήμιο με βαθμολογία κάτω από τη βάση, η αξιολόγηση αντιμετωπίζεται ως φόβητρο.
Μπορούμε να πούμε, βλέποντας όλη αυτή την ιστορία, ότι υπάρχει μια απόσταση ανάμεσα σε δύο διαφορετικές θέσεις: τη θέση της αριστεράς, που ενδιαφέρεται για τον σεβασμό στον άνθρωπο, ιδίως τον αδύναμο, που είναι εναντίον του ανταγωνισμού, και τη θέση της δεξιάς, που πιστεύει ότι το άτομο χρειάζεται ένα κίνητρο για να δραστηριοποιηθεί και ο ανταγωνισμός είναι ένα μέσο για τον σκοπό αυτόν, η αριστεία πρέπει να είναι το επιδιωκόμενο.
Προσωπικά, βλέπω και στις δύο θέσεις κάτι θετικό. Θεωρώ όμως ότι οι ακραίες μορφές κάθε θέσης στη μία περίπτωση μπορεί να οδηγήσουν στην αδιαφορία και στην παράλυση, ενώ στην άλλη σε σκληρές λύσεις που απογοητεύουν. Ένας εκπαιδευτικός με αγάπη γι' αυτό που κάνει μπορεί να βρει τον μέσο δρόμο και κάθε φορά να χρησιμοποιεί διάφορες τακτικές για να αντιμετωπίσει τις διαφορετικότητες που συναντά στις ψυχές των μαθητών του.
• Ως εκδοτικός οίκος έχουμε ζήσει κρίσιμες στιγμές και πολύ δύσκολες. Απεργίες, αντιδράσεις, και στη διάρκεια της κρίσης κάποιες αναγκαστικές μαζικές απολύσεις. Έχουν προσωπικό κόστος αυτές οι αποφάσεις. Την περίοδο των capital controls και του δημοψηφίσματος αντιμετωπίσαμε σκληρές καταστάσεις, αφού δεν μπορούσαμε να κάνουμε εισαγωγές χαρτιού λόγω των τραπεζικών περιορισμών, δεν μπορούσαμε να εισπράξουμε τις επιταγές που μας όφειλαν. Ευτυχώς, όμως, αντέξαμε και προχωρήσαμε.
• Κατά τη διάρκεια της κρίσης (από το 2009 μέχρι σήμερα) τα κριτήρια της επιλογής έκδοσης βιβλίων πράγματι έγιναν πιο αυστηρά. Υπήρξε ένα ενδιαφέρον για βιβλία που εξηγούσαν τους λόγους για τους οποίους φτάσαμε σε αυτή την κατάσταση. Ο κόσμος αναζητούσε απαντήσεις ως προς το τι συνέβη πραγματικά. Όμως γενικά υπήρξε μια μείωση στις πωλήσεις των βιβλίων.
Θεωρώ ότι αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι άνθρωποι που διαβάζουν ανήκουν στα μεσαία και χαμηλά εισοδήματα. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτό φάνηκε και από την καθίζηση που υπέστη το σχολικό βοήθημα, αφού σε αυτό ανατρέχουν οι οικογένειες με χαμηλά εισοδήματα. Οι οικογένειες με υψηλά εισοδήματα έχουν τη δυνατότητα να πληρώνουν για ιδιαίτερα μαθήματα, έτσι ώστε να μην έχουν ανάγκη από βοηθήματα.
• Ως κοινωνία πιστεύω ότι διδαχτήκαμε πολλά από τη δεκαετή οικονομική λιτότητα. Νομίζω ότι πολλοί έχουν αρχίσει να σκέφτονται με διαφορετικό τρόπο σε σχέση με το παρελθόν.
Την ίδια στιγμή, αυτό που με ενοχλεί στην ελληνική κοινωνία είναι η απουσία αγαθών του πολιτισμού, που τα συναντάμε σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Για παράδειγμα, από τα σχολεία λείπει εντελώς η τέχνη, π.χ. η μουσική, το θέατρο, η ζωγραφική. Θα ήθελα μια Ελλάδα όπου οι πολίτες θα εργάζονται με σύστημα, με πνεύμα αλληλοβοήθειας, με σεβασμό στους νόμους και στο περιβάλλον και, κυρίως, έναν λαό με υγιή εθνική συνείδηση.
Πολλές φορές πέφτω στον πειρασμό, όπως πολύς κόσμος, να πιστέψω ότι οι πολιτικοί μας δεν θέλουν έναν λαό πολύ μορφωμένο. Ίσως φοβούνται ότι, όταν ο λαός ξυπνήσει, θα μπορεί να τους ελέγξει. Προσπαθώ όμως να μη φτάνω σε τόσο ακραίες σκέψεις. Πάντως, είναι γεγονός ότι, όσο ο λαός μορφώνεται, τόσο η αυθαιρεσία περιορίζεται.
• Στην Αθήνα μού αρέσουν πολύ τα μνημεία, τα μουσεία, η αρχαία κληρονομιά αλλά και η ιστορία της. Δεν μου αρέσει η βρομιά, η ακαταστασία, η εικόνα αυτών που κοιμούνται στους δρόμους, οι ομάδες των ναρκομανών που βλέπω σχεδόν κάθε μέρα την ώρα που φεύγω για το σπίτι μου, οι συνεχείς διαδηλώσεις που εμποδίζουν τον κόσμο να πάει στη δουλειά του, οι συγκρούσεις της αστυνομίας με νεαρά άτομα, οι καταστροφές στα κτίρια, οι τοίχοι με συνθήματα που γράφει ο καθένας. Η αγαπημένη μου βόλτα είναι τα πρωινά της Κυριακής, όταν ανεβαίνω για πεζοπορία στο βουνό.
• Κάθε πρωί, όταν έρχομαι στο γραφείο, χτυπώ την κάρτα μου, όπως κάνουν όλοι οι υπάλληλοι. Ίσος μεταξύ ίσων σ' αυτή την υποχρέωση. Με αυτόν τον τρόπο σέβομαι το ωράριο και τους εργαζόμενους. Κι αν για κάτι μετανιώνω, είναι για την επιλογή κακών συνεργατών σε κάποιες περιπτώσεις στο παρελθόν.
Ξέρετε, με ενοχλεί πολύ η αχαριστία. Και, δυστυχώς, συνεργάστηκα με ανθρώπους που πρόδωσαν την εμπιστοσύνη μου. Όμως, έχω μάθει στη διάρκεια των ετών της εκδοτικής εταιρείας ότι το παν στην επιχείρηση είναι οι άνθρωποι.
• Ο μεγαλύτερός μου φόβος είναι μήπως πάθουν κάτι οι δικοί μου άνθρωποι. Το 1966, όταν παντρεύτηκα τη σύζυγό μου, ήταν μαθήτρια της Γ' Λυκείου. Είμαστε ενωμένοι στη ζωή και διατηρούμε αμείωτο το ενδιαφέρον ο ένας για τον άλλον. Πιστεύω ότι η αγάπη βρίσκεται μέσα μας. Έχουμε αποκτήσει τρία παιδιά, την Άννα, την Έλενα και τον Αλέξανδρο, και τέσσερα εγγόνια, τον Κωνσταντίνο, τη Μελίνα, τον Βίκτορα και τον Στέφανο. Τα αγαπάμε όλα πάρα πολύ, και τα παιδιά μας και τα εγγόνια μας.
• Έχω περάσει πολλές δύσκολες φάσεις στην πορεία της ζωής μου. Και στην ερώτηση αν είμαι ευτυχισμένος ή όχι, σκέφτομαι ότι η ευτυχία δεν εξαρτάται από τα υλικά αγαθά αλλά μόνο από την εσωτερική ικανοποίηση που εισπράττεις από τον εαυτό σου. Παρά τις πολυάριθμες αντιξοότητες που βίωσα, φρόντιζα πάντα να παραμένω αισιόδοξος. Διαρκώς αγωνιζόμουν κι έκανα άλματα.
Παλαιότερα, πέρασα κάποιες δύσκολες στιγμές. Ήταν μια τομή στη ζωή μου, διότι έκτοτε συνειδητοποίησα ότι όλες αυτές τις κακές συγκυρίες τις ξεπερνάς με την εσωτερική προσπάθεια, τη φιλία και τη γνώση. Ποτέ δεν μπήκα στον πειρασμό να έχω μεγάλη ιδέα για τον εαυτό μου. Γι' αυτό θα ήθελα να με θυμούνται ως έναν απλό άνθρωπο που αγωνίστηκε σκληρά, ενώ παράλληλα προσπάθησε να μη βλάψει κανέναν. Και στη ζωή έχω μάθει ότι μέχρι να πεθάνουμε πρέπει να αισθανόμαστε μαθητές.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO
