Το 2022, έτος μνήμης της Μικρασιατικής Καταστροφής, η θλιβερή επέτειος έχει τιμηθεί με πληθώρα εκδηλώσεων σε όλη την Ελλάδα. Τέσσερις εκθέσεις που ξεκινούν το φθινόπωρο επιχειρούν μέσα από το δικό τους πρίσμα να κληροδοτήσουν στις επόμενες γενιές μαρτυρίες, ντοκουμέντα και έναν μεγάλο αριθμό αρχείων που έχουν κρατήσει ζωντανή στη μνήμη μας την ιστορία του ελληνισμού της Μικράς Ασίας, τις τραγικές ημέρες της καταστροφής αλλά και την εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα, την απαράμιλλη πολιτισμική τους συνεισφορά στη διαμόρφωση της ελληνικής κουλτούρας και τον τρόπο ζωής μας μέχρι σήμερα.
Επιπλέον, ένα μουσείο που θα είναι αφιερωμένο στην ιστορία του προσφυγικού ελληνισμού, τους τόπους μνήμης και τις κοινωνίες των ανθρώπων θα ανοίξει τις πόρτες του στο γήπεδο της ΑΕΚ.
Κάθε έκθεση επιχειρεί να ρίξει ένα νέο βλέμμα στις σελίδες της ιστορίας και σε αυτήν τη σημαντική ιστορική στιγμή, μέσα από έναν πελώριο πλούτο αρχειακού υλικού και κειμηλίων που συναρτούν το ιστορικό νήμα τόπων μεγάλης οικονομικής δραστηριότητας και πνευματικής άνθησης, τις δραματικές ανατροπές και τις συγκρούσεις, την απώλεια και αυτό που μετέφεραν στην Ελλάδα, τη διατήρηση της συνοχής και την επιρροή τους στη σκέψη και την τέχνη.
Η εγκατάσταση και η ενσωμάτωση των εκπατρισμένων στην Ελλάδα, καθώς και η επίδραση που είχε η παρουσία τους σε πολλούς τομείς της ελληνικής κοινωνίας είναι ζητήματα στα οποία επικεντρώνεται η τρίτη και τελευταία ενότητα της έκθεσης, που ζωντανεύει την ακμή του ελληνισμού πριν τους διωγμούς, τη δραματική περίοδο 1919-1923, καθώς και την εγκατάσταση και ενσωμάτωση στην Ελλάδα.
«Μικρά Ασία: Λάμψη - Καταστροφή - Ξεριζωμός – Δημιουργία», είναι ο τίτλος της επετειακής έκθεσης του Μουσείου Μπενάκη και του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών που θα διαρκέσει από τις 15/09/2022 έως τις 12/02/2023, ο οποίος αντανακλά το πνεύμα και τις ενότητες του χρονικού του μικρασιατικού ελληνισμού.
Στην πρώτη ενότητα ο επισκέπτης ξεκινά ένα ταξίδι που τον μυεί στη «λάμψη» του ελληνισμού της Μικράς Ασίας, από την Ιωνία και τα δυτικά παράλια, για να ταξιδέψει νοερά στην Καππαδοκία και τις νότιες επαρχίες, ενώ συνεχίζει διασχίζοντας τον Πόντο για να επιστρέψει προς δυσμάς, γύρω από την Κωνσταντινούπολη και να καταλήξει στην Ανατολική Θράκη.
Στη δεύτερη ενότητα παρακολουθεί την εποχή των διωγμών που διαδέχεται αυτήν της ακμής, το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και των Συνθηκών, την περίοδο της ελληνικής απόβασης, την Καταστροφή του 1922, καθώς και την έξοδο των προσφύγων. Η εγκατάσταση και η ενσωμάτωση των εκπατρισμένων στην Ελλάδα, καθώς και η επίδραση που είχε η παρουσία τους σε πολλούς τομείς της ελληνικής κοινωνίας είναι ζητήματα στα οποία επικεντρώνεται η τρίτη και τελευταία ενότητα της έκθεσης, που ζωντανεύει την ακμή του ελληνισμού πριν τους διωγμούς, τη δραματική περίοδο 1919-1923, καθώς και την εγκατάσταση και ενσωμάτωση στην Ελλάδα με περισσότερα από 1.000 εκθέματα και πάνω από 500 φωτογραφίες.
Ένα τμήμα του επιλόγου της έκθεσης είναι αφιερωμένο στην ίδρυση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών το 1930, ενός από τα σημαντικότερα επιστημονικά ιδρύματα έρευνας της ιστορίας και του πολιτισμού των Μικρασιατών Ελλήνων, από τη Μέλπω και τον Οκτάβιο Μερλιέ. Το αρχείο προφορικής ιστορίας του είναι μοναδικό. Συγκροτήθηκε με βάση τις μαρτυρίες περισσοτέρων από 5.000 εκπατρισμένων πρώτης γενιάς, ενώ το μουσικό λαογραφικό του αρχείο περιέχει σπάνιες ηχογραφήσεις, αδημοσίευτα χειρόγραφα και έγγραφα. Το χρονικό αυτό περιγράφεται μέσα από έργα τέχνης, εικόνες, εκκλησιαστικά, πολεμικά και προσωπικά κειμήλια, ενδυμασίες, κοσμήματα, χειροτεχνήματα, χάρτες, φωτογραφίες, αρχειακό και κινηματογραφικό υλικό, εφημερίδες, επιστολές, κάρτες και πολλά άλλα τεκμήρια. Την αφήγηση συμπληρώνουν αποσπάσματα από προσωπικές μαρτυρίες, ζωντανεύοντας τις εικόνες και τα σιωπηλά αντικείμενα.
Η έκθεση θα φιλοξενηθεί στο Μουσείο Μπενάκη, Πειραιώς 138. Την επιμέλειά της έχει η ιστορικός τέχνης Εβίτα Αράπογλου, σε συνεργασία με τον διευθυντή του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, ακαδημαϊκό Πασχάλη Κιτρομηλίδη, και τους ερευνητές του κέντρου, τον επιστημονικό διευθυντή του Μουσείου Μπενάκη, δρα Γιώργη Μαγγίνη, και τους επιμελητές του μουσείου, καθώς και πολλούς ακόμη επιστημονικούς συνεργάτες.
«Θεσσαλονίκη 1922: Μνημεία και Πρόσφυγες» τιτλοφορείται η έκθεση εικόνων και θρησκευτικών κειμήλιων που εγκαινιάζεται στη Ροτόντα της Θεσσαλονίκης στις 9 Σεπτεμβρίου και θα διαρκέσει μέχρι τις 31 Δεκεμβρίου 2022.
Η έκθεση εστιάζει αφενός στη χρήση των θρησκευτικών μνημείων ως προσωρινή στέγη των προσφύγων, όταν αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους, αφετέρου στη μεταφορά και διάσωση από τις προσφυγικές οικογένειες πολλών κειμηλίων, κυρίως φορητών εικόνων, από τις περιοχές προέλευσής τους, όπως την Ανατολική Θράκη, την Κωνσταντινούπολη και τη Μικρά Ασία, με την παρουσίαση, για πρώτη φορά σε έκθεση, 36 εικόνων και θρησκευτικών κειμήλιων.
Στην πρώτη ενότητα της έκθεσης με τίτλο «Οι πρόσφυγες στα μνημεία της Θεσσαλονίκης», μέσα από πλούσιο εικονογραφικό υλικό, ταχυδρομικά δελτάρια και αποκόμματα εφημερίδων αποτυπώνεται η εικόνα της πόλης κατά την κρίσιμη δεκαετία 1912-1922, στη διάρκεια της οποίας, τα μνημεία, μετά την απελευθέρωση, έγιναν τόποι εγκατάστασης πολλών προσφύγων, είτε από τις βαλκανικές χώρες (1912-1917) είτε πυρόπληκτων μετά την πυρκαγιά του 1917, είτε της Μικρασιατικής Καταστροφής (1919-1922), που αποτελεί και την κορύφωση της περιόδου αυτής. Στο δεύτερο μέρος της ίδιας ενότητας παρουσιάζεται η Μικρασιατική Εκστρατεία και ειδικότερα η απομάκρυνση των προσφύγων από την Ανατολική Θράκη, καθώς και το ταξίδι της προσφυγιάς προς τη Θεσσαλονίκη.
Η ενότητα ολοκληρώνεται με την εγκατάσταση στην πόλη, και ειδικότερα στην περιοχή της ακρόπολης, όπου χτίστηκε σειρά πρόχειρων κατασκευών και οικιών σε επαφή με τα βυζαντινά οχυρωματικά τείχη, αλλά και σε ναούς, και ιδίως στον ναό της Αχειροποιήτου.
Στη δεύτερη ενότητα, «Κειμήλια προσφύγων», παρουσιάζονται κειμήλια που έφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες, όπως φορητές εικόνες που ανήκουν σε ιδιώτες για τους οποίους η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης εξέδωσε απόφαση κυριότητας σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία και παλαίτυπα από την ιδιωτική συλλογή του Αριστείδη Κεσόπουλου. Παράλληλα, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης συνεργάστηκε με τις Ιερές Μητροπόλεις Θεσσαλονίκης, Νέας Κρήνης και Καλαμαριάς, καθώς και Νεαπόλεως και Σταυρούπολεως, οι οποίες δάνεισαν για την έκθεση εικόνες και εξαπτέρυγα που δώρισαν σε αυτές πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη και τη Μικρά Ασία και κοσμούν σήμερα τους ναούς τους.
Η έκθεση διοργανώνεται από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης.
Δύο εκθέσεις για τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή στο Μουσείο της Πόλης του Βόλου υπενθυμίζουν τον ρόλο που έπαιξε η θεσσαλική πόλη η οποία υποδέχθηκε τον μεγαλύτερο αριθμό Μικρασιατών προσφύγων στη Θεσσαλία και την Κεντρική Ελλάδα γενικότερα. «Από την Πατρίδα: Τεκμήρια και μνήμες» είναι ο τίτλος της έκθεσης που παρουσιάζει αυθεντικά τεκμήρια από τη ζωή στη Μικρά Ασία και προφορικές μαρτυρίες προσφύγων πρώτης και δεύτερης γενιάς, και θα λειτουργήσει από τις 9 Δεκεμβρίου 2022 έως τις 26 Μαρτίου 2023.
Ο Βόλος λειτούργησε ως τόπος αστικής αποκατάστασης προσφύγων, καθώς σε τρεις βασικούς οικιστικούς πυρήνες στις παρυφές της πόλης, στους συνοικισμούς Ιωλκού, Παλιού Λιμεναρχείου και Νέας Ιωνίας, εγκαταστάθηκαν περίπου 14.000 πρόσφυγες, αυξάνοντας αναπάντεχα τον πληθυσμό της πόλης κατά 30%. Πάνω από το 80% των προσφύγων ήταν Μικρασιάτες, πολλοί από τους οποίους προωθήθηκαν εκεί μετά από μικρή ενδιάμεση παραμονή στα νησιά του βορείου Αιγαίου, στον Πειραιά και τη Θεσσαλονίκη.
Βίαια ξεριζωμένοι από τον τόπο τους, όσοι μπόρεσαν, έφεραν ελάχιστα πράγματα μαζί τους, έχοντας για χρόνια μετά την ελπίδα ότι κάποτε θα επέστρεφαν, κάτι που δεν έγινε. Όμως, παραδόθηκαν στην οικογενειακή και τη συλλογική τους μνήμη οι προφορικές μαρτυρίες των παππούδων της πρώτης γενιάς προσφύγων, οι οποίοι ακούραστα μιλούσαν για την πατρίδα και τη ζωή εκεί.
Η επέτειος των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή είναι αφορμή αλλά και ευκαιρία να συλλεχθεί ό,τι έχει ακόμη διασωθεί από την άυλη και υλική πολιτιστική κληρονομιά της πρώτης γενιάς προσφύγων. Συγκεντρώνονται για την έκθεση τεκμήρια που έφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες από την πατρίδα, όπως φωτογραφίες πρωτότυπες, ρούχα, αξεσουάρ, στρωσίδια, κεντήματα, εικόνες, ευαγγέλια, κοσμήματα, φυλαχτά, τάματα, είδη καθημερινής χρήσης, πιστοποιητικά ταυτοπροσωπίας, επαγγελματικά εργαλεία, παιχνίδια, διακοσμητικά αντικείμενα, νομίσματα-χαρτονομίσματα, μικροέπιπλα, αλλά και προφορικές μαρτυρίες από τους πρόσφυγες των επόμενων γενιών σχετικές με την οικογένειά τους, τις μνήμες που έχουν παραδοθεί από γενιά σε γενιά για την ιστορία της οικογένειας, την καθημερινή ζωή στον τόπο καταγωγής τους, καθώς και το ταξίδι προς τον Βόλο, τη νέα πατρίδα.
Παράλληλα, στις 9 Σεπτεμβρίου ξεκινά η έκθεση «Meta-κίνηση ΙΙ. Αναπαραστάσεις με αφορμή τους Μικρασιάτες πρόσφυγες στον Βόλο» που αποτελεί μια εικαστική προσέγγιση των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή και την εγκατάσταση χιλιάδων προσφύγων στην πόλη του Βόλου, στην οποία συμμετέχουν 21 εικαστικοί, που πραγματεύονται ζητήματα συνδεδεμένα με τη βιαιότητα που βίωσε ο ελληνισμός της Μ. Ασίας, με τον ρόλο των συμμάχων σε αυτήν τη διένεξη, την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τις ψυχολογικές αναταράξεις που προκλήθηκαν, τις δυσκολίες της μετάβασης στη νέα πατρίδα, το αστικό περιβάλλον που τους υποδέχτηκε. Συμμετέχουν οι εικαστικοί: Αγραφιώτη Λίλα, Ανανιάδης Γιώργος, Αρκουδογιάννη Ευρυδίκη, Γκουτενσβάγκερ Έρρικα, Γιακμογλίδου Νεκταρία, Όλγα-Mαρία, Καμόσου Ελπινίκη, Κασσαβέτη Κατερίνα, Καφίδα Ιωάννα, Κρατίδης Αναστάσιος, Μαυροειδή Βάντα, Νικολού Βιβή, Παπαϊωάννου Κλειώ, Πιάτου Άννα, Ποδιάς Νίκος, Πριοβόλου Βούλα, Τέκα Aντιγόνη, Τερλίδου Ιωάννα, Σαμαρά Κατερίνα, Χατζηθεοδώρου Έλενα, Χατζηνικολάου Μαρία Ανδρομάχη.
Σε λίγες ημέρες θα ανοίξει τις πόρτες του το Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού του Κέντρου Αθλητισμού, Μνήμης και Πολιτισμού «Αγία Σοφία» στο γήπεδο της ΑΕΚ. Σκοπός του είναι η προβολή της ιστορίας και του πολιτισμού των Ελλήνων της Μ. Ασίας, της Κωνσταντινούπολης και της Ανατολικής Θράκης έως το 1922, καθώς και η ανάδειξη της εγκατάστασης του προσφυγικού κόσμου στην Ελλάδα μετά το 1922 και της συμβολής του στην πρόοδο και εξέλιξη της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας.
Το μουσείο χωροθετείται στις εγκαταστάσεις της ΑΕΚ σε ειδικό χώρο που έχει διαμορφωθεί βάσει αντίστοιχης μουσειολογικής και μουσειογραφικής μελέτης και εδώ και χρόνια συγκεντρώνει και συντηρεί τεκμήρια της ιστορικής κληρονομιάς των προσφύγων. Οι θεματικές ενότητες του μουσείου περιλαμβάνουν τους «Τόπους μνήμης»: οι εστίες του ελληνισμού στη Μ. Ασία, στον Πόντο και στη Θράκη, Οι κοινωνίες των ανθρώπων, Η πολιτική κατάσταση τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού αιώνα, Η γενοκτονία και οι διωγμοί των Ελλήνων του Πόντου και της Μ. Ασίας, Το χρονικό της Καταστροφής, Τα καραβάνια των προσφύγων και οι πρώτες εγκαταστάσεις στην Ελλάδα, Προσφυγική εγκατάσταση, αποκατάσταση και πρωτοπορία και Αντικείμενα μνήμης αφηγούνται.
Τα εκφραστικά μέσα της έκθεσης περιλαμβάνουν ψηφιακές εκτυπώσεις που θα καλύπτουν μεγάλες επιφάνειες, προθήκες έκθεσης υλικών εκθεμάτων και προβολές βίντεο με ή χωρίς εκφώνηση, παρουσίαση βίντεο σε οθόνες υψηλής ευκρίνειας και διαδραστικές πολυμεσικές εφαρμογές μέσα από ηλεκτρονικούς υπολογιστές που θα έχουν τη δυνατότητα εύκολης προσθαφαίρεσης πληροφοριών και υλικού από απόσταση, ενώ η παρουσίαση του υλικού θα γίνεται στα ελληνικά και αγγλικά.