Στο Μοναστηράκι, στην οροφή του ιστορικού νεοκλασικού κτιρίου όπου στεγάζεται ο σταθμός του μετρό, υπάρχει το έργο της Λήδας Παπακωνσταντίνου «Χρόνος στα χέρια μου». Τοποθετήθηκε εκεί το 2010 και καταλαμβάνει 134 τ.μ.· αποτελείται από 324 κομμάτια πλεξιγκλάς ορατά και από το εξωτερικό του κτιρίου. Ορατά από τους βιαστικούς περαστικούς και τους χιλιάδες τουρίστες είναι και κάποια κομμάτια της εγκιβωτισμένης κοίτης του Ηριδανού ποταμού όπου είναι εγκατεστημένος ο σταθμός μαζί με πολλά ακόμη αντικείμενα αρχαιολογικής αξίας, π.χ. μαρμάρινα γλυπτά και αρχιτεκτονικά μέλη, ψηφιδωτά δάπεδα, τοιχογραφίες, διακοσμητικά εγχάρακτα επιχρίσματα, αγγεία, νομίσματα.
Κοιτάζοντας ψηλά, βλέπουμε τα χέρια του έργου της Λήδας Παπακωνσταντίνου να ανοίγουν σαν φτερούγες. Ο χρόνος κυλά μέσα από τα χέρια μας και φεύγει, σαν τα νερά του Ηριδανού, ή εγκιβωτίζεται, σαν την κοίτη του.
Ένα ζευγάρι βγάζει σέλφι κάτω από το έργο, δίνοντάς του μια νέα σωματικότητα, όπως καθένας που φωτογραφίζεται με αυτό ως φόντο. Αυτό το έργο καθημερινά, κάθε λεπτό, αποκτά μια άλλη διάσταση που καθορίζεται κυρίως από την παρουσία ή την απουσία των επιβατών και των τυχαίων περαστικών που γίνονται ακούσια μέρος του.
«Ήταν μεγάλη τύχη να βρεθώ στο Λονδίνο σε μια εποχή που συνέβαιναν τόσα τολμηρά και πρωτοποριακά πράγματα. Ήταν επίσης καλό το ότι, τόσο από καλλιτεχνική κατεύθυνση όσο και από ιδιοσυγκρασία, τις συμπληγάδες της "ελληνικότητας", ένα πυροτέχνημα που πετιέται κάθε τόσο, δεν τις πέρασα ποτέ».
Η πρωτοπόρος Ελληνίδα περφόρμερ και εικαστικός με το έργο της και τις προσωπικές της δράσεις ανακαλεί κρυμμένες όψεις της μνήμης της και μας τις παραδίδει μέσα από μια διαδικασία που ανοίγεται σε προσεγγίσεις και ερμηνείες από κάθε θεατή ξεχωριστά.
Γεννημένη στον Αμπελώνα Λάρισας το 1945, η Λήδα Παπακωνσταντίνου ξεκίνησε με σπουδές γραφικών τεχνών στη Σχολή Δοξιάδη και φοίτησε στο προπαρασκευαστικό έτος της Σχολής Καλών Τεχνών της Αθήνας. Εγκαταστάθηκε στη Μεγάλη Βρετανία και σπούδασε Καλές Τέχνες στο Loughton College of Art και στο Maidstone College of Art. Από το 1969 απομακρύνθηκε από τα παραδοσιακά εικαστικά μέσα και άρχισε να παρουσιάζει έργα χώρου και δράσης στο πνεύμα των πρωτοποριακών τάσεων της δεκαετίας του ’60. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα έκανε την πρώτη της ατομική έκθεση (εγκατάσταση) στην Αθήνα και ήταν από τους πρώτους καλλιτέχνες που εισήγαγαν στον ελληνικό εικαστικό χώρο τη δεκαετία του ’70 μορφές τέχνης όπως τα περιβάλλοντα, τα χάπενινγκ και οι περφόρμανς.
Η Λήδα Παπακωνσταντίνου χρησιμοποιεί ποικίλα εκφραστικά μέσα (φυσικά υλικά, αντικείμενα, τρισδιάστατες κατασκευές, κολάζ και γλυπτά, κίνηση, ήχο και λόγο) σε συνδυασμό με τη φωτογραφία, το βίντεο. Από θεματική άποψη, τα έργα της αναφέρονταν εξαρχής στο ανθρώπινο σώμα και την έμφυλη ταυτότητα, με μια τάση καταγραφής αισθητηριακών και ψυχικών ερεθισμάτων που σχετίζονται με τη μνήμη και τον χρόνο, ενισχύοντας την πολυεπίπεδη επικοινωνιακή λειτουργία των δράσεών της. «Ήταν βέβαια μεγάλη τύχη να βρεθώ στο Λονδίνο σε μια εποχή που συνέβαιναν τόσα τολμηρά και πρωτοποριακά πράγματα. Ήταν επίσης καλό ότι, τόσο από καλλιτεχνική κατεύθυνση όσο και από ιδιοσυγκρασία, τις συμπληγάδες της "ελληνικότητας", ένα πυροτέχνημα που πετιέται κάθε τόσο, δεν τις πέρασα ποτέ», έχει πει μιλώντας στον Χρήστο Παρίδη και στη LiFO.
Μια περιήγηση στο έργο της Λήδας Παπακωνσταντίνου με τα δικά της λόγια.
Do Not Walk Alone Into This Lonely Night, Οικογενειακό Πορτρέτο
Το 2022 η Λήδα Παπακωνσταντίνου παίρνει μέρος στην έκθεση «Sheltered Gardens» που πραγματοποιήθηκε μέσα σε μια σπάνιας ομορφιάς έκταση πολύ κοντά στο αθηναϊκό κέντρο, σε έναν πολύ σημαντικό πνεύμονα πρασίνου, όπου ευδοκιμούν πολλά προστατευόμενα είδη χλωρίδας και πανίδας, στον Βοτανικό Κήπο Διομήδους
«Ως επιμελήτρια της υβριδικής έκθεσης "Sheltered Gardens" το 2022 προσκάλεσα την πρωτοπόρο εικαστικό Λήδα Παπακωνσταντίνου να συμμετάσχει στο πρόγραμμά μας στον Βοτανικό Κήπο Διομήδους με δύο έργα. Το πρώτο ήταν μια ανάθεση του PCAI στο πλαίσιο της έκθεσης. Επρόκειτο για το δικάναλο βίντεο "Do not walk alone into this lonely night" (2022), μια ποιητική αναζήτηση της εικαστικού σε κήπους θηλυκούς και οικείους. Το δεύτερο έργο ήταν η περφόρμανς "Οικογενειακό Πορτρέτο" (2022), η οποία στηρίχθηκε σε κείμενο της Λήδας Παπακωνσταντίνου. Το προσωπικό αυτό κείμενο γράφτηκε κατά την πανδημία και παρουσιάστηκε στα εγκαίνια της έκθεσης, με το ηχοτοπίο της θάλασσας να συνοδεύει την ανάγνωσή του», λέει η επιμελήτρια Κίκα Κυριακάκου.
Γράφει η ίδια η καλλιτέχνις για το έργο της:
Παρατηρώ με μεγάλο ενδιαφέρον έναν κήπο κοντά στον δικό μου.
Η παρατήρησή του υποδηλώνεται, τελικά, με τη μορφή μιας εικόνας σε διαχωρισμένη οθόνη, όπου δύο (... ω, πολλοί περισσότεροι...) κήποι τραγουδούν τα τραγούδια τους, που περιέχονται μέσα σε κόκκινα παράλληλα σύνορα.
Όπως οι κόκκινες λακαρισμένες είσοδοι σε ναούς, θέατρα, τοποθεσίες και άλλα.
Σκέφτηκα την αφήγηση ως λιμπρέτο για όπερα.
Μια αόριστη ελληνοκινεζική-σαξονική όπερα.
Η αφήγηση έχει κάπως έτσι:
«Χρόνια πολλά σε σένα…
... το σπίτι ήταν κλειστό…
... ο κήπος ήταν άδειος…
... στη θέση των λουλουδιών…
... φύτεψε κινέζικα…
... επίσης φωτισμένα λουλούδια.
... βλασφημία…
... είναι παραμονή Χριστουγέννων…
... ακριβώς εδώ…
... μπλε πράσινο κόκκινο κίτρινο…
... είναι όμορφα... αλλά…
... δεν είναι λουλούδια…
... μην περπατάς μόνη σου....
Παρακολουθώ σε εγρήγορση τις αλλαγές και φροντίζω τον κήπο μου – και με αυτόν τον τρόπο το τραγούδι αυτής της γης θα υπάρχει για πάντα».
Κείμενο της Λήδας Παπακωνσταντίνου για την περφόρμανς:
«Κάπου σε έναν κήπο στην πόλη κάθεται μια γυναίκα. Μόνη.
Κρατάει στα χέρια της ένα βιβλίο και διαβάζει.
Αφηγείται για πράγματα που άκουσε, πράγματα που είδε και πράγματα που έκανε τα δύο τελευταία χρόνια.
Όταν, αργά το απόγεμα, περπατούσε κοντά στη θάλασσα με τον σκύλο της. Συχνά.
Ολόγυρα ο ήχος είναι από αλλού».
Σημειώσεις στη μεσόγειο έρημο
Για το 4ο Διαδικτυακό Φεστιβάλ της Εθνικής Λυρικής Σκηνής η Λήδα Παπακωνσταντίνου σκηνοθετεί τις «Σημειώσεις στη μεσόγειο έρημο | Sketches on Mediterranean desert», έναν κύκλο σύντομων κομματιών για πιάνο του Γιώργου Κουμεντάκη, που γράφτηκε μετά από ανάθεση του Michael Marks Charitable Trust και πρωτοπαρουσιάστηκε το 2000. Στο βίντεο αποσπάσματα από το έργο ερμηνεύει η διεθνώς αναγνωρισμένη σολίστ Λορέντα Ράμου.
«say something· say something clear· as clear as possible· say, thank you, χρυσόμυγα· say, thank you, μυγούλα· say, thank you, αλογάκι της Παναγίας· thank you, νύχτα· thank you, ημέρα· thank you, φως, σκιά, νερό, σύννεφα, ήλιε, φεγγάρι· ευχαριστώ τη νύχτα· ευχαριστώ τον ήλιο το μεσημέρι που φωτίζει επίπεδα ομοιόμορφα, σαν από επάνω· ευχαριστώ τα χέρια, τα δικά μου, της Λορέντας, του Ίωνα και της Πηγής· ευχαριστώ το αλογάκι της Παναγίας που φιλικά μου φέρθηκε και με ενδιαφέρον· ευχαριστώ τα σπόρια· είναι τα σπόρια που πετάνε όταν φυσάει ο άνεμος και τα πηγαίνει, από εκεί που ζούνε, από το σώμα του φυτού, σε μέρη άλλα, όπου μπορούν να βλαστήσουν· ίσως· όχι όλα· ευχαριστώ τα έντομα αυτά που γεννήθηκαν, ζήσαν και πέθαναν· και που έχουμε, σχεδόν, όλα τους τα στάδια· ευχαριστώ που βρίσκω την αλήθεια μέσα από τα ψέματα· μέσα από τα λάθη· δεν ήταν λάθος ούτε ψέμα, μια παράλειψη ήταν, παρατήρησης· πάνω απ’ όλα ευχαριστώ την παρατήρηση, γιατί παρατηρώ, βλέπω και ζω τη φύση· γιατί είμαι μέρος της φύσης, είμαι φύση με ακριβώς τον ίδιο τρόπο που είναι όλα αυτά· όσα φαίνονται· όσα ακούγονται, όσα μυρίζονται, όσα γίνονται αισθητά· έστω και ανεπαισθήτως· δεν είδα λοιπόν ούτε την πεταλούδα, ούτε την κάμπια που βγήκε από το κουκούλι· είδα όμως ένα κομμάτι από όλο αυτό· το είδα πολλές φορές, για να μπορώ κάτι να πετάξω, κάτι να κρατήσω· ξανά και ξανά και ξανά· το ταξίδι είναι από τη θάλασσα στην ξηρά και τούμπαλιν· και μετά· λέει ο Γιώργος Κουμεντάκης· η έρημος· και τούμπαλιν από την έρημο· στη μεγάλη λεκάνη της Μεσογείου· γαλάζια, κίτρινη· λασπωμένη, τσιμεντωμένη· λαμπερή, φοβερή· με κύμα, με θορύβους ή με ησυχίες· η έρημος· που γνωρίζουμε όλοι και δεν τη φοβόμαστε· γιατί είναι η δική μας έρημος· καληνύχτα», γράφει η Λήδα Παπακωνσταντίνου.
3 Παπακωνσταντίνου, Θοδωρής, Λίτσα, Λήδα
Το 2016, η Λήδα Παπακωνσταντίνου, σε μια μεγάλη έκθεση-εγκατάσταση με τίτλο «3 Παπακωνσταντίνου, Θοδωρής, Λίτσα, Λήδα», στο Φουγάρο του Ναυπλίου αυτοβιογραφείται, ενώ συγχρόνως βιογραφεί με μοναδικό τρόπο τους γονείς της. Μικρά και μεγάλα έργα, ξυλόγλυπτα, εργαλεία, memorabilia, ζωγραφιές, μικρογλυπτά μαζί με αντικείμενα και κομμάτια της ζωής του Θοδωρή και της Λίτσας Παπακωνσταντίνου μετακομίζουν από τη στέγη τους στις Σπέτσες και υφαίνονται σ' ένα μοναδικό, πελώριο μωσαϊκό έργων και διαδρομών ζωής που σημαδεύτηκαν και μετατοπίστηκαν στον ρου της ελληνικής ιστορίας. Με αυτή την έκθεση η κόρη τιμά το έργο, τη ζωή και τη μνήμη των γονιών της που μετέτρεψαν με χάρη, ευφυΐα και αστείρευτη έμπνευση την ίδια τη ζωή τους σε τέχνη.
«Στα 300 τ.μ. της γκαλερί έχει ξετυλίξει ως άλλη Αριάδνη από τοίχο σε τοίχο τα νήματα της κοινής πορεία των τριών τους μέσα στα χρόνια με σημείο εκκίνησης τη γέννηση του πατέρα της το 1913. Είναι το πρώτο νήμα, το κόκκινο – το δεύτερο, το μπλε, ξεκινά, με τη γέννηση της μητέρας της (1922), το τρίτο, το κίτρινο, με τη δική της. Ακολουθώντας τους μίτους, βρίσκεις ανά διαστήματα καρφιτσωμένα και σημειωμένα χειρόγραφα με μολύβι 103 μικρά και μεγάλα γεγονότα, πρόσωπα και καταστάσεις που καθόρισαν όχι μόνο εκείνους αλλά και την Ελλάδα του 20ού αιώνα», γράφει ο Θοδωρής Αντωνόπουλος. Την «περιπλάνηση» της αφήγησης συνοδεύουν εκατοντάδες μικρά και μεγάλα έργα τέχνης, ξυλόγλυπτα, εργαλεία, ζωγραφιές, μικρογλυπτά και μαζί διάφορα έγγραφα, βιβλία, φωτογραφίες, επιστολές, ενθύμια, προσωπικά αντικείμενα και άλλα κομμάτια της ζωής των γονιών της –θησαυρός ολόκληρος διαλεγμένος και τοποθετημένος με ακρίβεια μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια– που ανοίγουν δημιουργικό διάλογο με παλιότερα και νεότερα έργα της ίδιας (κατασκευές, μικροεγκαταστάσεις, προβολές κ.ά.), αποτυπώνοντας με δεξιοτεχνία, ευαισθησία και ευγνωμοσύνη τις σχέσεις, επιδράσεις και επιρροές που διαμόρφωσαν τελικά και την ίδια ως καλλιτέχνιδα και άνθρωπο.
«Και την απόφαση των δικών μου να γίνουν χειροτέχνες η ανάγκη την έφερε – ο Παγκόσμιος Πόλεμος που είχε προηγηθεί και ο Εμφύλιος που τον ακολούθησε στην Ελλάδα, οπότε ο πατέρας μου, που πολεμούσε τέσσερα χρόνια τον εχθρό στη θάλασσα, διώχθηκε και φυλακίστηκε. Είχαν αναποδογυρίσει τις ζωές τους κι έπρεπε να τις ξαναστήσουν από την αρχή... Πράγμα που ωστόσο κατάφεραν με κόπο, υπομονή, επιμονή και, το κυριότερο, με τη χαρά της ανακάλυψης και της δημιουργίας, δίχως μιζέριες και γκρίνιες. Εγκαταστάθηκαν στις Σπέτσες, έκαναν όνομα και πρόκοψαν...», λέει η Λήδα Παπακωνσταντίνου.
Εις το όνομα
Η Λήδα Παπακωνσταντίνου ήταν η τιμώμενη καλλιτέχνιδα στην 1η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης που διοργάνωσε το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης το 2007. Σε πέντε οθόνες βυθισμένες στο νερό, στο ύψος του λιμανιού, προβάλλονταν διαδοχικές, προγραμματισμένες δράσεις οι οποίες εκτυλίσσονταν μέσα στον αστικό ιστό (Θεσσαλονίκη - Αθήνα) και στον ήρεμο, προστατευμένο τόπο των ξένων κοιμητηρίων της Θεσσαλονίκης από την περίοδο του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, καθώς και μη ορθόδοξων κοινοτήτων της πόλης.
Πρόκειται για το πρωτότυπο έργο με τίτλο «Εις το όνομα» («In the name of»), με τον φακό να παρακολουθεί και να καταγράφει τις κινήσεις που πραγματοποιεί η καλλιτέχνιδα, τις τυχαίες ή εμπρόθετες συναντήσεις της με τους ανθρώπους που ζουν και εργάζονται μόνιμα στους χώρους αυτούς ή περνούν από αυτούς σποραδικά. Η ευλαβική προσέγγιση των επιτύμβιων λίθων και η εναπόθεση προσωπικών αντικειμένων από την καλλιτέχνιδα ανακαλεί μνήμες των ανθρώπων που σκοτώθηκαν στα πεδία μαχών ή έσβησαν από ασθένειες στα στρατιωτικά νοσοκομεία. Οι εικόνες των νεκροπόλεων ανακλώνται στο νερό της θάλασσας τη νύχτα σε μια τελετουργική διαδικασία εξαγνισμού, ενώ η αφήγηση ολοκληρώνεται με προβολές σε κτίρια του λιμανιού. Μια πρωτότυπη, πολυσήμαντη και σπονδυλωτή καλλιτεχνική δημιουργία με τη μορφή της video-performance, η οποία στη συνέχεια προβάλλεται ως video-εγκατάσταση.
«Είναι άνοιξη του 2007, μήνας Μάιος, η φύση στα καλύτερά της. Από τη Σταυρούπολη μέχρι τη Θέρμη και από την Εξοχή μέχρι τον Δενδροπόταμο, η Λήδα Παπακωνσταντίνου επισκέπτεται όλα τα συμμαχικά κοιμητήρια της πόλης, καθώς κι εκείνα των μη ορθοδόξων κοινοτήτων, εβραϊκό, αρμενικό, καθολικό. Μπαίνει μέσα σέρνοντας ένα καρότσι με φορεμένα ρούχα και προσωπικά αντικείμενα. Πλησιάζει τα μνήματα, διαλέγει κάτι από τον σωρό –ένα μαντίλι, μια μπλούζα μια βαλίτσα, ένα χαλάκι, ένα πουκάμισο, ένα πανωφόρι– και το τακτοποιεί προσεκτικά μπροστά στη στήλη του νεκρού, πάνω στο γρασίδι. Σιγά σιγά δημιουργείται μια νέα αρχιτεκτονική στον χώρο, πολύχρωμη και ποικιλόμορφη, που, χωρίς να ακυρώνει, ωστόσο εξανθρωπίζει και ζωντανεύει την αυστηρή και ουδέτερη συστοιχία των στηλών. Είναι σαν να επιστρέφει κατά κάποιον τρόπο στους νεκρούς το δικαίωμα στην προσωπική μνημόνευση, στην ιδιωτικότητα που έχασαν στον τόπο της μαζικής ταφής, τη φροντίδα του δικού τους ανθρώπου που είναι πολύ μακριά για να τους την προσφέρει. Εξάλλου, η υλικότητα των χρησιμοποιημένων ρούχων ή αντικειμένων διατρέχει συνολικά τη βιωματική υφή των εγκαταστάσεων, των γλυπτών και των βίντεο της Λήδας Παπακωνσταντίνου», γράφει η Συραγώ Τσιάρα στην «Επιμέλεια του βλέμματος» (εκδόσεις Νήσος).
Το Κουτί
Το «Κουτί» (The Box) υπήρξε μία από τις εικαστικές δράσεις της Λήδας Παπακωνσταντίνου που πραγματοποιήθηκε με τη συνεργασία της φίλης της και συναδέλφου Βρετανίδας Lesley Walton (στη δράση συμμετείχε ως Sally Smith). Μαζί οργάνωσαν και υλοποίησαν μια σειρά βιωματικών δράσεων μέσα, αλλά ενίοτε και έξω από ένα λευκό ξύλινο κουτί. Το έργο αυτό προέκυψε μετά από πολύμηνη προετοιμασία και παρουσιάστηκε δύο φορές το 1981, καταρχάς στην Γκαλερί 3 (Εβδομάδα «Τρίτου Χώρου», Αθήνα 11-16/05/1981) και κατόπιν στην έκθεση «Περιβάλλον-Δράση, Τάσεις της σύγχρονης ελληνικής τέχνης» (Εταιρεία Ελλήνων Τεχνοκριτών, Ζάππειο, 22/05-05/06/1981). Με το «Κουτί» η Λήδα Παπακωνσταντίνου συνέθεσε μια σειρά από στοιχεία με ποικίλες ερμηνευτικές προεκτάσεις γύρω από τη θέση της γυναίκας και την εργατική τάξη στην ελληνική κοινωνία της Μεταπολίτευσης μέσα από την καλλιτεχνική έκφραση που γνώριζε καλύτερα: αυτήν της εικαστικής δράσης/περφόρμανς, γράφει η Αρετή Λεοπούλου.
«Ένα άσπρο κουτί ήταν τοποθετημένο κεντρικά μέσα στον χώρο. Χωριζόταν σε τρία μέρη. Αριστερά ήταν ένα μαύρο δωμάτιο, στο κέντρο ένα κόκκινο και δεξιά ένα άσπρο. Το εσωτερικό του κουτιού ήταν ορατό μέσα από φακούς τοποθετημένους στις πλευρές του.
Το πάτωμα ήταν διάσπαρτο με ξύλινες κουβαρίστρες και μπλε κεραμικές καρδιές .Ο θεατής έπρεπε να πατήσει πάνω τους για να φτάσει στο κουτί και να κοιτάξει μέσα από τον φακό.
Πίσω απ' το κουτί κρεμόταν ένα μεγάλο ξύλινο στέμμα με σκουριασμένα απομεινάρια από ηλεκτρικά λαμπιόνια, λείψανο καιρών μοναρχίας. Εκατέρωθεν του στέμματος ήταν αναρτημένα παλιά έγγραφα σχετικά με τη γυναικεία απασχόληση, κάρτες εργασίας, πειθαρχικά σημειώματα καθώς και φωτογραφίες μιας γυναίκας που κεντά ένα μαντίλι: στέκεται στα ερείπια ενός εργοστασίου όπου κάποτε κατασκευάζονταν οι κουβαρίστρες. Δυο γυναίκες ζούσαμε μέσα στο κουτί τέσσερις ώρες καθημερινά. Εγώ ζούσα στο άσπρο δωμάτιο και η συνάδελφός μου στο μαύρο. Η καθεμιά έχτισε το περιβάλλον της ανάλογα με τις ανάγκες της. Ενίοτε συναντιόμασταν στο κόκκινο δωμάτιο για να εκτελούμε μικρές πράξεις. Αυτές ήταν προκαθορισμένες αλλά και αυτοσχέδιες. Μέσα εκεί χρησιμοποιούσαμε μόνο κόκκινα ρούχα και αξεσουάρ. Υπήρξε μόνο μια εξαίρεση: η Lesley ξάπλωσε στο πάτωμα κι εγώ κάλυψα το σχεδόν γυμνό σώμα με άσπρες μαργαρίτες.
Το δωμάτιό μου περιείχε ένα πλήθος από αντικείμενα κυρίως προσωπικής αξίας. Γράμματα, φωτογραφίες, παπούτσια, ένα μικρό στρώμα, χριστουγεννιάτικα λαμπάκια, έναν καθρέφτη, ένα μαχαίρι, μια τάβλα κοψίματος. Το ταβάνι ήταν καλυμμένο με βαρκούλες από χαρτί που απεικόνιζαν μια ομάδα από νεαρές γυναίκες, τη γιαγιά μου μαζί με φίλες της στις αρχές του 1900. Τον περισσότερο χρόνο ήμασταν απομονωμένες. Η παθητική μας διαθεσιμότητα αντιπαραβαλλόταν με την ενεργό ηδονοβλεπτική συμπεριφορά τω θεατών. Τρεις φορές βγήκαμε έξω από το κουτί», γράφει για την εγκατάσταση η Λήδα Παπακωνσταντίνου.
Deaf and Dumb
Για την περφόρμανς «Deaf and Dumb» που έκανε το 1971 στο Maidstone College of Art, στο Λονδίνο, η Λήδα Παπακωνσταντίνου γράφει:
«Ζωγράφισα μεγάλα μάτια πάνω στα κλειστά βλέφαρά μου. Σε μια ταμπέλα τοποθετημένη κάτω από το στήθος μου ήταν γραμμένη η ακόλουθη δήλωση: ΕΙΜΑΙ ΚΩΦΑΛΑΛΗ ΠΑΡΑΚΑΛΩ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΗΣΤΕ ΜΑΖΙ ΜΟΥ ΜΕ ΑΛΛΟΥΣ ΤΡΟΠΟΥΣ. Σχεδόν κανείς δεν πρόσεξε ότι ήμουν απλώς τυφλή».
Το σπετσιώτικο Θέατρο
Το «Σπετσιώτικο Θέατρο» είναι ένα ντοκιμαντέρ μικρού μήκους της Παπακωνσταντίνου και αναφέρεται σε μια σειρά παραστάσεων που πραγματοποιήθηκαν μεταξύ 1975 και 1979 σε διάφορους χώρους του νησιού. «Το "Σπετσιώτικο Θέατρο" είναι παιδί της εποχής του. Μια Βαβέλ από εναλλασσόμενα, ευφυή, δημιουργικά άτομα που συνέβαλαν στο να πραγματοποιηθεί μια σειρά από παραστάσεις στο πολιτιστικά άγονο νησί των Σπετσών. Με κίνητρα την κοινωνική και πολιτιστική ευαισθησία, την ανάγκη για δημιουργία και αποτελεσματικότητα φτιάξαμε αυτά που ονειρευόμαστε. Λειτούργησα σαν άνθρωπος-ορχήστρα, σκηνοθέτησα πέντε έργα και έγραψα τρία. Σχεδίασα, έγραψα, οργάνωσα, έμαθα και συνεργάστηκα με ανθρώπους από άλλες πατρίδες που τους συνάντησα στον δρόμο του γυρισμού».
Φλεγόμενη
Το 1985, για τις ανάγκες μιας περφόρμανς για βίντεο σε έναν ιδιωτικό κήπο της Αθήνας η Λήδα Παπακωνσταντίνου γράφει: «Νύχτα σε έναν κήπο. Ησυχία. Στο πράσινο γρασίδι ένας άσπρος κύκλος σχεδιασμένος με εύφλεκτο υλικό. Μια βιεννέζικη καρέκλα διακρίνεται στο κέντρο του. Μέσα από το σκοτάδι εμφανίζομαι να βαδίζω προς τον κύκλο. Το πρόσωπό μου είναι χλωμό. Φοράω ένα λευκό φόρεμα και κρατάω μια αγκαλιά λουλούδια. Το περπάτημά μου είναι αργό. Μόλις εισέρχομαι στον κύκλο κάθομαι στην καρέκλα. Ύστερα αφήνω τα λουλούδια καταγής. Ένα κουτί, σαν μικρή θεατρική σκηνή, κρέμεται γύρω από τον λαιμό του. Εμπεριέχει μια μπλε καρδιά, ένα μικρό γυάλινο μπουκάλι και ένα σπιρτόκουτο. Ο κύκλος ξαφνικά αρχίζει να φλέγεται. Κάθομαι ήσυχα, με τα μάτια κλειστά. Μετά σηκώνομαι όρθια, ανοίγω το μπουκάλι και χύνω το υγρό πάνω στην καρδιά. Με ένα σπίρτο την ανάβω και στέκομαι απόλυτα ακίνητη. Μέσα σε έναν φλεγόμενο κύκλο, με μια φλεγόμενη καρδιά».
Νεκρή Φύση Ι
Για την εγκατάσταση και περφόρμανς «Νεκρή Φύση Ι» στην Γκαλερί 3 στην Αθήνα, το 1982, η Λήδα Παπακωνσταντίνου γράφει, ανάμεσα σε άλλα:
«Ο χώρος που χρησιμοποιήθηκε ήταν 10x5 μ. Ο τοίχος στα δεξιά ήταν καλυμμένος με ξύλινα καφάσια από το ταβάνι μέχρι το πάτωμα. Τα καφάσια ήταν γεμάτα με μήλα. Η ευωδιά ήταν μεθυστική. Ένας καναπές μπροστά, καλυμμένος με πορφυρό απαλό μετάξι, ήταν τοποθετημένος μπροστά από τα μήλα, μερικά από τα οποία ήταν σκορπισμένα στο πάτωμα, σχηματίζοντας ένα ασαφές τρίγωνο. Ξαπλωμένη επάνω στον καναπέ ήταν μια γυμνή γυναίκα, η πλάτη της γυρισμένη στο κοινό. Στον απέναντι τοίχο, ξεκινώντας από το πάτωμα, προβαλλόταν ο πίνακας του Μανέ "Γεύμα στη Χλόη". Η γυμνή μορφή στον πίνακα αντίκριζε την πλάτη του ζωντανού μοντέλου…»
Εργάτριες
Το βίντεο της Λήδας Παπακωνσταντίνου «Εργάτριες», έργο του 2020, καταγράφει τις μαρτυρίες των εργατριών του Εργοστασίου Νηματουργίας των Σπετσών, το εργοστάσιο του Δασκαλάκη, ξενοδοχείο σήμερα στην παραλία Κουνουπίτσα. Χτίστηκε το 1920 και λειτουργούσε μέχρι τη δεκαετία του ’60. Η Λήδα Παπακωνσταντίνου το επισκέφθηκε για πρώτη φορά τη δεκαετία του ’70. «Έβλεπα το εργοστάσιο απέξω, περνώντας, γιατί όλες οι είσοδοι ήταν κλειστές». Όταν μπήκε μέσα στο κέλυφος κατάλαβε ότι πέρασε την πόρτα ενός καταπληκτικού ερειπίου, και βρήκε απομεινάρια από την εποχή της λειτουργίας του, την ξύλινη κορόνα που χρησιμοποίησε στο «Κουτί», καρούλια με κλωστές ξεθωριασμένες και τούφες από μπαμπάκι δίπλα σε καρτέλες των εργατριών. Πολλά χρόνια αργότερα, το 2013, συνάντησε τις εργάτριες που αποτελούσαν το μεγαλύτερο ποσοστό του εργατικού δυναμικού του εργοστασίου. Ο μόχθος τους και οι εξοντωτικές συνθήκες της παιδικής εργασίας συγκροτούν την αφήγηση μιας ολόκληρης εποχής και της πολιτικοκοινωνικής συνθήκης της. Η καλλιτέχνις, με όχημα τη μνήμη, δικαιώνει ζωές που χάθηκαν, δεν καταγράφηκαν ποτέ σε καμία επίσημη ιστορία και τις επαναφέρει στη μνήμη, συνδέοντάς τες με το παρόν.
Η αναδρομική έκθεση της Λήδας Παπακωνσταντίνου με τίτλο «Χρόνος στα χέρια μου» ξεκινά στο ΕΜΣΤ στις 14/12, στο πλαίσιο του προγράμματος «Και αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο;».
