Τρία μπαούλα με κόκκους πιπεριού για να διώχνει τα έντομα, με ρητή εντολή-επιθυμία του Φίλιππου Δραγούμη να μην ανοιχτούν προτού περάσει «μια γενιά». Ήρθε η νέα χιλιετία και η επιμελητική ομάδα της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών είχε ενδοιασμούς ‒ να ανοιχτούν ή όχι;
Είχαν περάσει ήδη 80 χρόνια από τη δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη, ας ανοιγόντουσαν επιτέλους τα αρχεία που ο αδελφός του είχε παραχωρήσει στο εκλεκτό ίδρυμα το 1959, ώστε να στηθεί και μια μεγάλη έκθεση, αντάξιά του. Να αποκαλυφθεί και να αναγνωριστεί ένα από τα γνωστότερα πρόσωπα της νεότερης ελληνικής ιστορίας, που τόσα λίγα ξέρουμε γι' αυτό και ελάχιστοι γνωρίζουν πραγματικά τη διαδρομή του και τη σημασία της συνεισφοράς του. Η πλειονότητα τον ταυτίζει με δύο μεγάλους του έρωτες, την Πηνελόπη Δέλτα και την τραγωδό Μαρίκα Κοτοπούλη, ενώ οι Βορειοελλαδίτες με τον Μακεδονικό Αγώνα – άλλωστε, μία από τις κεντρικές οδούς της συμπρωτεύουσας φέρει το όνομά του.
Η έκθεση αυτή, που μας δίνει την ευκαιρία να ανακαλύψουμε και να επανεκτιμήσουμε την προσωπικότητα του σημαντικού αυτού πολιτικού, χωρίζεται σε 14 θεματικές ενότητες, οι οποίες αφηγούνται με εικόνες, τεκμήρια και λεζάντες μια συναρπαστική και θυελλώδη ζωή που φτάνει στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα.
Ξεκινάει από την προϊστορία της οικογένειας, καθώς η μητέρα του ήταν κόρη επιφανούς Έλληνα της Αγίας Πετρούπολης και ο πατέρας του, με καταγωγή από την Καστοριά, σπουδαίος νομικός, ο οποίος διετέλεσε πρωθυπουργός της Ελλάδας. Ο Ίων, το πέμπτο από τα έντεκα παιδιά, γεννημένος στην Αθήνα το 1878, έτυχε εκλεκτής παιδείας, μιλούσε αποκλειστικά γαλλικά με τη μητέρα του και τα αδέλφια του και εξαιρετικά αγγλικά χάρη στην γκουβερνάντα του. Ως ενήλικας, σε αντίθεση με τις επιταγές της φιλοβασιλικής μεγαλοαστικής τάξης στην οποία ανήκε, υπερασπίστηκε σθεναρά τη δημοτική, ένα από τα λίγα στοιχεία που τον συνέδεαν με τους πολιτικούς του αντιπάλους.
Ο Ίων ήταν από τους πρωτεργάτες σχεδίων δράσης για την προσάρτησης της Μακεδονίας με τη δημιουργία δικτύου Ελλήνων ιερέων και δασκάλων για την ενδυνάμωση των ελληνικών εμπορικών συναλλαγών αλλά και για την κατασκευή «συμμοριών αγαθουργών κακούργων» εναντίον Βούλγαρων οπλαρχηγών.
Η παρουσίαση των τεκμηρίων ξεκινά με ένα χρονολόγιο, όπου αναγράφεται το προσωπικό του μότο «Ξεχνούμε ότι η Ανατολή είναι η κοιτίδα μας, λησμονούμε ότι είμαστε Ανατολίτες, ξιπαζόμαστε από τους Φράγκους», και συνεχίζεται με εικόνες από το οικογενειακό περιβάλλον υπό τους ήχους αγαπημένων μουσικών του Ίωνα, όπως ο ίδιος τους κατέγραψε σε σημειώσεις του όταν ήταν 18 χρονών (Μπετόβεν, Μέντελσον, Σούμαν, Σοπέν κ.ά.), και με το γενεαλογικό δέντρο της οικογένειας, που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις πολιτικές εξελίξεις της πατρίδας μας.
Φωτογραφίες και τετράδια από την παιδική ηλικία, ημερολόγια, ένας χάρτης των Βαλκανίων που ο ίδιος φιλοτέχνησε, ενώ επίσημοι χάρτες της εποχής προσφέρουν στον επισκέπτη τη δυνατότητα να κατανοήσει το πλαίσιο στο οποίο έδρασε ως διπλωμάτης για αρκετά χρόνια και αργότερα ως επιφανής πολιτικός, συγγραφέας, διανοητής και οραματιστής, μέχρι το απρόσμενο τέλος της ζωής του, την εν ψυχρώ δολοφονία του επί της Κηφισίας.
Ανάμεσα στα εκθέματα, ένα σκαρίφημα που έκανε ο ίδιος για να συμπληρώσει ένα του άρθρο που έστειλε στον πατέρα του προς δημοσίευση, όπου δείχνει έναν Έλληνα να κρατάει βιβλίο κι έναν Βούλγαρο με όπλο και σπαθί. Ήταν την εποχή που υπηρετούσε στο ελληνικό προξενείο στο Μοναστήρι και δήλωνε με βεβαιότητα ότι οι Βούλγαροι αποτελούσαν μεγαλύτερο κίνδυνο για τον ελληνισμό απ' ό,τι οι Τούρκοι. Από δίπλα κι ένας χάρτης που κάποτε του έδωσε ένας αρχιδιάκονος και καταδεικνύει τους πληθυσμιακούς συσχετισμούς της Ανατολικής Μακεδονίας των αρχών του 20ού αι., ενώ οι κάτοικοι ακόμα προσδιορίζονταν από τη θρησκεία τους.
Παθιάστηκε με τον Μακεδονικό Αγώνα και ως εκ τούτου μεγάλο μέρος της έκθεσης ταυτίζεται με την ιστορία των βόρειων συνόρων της Ελλάδας. Δεν θα μπορούσαν να λείπουν η φιγούρα του Παύλου Μελά, συζύγου της αδελφής του Ναταλίας, αντάρτες, κομιτάτα, κρυπτογραφημένες επιστολές και μυστικές οργανώσεις ελληνικής προπαγάνδας που δρούσαν μέσα στα προξενεία.
Ο Ίων ήταν από τους πρωτεργάτες σχεδίων δράσης για την προσάρτησης της Μακεδονίας με τη δημιουργία δικτύου Ελλήνων ιερέων και δασκάλων, για την ενδυνάμωση των ελληνικών εμπορικών συναλλαγών αλλά και για την κατασκευή «συμμοριών αγαθουργών κακούργων» εναντίον Βούλγαρων οπλαρχηγών. Η Πανελλήνια Οργάνωση που ίδρυσε γύρω στο 1907-1908 και χαρτογραφούσε τις μυστικές ομάδες που δρούσαν υπέρ της Ελλάδας ήταν ουσιαστικά ο προπομπός της ΚΥΠ. Στα τεκμήρια βλέπουμε το τυπικό μύησης στην οργάνωση.
Παράλληλα, στην Οθωμανική Αυτοκρατορία οι Νεότουρκοι ξεκινούσαν τη δική τους εθνικιστική διαδρομή. Σύμφωνα με τη φιλοσοφία του Δραγούμη, δεν υπήρχε λόγος προσάρτησης των εδαφών όπου ζούσαν Έλληνες, αλλά έπρεπε να εκπροσωπούνται στην κοινωνική και πολιτική ζωή όσο και οι υπόλοιποι. Την εποχή ακριβώς που υπηρετούσε στο ελληνικό προξενείο στην έδρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ίδρυσε με τον επιστήθιο φίλο του Αθανάσιο Σουλιώτη την Οργάνωση της Κωνσταντινούπολης, πιστεύοντας ότι θα συνεργάζονταν με τους Νεότουρκους για τον εκδημοκρατισμό της αυτοκρατορίας και ότι θα ενίσχυαν τη συνύπαρξη των δύο λαών.
Σε μια λιθογραφία του 1908 φαίνεται η διάθεση συμπόρευσης όλων των διαφορετικών μειονοτήτων. Η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα και ο πόλεμος του '12 διέλυσαν τις ελπίδες τους. Η τουρκική διανόηση, πάντως, παρέμεινε για ένα διάστημα φιλελληνική, γεγονός που αποκαλύπτεται στην ενότητα «Νεο-Ελληνισμός στην Τουρκία», με βιβλία και κείμενα σε αραβική γραφή αλλά και σε σύγχρονα τουρκικά.
Μια σημαντική παράμετρος της δράσης του Ίωνα ήταν το ενδιαφέρον του για τον κοινοτισμό. Αποτέλεσε τη βασική συντεταγμένη στην πολιτική του θεωρία. Καθοριστικό ρόλο ίσως να έπαιξε η επίσκεψή του στη Σαμοθράκη το διάστημα που υπηρετούσε στο προξενείο μας στο Δραγάτς (Αλεξανδρούπολη), για το οποίο έγραψε και ομώνυμο βιβλίο. Έλεγε χαρακτηριστικά «φυσική διοίκηση στο Ρωμαίικο από τότε που φανερώθηκε στον κόσμο είναι η τοπική αυτοδιοίκηση», δηλαδή ότι η ελληνική κοινότητα με κέντρο την Εκκλησία και το σχολείο προστατεύει τη ζωή και την ευμάρειά της. Έτσι επιβίωσε ο ελληνισμός διαχρονικά, κι αυτό έπρεπε να ενισχυθεί και να αναζωπυρωθεί.
Προτιμότερη μια πολιτισμική διείσδυση αντί του πολεμικού επεκτατισμού, σε αντίθεση με τη Μεγάλη Ιδέα του Βενιζέλου, τον οποίο αντιμαχόταν σε πολιτικό επίπεδο έτσι κι αλλιώς. Ανάμεσα στη μεγάλη συγγραφική του παραγωγή υπάρχει κι ένα κείμενο που τιτλοφορείται «Μεγάλη Ιδέα», με εντελώς διαφορετική προσέγγιση. Τα περισσότερα κείμενά του εμφανίστηκαν στο περιοδικό «Πολιτική Επιθεώρηση» που ίδρυσε ο ίδιος το 1910 στην Κωνσταντινούπολη, την έκδοση του οποίου θα συνέχιζε στην Αθήνα.
Ακολούθησαν η παραίτησή του από το διπλωματικό σώμα, η εκλογή του ως βουλευτή στη Φλώρινα, ο Εθνικός Διχασμός, ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, η εξορία στην Κορσική. Όλα παρελαύνουν μέσα από ημερολόγια, γραπτά κάθε είδους, λογοτεχνικές εκδόσεις, εφημερίδες της εποχής και μαρτυρίες από την επιστροφή το '19 στην Ελλάδα, καθώς και οι τελευταίοι 6 μήνες. Η απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου στο Παρίσι προκάλεσε αντίποινα, που οδήγησαν στη δολοφονία του. Η έκθεση συμπληρώνεται από αναμνηστικά του πρώτου μνημοσύνου αλλά και από τους θρυλικούς του έρωτες, τις επιρροές του από την ευρωπαϊκή διανόηση, τη δική του επιρροή στη γενιά του '30 και την κληρονομιά που έχει αφήσει η φήμη του μέχρι σήμερα. Μια σύντομη ελληνική εποποιία.
Ίων Δραγούμης: Στο μεταίχμιο ανατολής και δύσης. Εκατό χρόνια από τη δολοφονία του
15/10/2020-15/1/2021
Οργάνωση: Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Τμήμα Αρχείων
Επιμέλεια: Ναταλία Βογκέικωφ-Brogan, Ελευθερία Δαλέζιου, Λήδα Κωστάκη, Νατάσα Λαιμού, Αλέξης Μάλλιαρης
Χώρος: Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Πτέρυγα Ι. Μακρυγιάννη, Σουηδίας 54, Κολωνάκι
Ώρες Λειτουργίας: Τετάρτη & Παρασκευή 11:00-16:00 | Πέμπτη 16:00-20:00 | Σάββατο 12:00-17:00
σχόλια