«Μέσα σ’ αυτόν τον πίνακα του Μπρέγκελ, δεν νιώθω πια κανένα φόβο»

Κανείς δεν βγαίνει ζωντανός από αυτόν τον πίνακα – εκτός ίσως από εκείνους που είναι ήδη νεκροί. Στα αριστερά, διακρίνεται ένα κάρο με φορτίο έναν λόφο από κρανία που το σέρνει ένα αποσκελετωμένο άλογο με οδηγό του έναν σκελετό που κρατάει μια κλεψύδρα η οποία έχει στερέψει από άμμο. Ακριβώς από πάνω, ένας χορός σκελετών ντυμένων με χλαμύδες ρίχνει κάποιον σε μια τάφρο... Κάποιοι παιανίζουν εμβατήρια με τις τρομπέτες τους σημαίνοντας αυτή την ανόσια αποκάλυψη. Ένας άλλος σκελετός προβάλλει το κρανίο του μέσα από ένα ρολόι. Κοντεύουν μεσάνυχτα...

Στο βάθος, κορμιά κρέμονται από αγχόνες, σφαδάζουν δεμένα σε πασσάλους, καταδιώκονται από σκυλιά της κόλασης, ρίχνονται σε γκρεμούς, αλυσοδένονται σε τροχούς βασανιστηρίων. Τυπικές εικόνες δηλαδή του Μπρέγκελ του πρεσβύτερου. 

Ο ΜΠΡΕΓΚΕΛ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ κοντά στην Μπρέντα, στο νότιο τμήμα της Ολλανδίας. Την εποχή που ζωγράφισε το έργο, η περιοχή βρισκόταν υπό τον έλεγχο της Καθολικής Ισπανίας και κάθε ύποπτος για Προτεσταντισμό συρόταν με συνοπτικές διαδικασίες σε βασανιστήρια μέχρι θανάτου, αντίστοιχα με αυτά που απεικονίζονται στον πίνακα. Αν κοιτάξει κανείς προσεκτικά, μπορεί να διακρίνει οστά πίσω από αυτές τις συσκευές θανάτου. Οι Ισπανοί απαγόρευαν την μεταφορά των πτωμάτων, τα οποία έμεναν μα σαπίσουν ή να κατασπαραχτούν από όρνεα και σκυλιά. Ο Μπρέγκελ είχε σαφή εικόνα του κτηνώδη φόβου, της ανθρώπινης αγριότητας, της επισφάλειας της ζωής και της αδιαφορίας του θανάτου. Η κατάρα είναι παγκόσμια και συμβαίνει σε όλους παντού την ίδια στιγμή.

Παρότι είναι ένας από τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες που έζησαν ποτέ, ο Μπρέγκελ έμοιαζε πάντα παράταιρος στην ιστορία της τέχνης. Γύρω στους 40 μόλις πίνακές του διασώζονται, μαζί με πολυάριθμα prints. Τα έργα του πουλιόντουσαν ακριβά πάντως, παρόλο που οι κριτικοί, οι ιστορικοί τέχνης και οι πανεπιστημιακοί τα σνόμπαραν. Για μένα πάντως, ο πίνακας του «Θεριστές» που βρίσκεται στο Met της Νέας Υόρκης είναι ο δεύτερος καλύτερος 'κίτρινος' πίνακας ζωγραφικής στην ιστορία, μετά από το έργο του Βαν Γκογκ. Οι σκηνές πολυκοσμίας και οι βαθιά ανθρώπινες απεικονίσεις χωρικών χρειάζονται πολλές ζωές για να τις συνδέσει και να τις αφομοιώσει κάποιος.

Ο μοντερνισμός και η ακαδημία δεν είχαν χρόνο για αυτόν τον απλό, περίεργο και αμήχανο σαν καρικατούρα, κόσμο που κατοικεί στα έργα του. Κι όμως, το έργο του Μπρέγκελ διακρίνεται από μια γλυκύτητα ζωής και από μια από τις πιο λεπτές και απαλές πινελιές στην ιστορία της Δυτικής ζωγραφικής. Όταν έρχεσαι κοντά σε ένα έργο του Μπρέγκελ είναι σα να διασχίζει το βλέμμα σου χτενισμένα άχυρα – τραχιά αλλά απείρως ανάγλυφα, με την ενέργεια να διαποτίζει κάθε μικρολεπτομέρεια. Ο Μπρέγκελ δεν ήταν όσο «πολύπλοκος» θα επιθυμούσαν οι ειδικοί.

Αυτή όμως η «έλλειψη πολυπλοκότητάς» του είναι το ιδανικό φάρμακο για τους πολύπλοκους καιρούς μας. Ο Μπρέγκελ επικοινωνεί απευθείας με τον εγκέφαλό μας. Το έργο του δεν είναι καθησυχαστικό ή καταπραϋντικό, ούτε αντιπροσωπεύει κάποια ιδέα περί «ομορφιάς», αλλά αποτελεί μάλλον μια επιβεβαίωση της βασικής δομής καταστάσεων όπως το να βλέπεις, να σκέφτεσαι, να νιώθεις, να φοβάσαι, να ελπίζεις, να αντλείς απόλαυση από τις μικρές ανέσεις, και να διαισθάνεσαι την ύπαρξη πραγμάτων που είναι μεγαλύτερα από όλους μας. Όπως οι ιοί, φερ΄ ειπείν.

ΣΤΙΣ ΠΡΩΤΕΣ, ΓΕΜΑΤΕΣ ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑ, μέρες της απομόνωσης στο σπίτι με τη σύζυγό μου, η οποία ανήκει σε ιδιαίτερα ευπαθή ομάδα, δεν μοιραζόμουν μαζί της την προσήλωσή μου στον πίνακα. Ήταν σαν ένας μυστικός κήπος. Φοβόμουν ότι δεν θα είχα την ίδια θέα αν «κοιτούσε» κάποιος άλλος την εικόνα μαζί μου. Όταν τελικά της αποκάλυψα ότι γράφω για αυτόν τον πίνακα στον οποίον δεν υπάρχει ούτε ελπίδα, ούτε ηθική, ούτε έλεγχος, παρά μόνο καθαρτήριος όλεθρος χωρίς λογική, μου είπε ότι το καταλαβαίνει και μου εκμυστηρεύτηκε ότι και η ίδια αναλογιζόταν τα δικά της ιερά έργα τούτες τις ώρες.

Ποτέ δεν θα τολμούσα να την ρωτήσω ποια είναι αυτά.

Αυτές τις παράξενες μέρες, περνάω τον καιρό μου «ζώντας μέσα» στον πίνακα του Μπρέγκελ. Τίποτα από αυτά που βλέπω εκεί δεν είναι καταθλιπτικό, τρομακτικό, θλιβερό, ανατριχιαστικό. Δε νιώθω φόβο ή συντριβή όταν τον κοιτάζω. Το έργο μοιάζει με έναν απέραντο, πανέμορφο ωκεανό που φαίνεται ότι ήταν πάντα εκεί, παρότι εγώ δεν τον είχα δει ποτέ. Αυτές τις μέρες, αφήνομαι να με λούσουν τα αποκαλυπτικά του κύματα.

Από το άρθρο του Jerry Saltz, "Revisiting a 16th-Century Masterpiece of Mass Death From Self-Isolation in 2020" που δημοσιεύτηκε στο New York.

Απόδοση: Δημήτρης Πολιτάκης/ LIFO