Ο ΦΩΤΗΣ ΔΗΜΑΣ (1933-2006) υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους έλληνες τραγουδιστές, που εμφανίστηκαν σε κέντρα, συναυλίες, φεστιβάλ και δισκογραφία, μετά το 1950.
Η κλάση του ήταν εφάμιλλη μ’ εκείνη της Νάνας Μούσχουρη, της Τζένης Βάνου, της Γιοβάννας και του Γιάννη Βογιατζή, αυτών των κορυφαίων τραγουδιστών και τραγουδιστριών του μοντέρνου-ελαφρού – ενός τραγουδιού, που έφθασε στο απόγειό του στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’60.
Και όμως το όνομα του Φώτη Δήμα δεν ακούγεται τόσο συχνά πια, όπως ακούγονται τα ονόματα των υπολοίπων. Και στο YouTube το παρατηρείς αυτό, καθώς τα τραγούδια του έχουν λίγες χιλιάδες θεάσεις, στην καλύτερη περίπτωση, εν αντιθέσει με τις εκατοντάδες χιλιάδες της Τζένης Βάνου, ας πούμε, από την ίδια εποχή.
Θυμάμαι ν’ ακούω για πρώτη φορά Φώτη Δήμα από το κρατικό ραδιόφωνο, στις αρχές της δεκαετίας του ’80, όταν μετέδιδε τραγούδια του, τακτικά, ο Λάκης Παπαδόπουλος (ως Λάκη με τα Ψηλά Ρεβέρ τον ξέραμε τότε) σε κάποια εκπομπή, στο Δεύτερο Πρόγραμμα.
Επίσης πολύς κόσμος, έως και σήμερα, αγνοεί πως η πρώτη εκτέλεση του οριακού τζαζ τραγουδιού του Μίμη Πλέσσα και της Δανάης «Αν σ’ αρνηθώ αγάπη μου» ανήκει στον Φώτη Δήμα – και όχι στον Κώστα Χατζή ή στην Τζένη Βάνου.
Φυσικά, πολλοί περισσότεροι αγνοούν πως ένα από τα ωραιότερα πρώιμα τραγούδια του Σταύρου Κουγιουμτζή, το «Έρημος μεσ’ την ερημιά», που έκανε γνωστό ο Γιώργος Νταλάρας στο άλμπουμ «Όταν Ανθίζουν Πασχαλιές» [MΙΝOS, 1971], το είχε πει πρώτος και ανεπανάληπτα, ο Φώτης Δήμας, σ’ ένα δισκάκι της Lyra, από το 1964.
Επίσης, ο Φώτης Δήμας είχε τραγουδήσει Μάνο Χατζιδάκι και Μίκη Θεοδωράκη, ναι μεν σε δεύτερες εκτελέσεις, αλλά συγκλονιστικά – δηλαδή σε ερμηνείες εφάμιλλες ή και καλύτερες των πρωτοτύπων.
Θυμάμαι ν’ ακούω για πρώτη φορά Φώτη Δήμα από το κρατικό ραδιόφωνο, στις αρχές της δεκαετίας του ’80, όταν μετέδιδε τραγούδια του, τακτικά, ο Λάκης Παπαδόπουλος (ως Λάκη με τα Ψηλά Ρεβέρ τον ξέραμε τότε) σε κάποια εκπομπή, στο Δεύτερο Πρόγραμμα.
Ο Λ. Παπαδόπουλος ήταν φαν του ελαφρού τραγουδιού, κι έπαιζε συνέχεια Γιάννη Βογιατζή, Τζένη Βάνου, Ζωή Κουρούκλη, Αλέκο Πάντα, Γιοβάννα, Φώτη Δήμα, Εύη Μυλοπούλου, Λόλα Τσακίρη και όλους τους άλλους σπουδαίους τραγουδιστές και τραγουδίστριες αυτού του στυλ. Ένα στυλ, το οποίο αρχίζει να παίρνει την κάτω βόλτα, όταν σκάνε τα πρώτα ελληνικά ποπ-ροκ συγκροτήματα, σε κλαμπ και δισκογραφία, μετά το 1964. Έως τότε και το στυλ και οι ερμηνευτές με τις ερμηνεύτριες μεσουρανούσαν.
Το ξεκίνημα
Ο Φώτης Δήμας ξεκινά την πορεία του στη μουσική, πιο επαγγελματικά, στα μέσα της δεκαετίας του ’50, όταν ήταν λίγο πάνω από τα 20, με τα πρώτα τραγούδια του να κυκλοφορούν σε δίσκους 78 στροφών και να είναι γραμμένα από τον Γιώργο Μουζάκη («Για σένα παίζουν τα βιολιά»), τον Σταύρο Ρουχωτά και άλλους συνθέτες της εποχής.
Μέχρι τα τέλη του ’50 ο Φώτης Δήμας δεν έχει ξεχωρίσει ακόμη σαν όνομα, παρότι εμφανίζεται και στο σινεμά, στην κωμωδία του Ερρίκου Ιατρού «Τσαρούχι, Πιστόλι, Παπιγιόν» (1957), που είχε για πρωταγωνιστές τον Κώστα Χατζηχρήστο και την Μάγια Μελάγια. Δεν έχει βρει ακόμη τα πατήματά του, ίσως γιατί τα τραγούδια που καλείται να πει είναι... παλιομοδίτικα και δεν ταιριάζουν με το μοντέρνο στυλ του, που αποτελούσε εκτός των άλλων και μια μετεξέλιξη εκείνου του Τώνη Μαρούδα, ενώ δεν υπάρχει ακόμη και το «έντεχνο», καθώς η νέα γενιά συνθετών θα εμφανιζόταν, μαζικά, μετά το 1960.
Μερικά από τα πρώτα αξιοπρόσεκτα τραγούδια του Φώτη Δήμα κυκλοφορούν πάντως το 1959, σε ετικέτα Odeon, και είναι συνθέσεις του Ζακ Ιακωβίδη. Βασικά την διαφορά, εδώ, την κάνει το «Μαρακαΐμπο» (σε στίχους Πιπίτσας Οικονόμου – ψευδώνυμο του Μίνου Μάτσα), ένα merengue, με στοιχεία exotica, που δημιουργεί κλίμα.
Είναι η εποχή όπου το ελαφρό τραγούδι αρχίζει να ανεβαίνει πολύ, καθώς συμβάλλουν προς αυτό τα τρία Φεστιβάλ Τραγουδιού του Ε.Ι.Ρ., από το 1959 έως και το 1961, που συγκεντρώνουν την αφρόκρεμα των ελαφρών συνθετών της εποχής ή εν πάση περιπτώσει των συνθετών, που μπορούσαν να γράψουν και ελαφρό τραγούδι, νεότερων και παλαιότερων (ανάμεσα οι Μάνος Χατζιδάκις, Μίκης Θεοδωράκης, Μίμης Πλέσσας, Γιάννης Σπάρτακος, Κώστας Καπνίσης, Σπήλιος Μεντής, Αλέκος Γεωργιάδης, Τάκης Μωράκης, Κώστας Κλάββας, Αλέκος Σπάθης, Νίκυ Γιάκοβλεφ, Γεράσιμος Λαβράνος, Λυκούργος Μαρκέας, Γιώργος Κουρουπός, Σταύρος Κουγιουμτζής κ.ά.).
Ο Φώτης Δήμας, όλως περιέργως, δεν συμμετέχει, ως ερμηνευτής, σε καμία από τις τρεις διοργανώσεις, αν και ηχογραφεί, σε δεύτερη εκτέλεση, δύο από τα τραγούδια που ακούστηκαν στο φεστιβάλ του 1960, τα «Θυμήσου και συ» (Λιάνα Ρουσσιάνου-Έλλη Αμπραβανέλ) και «Καλοκαιράκι (Σπήλιος Μεντής), σ’ ένα δισκάκι της Parlophone, από το 1960, με την συνοδεία του Τρίο Μέλοντυ.
Το καλοκαίρι του 1960 ο Φώτης Δήμας τραγουδά, μαζί με την Νάντια Κωνσταντοπούλου, σε μια παράσταση με μεγάλη λαϊκή απήχηση, που ανεβάζουν οι Ρένα Βλαχοπούλου, Βασίλης Αυλωνίτης, Ζωζώ Σαπουντζάκη, Γιάννης Γκιωνάκης, Νίκος Ρίζος, και Τάκης Μηλιάδης στο Θέατρο Μετροπόλιταν (στην αρχή της Λεωφόρου Αλεξάνδρας). Η παράσταση-επιθεώρηση είχε τίτλο «Κάθε Καρυδιάς Καρύδι» και ήταν γραμμένη από τον Γιώργο Γιαννακόπουλο.
Παράλληλα έχουν ξεκινήσει και οι συναυλίες, συνήθως με την Ελαφρά Ορχήστρα του Ε.Ι.Ρ., που οργανώνονταν άλλοτε στο θέατρο του Εθνικού Κήπου και άλλοτε στο Κεντρικόν. Σε τέτοιες συναυλίες (του Γιώργου Κατσαρού και του Ζακ Ιακωβίδη) εμφανίζεται και ο Φώτης Δήμας, μαζί με την Μπελίντα, την Λένα Παμέλα, τον άγνωστο ακόμη Κώστα Χατζή κ.ά.
Επίσης τον Νοέμβρη εκείνης της χρονιάς (1960) ο Φώτης Δήμας ξεκινά να εμφανίζεται στο κέντρο Κάστρο, στην Πλάκα, μαζί με τον Τώνη Μαρούδα, την Μπελίντα, το Τρίο Γκρέκο κ.ά.
Στα χρόνια της δόξας
Το 1961 ήταν μια καθοριστική χρονιά στην διαδρομή του Φώτη Δήμα. Ο τραγουδιστής με την χαρακτηριστική βαρυτονάλε φωνή ανεβαίνει σταθερά και γίνεται περιζήτητος από θεατρικά σχήματα, φεστιβάλ, συναυλίες και δισκογραφία.
Τον Μάρτη εκείνης της χρονιάς ο Δήμας θα εμφανιζόταν στην Κύπρο και τον επόμενο μήνα στη Θεσσαλονίκη, με τον θίασο Βασίλη Αυλωνίτη-Γεωργίας Βασιλειάδου-Νίκου Ρίζου. Τον Ιούλιο θα περιόδευε στην επαρχία μαζί με τον Τάκη Μωράκη και την Νάντια Κωνσταντοπούλου, τον Αύγουστο θα εμφανιζόταν στο Άλσος με Μαριάννα Χατζοπούλου, Χάρρυ Κλυνν κ.ά., όπως και σε μια συναυλία του Μίμη Πλέσσα, στη λίμνη της Βουλιαγμένης, με Γιοβάννα, Τζένη Βάνου, Αλέκο Πάντα, Κώστα Χατζή και Γιάννη Βογιατζή (τι ωραία που θα ήταν!), ενώ τον Σεπτέμβρη θα βρισκόταν στο Τελ-Αβίβ, σ’ ένα φεστιβάλ που θα οργανωνόταν εκεί και που θα ήταν αφιερωμένο στο ελληνικό τραγούδι.
Εν τω μεταξύ και στην δισκογραφία ο Φώτης Δήμας κάνει άλματα. Έτσι, θα είναι ο πρώτος που θα κυκλοφορήσει το αθάνατο τζαζ-στάνταρντ του Μίμη Πλέσσα και της Δανάης «Αν σ’ αρνηθώ αγάπη μου» [Odeon], στις 24 Ιανουαρίου 1961 – με τον Κώστα Χατζή να το τραγουδά στην ταινία του Ορέστη Λάσκου «Φτωχαδάκια και Λεφτάδες» (βγαίνει στις αίθουσες στις 7 Μαρτίου 1961) και με την Τζένη Βάνου, να το σφραγίζει, και αυτή, σ’ ένα άλλο δισκάκι (της Columbia), που θα κυκλοφορούσε την 1η Ιουνίου (του ’61).
Η βερσιόν του Φώτη Δήμα δεν έχει ακουστεί πολύ, είναι η πιο παλαιική, αλλά δεν παύει να είναι η πρώτη και εξ ίσου σπουδαία με τις υπόλοιπες εκείνων των χρόνων. Φυσικά, η ερμηνευτική τριάδα Δήμας-Χατζής-Βάνου, που πρωτοείπε το τραγούδι, είναι και παραμένει αχτύπητη (το λέμε, γιατί το συγκεκριμένο άσμα έχει γνωρίσει πάμπολλες εκτελέσεις, ιδίως από το ’90 και μετά, λόγω της επανεμφάνισης των τραγουδιών του «παλιού, καλού, ελληνικού κινηματογράφου»).
Φώτης Δήμας - Αν σ' αρνηθώ αγάπη μου
Άλλα ωραία τραγούδια, που θα έλεγε μέσα στο 1961 ο Φώτης Δήμας, θα ήταν και τα «Είμαι μόνος» (Αλέκος Σπάθης-Γιώργος Οικονομίδης), «Μενεξεδένια δειλινά» (Αλέκος Σπάθης-Γιώργος Γιαννακόπουλος), «Το μελαγχολικό αγόρι» (Γιώργος Κατσαρός-Γιώργος Οικονομίδης), «Ολόκληρος ο κόσμος είσαι συ» (Μηνάς Πορτοκάλης-Αιμίλιος Σαββίδης), «Ποιος ξερ’ η νύχτα που σ’ έχει κρύψει» (Αλέκος Γεωργιάδης-Κώστας Μάνεσης) και «Μια γλάστρα» (Μίμης Πλέσσας-Κώστας Πρετεντέρης), ενώ θα ερμήνευε ακόμη συνθέσεις των Γεράσιμου Λαβράνου, Ζακ Ιακωβίδη κ.ά.
Το 1962 ο Φώτης Δήμας είναι πια πρώτο όνομα –ένα από τα πρώτα δηλαδή– στο χώρο του, μα και πέρα απ’ αυτόν. Και κάπως έτσι θα συνεχίσει να συμμετέχει σε συναυλίες (π.χ. με τον Μίμη Πλέσσα στον Ορφέα, τον Φεβρουάριο), ενώ θα εμφανισθεί και στο Άλσος, εκεί όπου ο Γιώργος Οικονομίδης θα τον παρουσιάσει ως τον «υπ’ αριθμόν 1 μοντέρνο τραγουδιστή».
Ο όρος «μοντέρνος», για το 1962, σηματοδοτούσε κάτι. Κάτι άλλο, κάτι διαφορετικό. Κατ’ αρχάς αναφερόταν σ’ ένα νέον άνθρωπο, ένα νέο τραγουδιστή, που δεν είχε πατήσει ακόμη στα 30 του, και που σε κάθε περίπτωση θα επιχειρούσε να ενώσει, μέσω της φωνής του, διαφορετικές παραδόσεις. Δυτικές όμως. Την καντάδα και το παλαιότερο ελαφρό τραγούδι, με τα νέα δεδομένα που κόμιζαν, τότε, στην διασκέδαση η exotica, η τζαζ, το τσα-τσα και τα άλλα λάτιν ιδιώματα ή ακόμη και το ροκ, πιο αργό ή πιο γρήγορο (σ’ εκείνη την ορχηστρική εκδοχή του, που υπηρετούσε ο Γιώργος Μουζάκης και διάφοροι άλλοι μαέστροι).
Με την πλούσια βαρύτονη φωνή του ο Φώτης Δήμας ήταν έτοιμος να εκφράσει, πλέον, όλα αυτά τα νεότερα τραγούδια, με το πολύ ισχυρό συναισθηματικό-ερωτικό φορτίο, που έδιναν κι έπαιρναν στη νύχτα, στο ραδιόφωνο και στη δισκογραφία, μέχρι να ξεσπάσει η Beatlemania.
Ακούμε λοιπόν τον Φώτη Δήμα και στον κινηματογράφο, καθώς εμφανίζεται στην ταινία του Κώστα Ανδρίτσου «Ποτέ δε σε ξέχασα» (με Διονύση Παπαγιαννόπουλο, Δημήτρη Παπαμιχαήλ, Κάκια Αναλυτή, Αλεξάνδρα Λαδικού και με μουσικές-τραγούδια του Γιώργου Κατσαρού), ενώ παράλληλα συνεχίζεται και η επιτυχία του στο Άλσος μετά το καλοκαίρι πια (του ’62), όταν ο κονφερασιέ Λάμπρος Ζούνης θα τον παρουσιάσει δίπλα στην Μάγια Μελάγια.
Επίσης είναι και η μετάβασή του στη Θεσσαλονίκη στο Θέατρο Κήπου, όπως και η διακοπή των εμφανίσεών του εκεί προκειμένου, ο καλλίφωνος ερμηνευτής να διαγωνιστεί στο Φεστιβάλ Ελαφρού Τραγουδιού στις 12, 13, 14 Σεπτεμβρίου (του 1962), εκεί όπου θα απέδιδε τα «Έχω μια αγάπη» (Ζακ Ιακωβίδης-Γιώργος Οικονομίδης) και «Κάποιος σ’ αγάπησε» (Λέανδρος Κοκκόρης-Αιμίλιος Δημόπουλος).
Ο Φώτης Δήμας τραγουδά συνθέσεις των Μάνου Χατζιδάκι, Μίκη Θεοδωράκη και Νίκου Μαμαγκάκη
Την ίδια χρονιά (1962) ο Φώτης Δήμας τραγουδά Νίκο Μαμαγκάκη, που τότε κι αυτός άρχιζε να απασχολεί τη δισκογραφία, και μάλιστα ερμηνεύοντας μελοποιημένη ποίηση του Κώστα Βάρναλη! Λέμε για την «Ταβέρνα», ποίημα που θα μελοποιούσε ανεπανάληπτα το 1964 ο Μίκης Θεοδωράκης («Οι μοιραίοι»), δοκιμάζοντας, παράλληλα (ο Δήμας), με καταπληκτικά αποτελέσματα, και σε ρεπερτόριο του Μάνου Χατζιδάκι.
Πιο συγκεκριμένα θα κυκλοφορούσαν δύο δισκάκια, σε ετικέτα Fidelity (που τότε ανήκε ακόμη στον Αλέξανδρο Πατσιφά), με τέσσερα τραγούδια από την «Οδό Ονείρων»: δηλαδή τα «Έφυγε το τραίνο» (στ. Νίκος Γκάτσος), «Ο κυρ-Μιχάλης» (στ. Ιάκωβος Καμπανέλλης), «Οδός ονείρων και νυχτερινός χορός» (Μάνος Χατζιδάκις) και «Μανούλα μου» (στ. Ιάκωβος Καμπανέλλης), με διεύθυνση της ορχήστρας, σε όλα, από τον Γιώργο Κατσαρό. Επίσης ο Φώτης Δήμας θα τραγουδούσε ρεπερτόριο Χατζιδάκι-Θεοδωράκη και σε συναυλία της εποχής, τον Δεκέμβριο, στο Κεντρικόν, μαζί με την Άντζελα Ζήλεια.
Φώτης Δήμας - Έφυγε το τρένο
Το 1963 η σταθερή ανοδική πορεία του Φώτη Δήμα συνεχίζεται με εμφανίσεις σε συναυλίες και διοργανώσεις, τόσο στο εσωτερικό (στον Εθνικό Κήπο με την Μικρή Ορχήστρα Αθηνών, που είχε ιδρύσει ο Μίκης Θεοδωράκης, όπως και στη Θεσσαλονίκη τον Σεπτέμβριο, στο φεστιβάλ, καθώς θα διαγωνιζόταν με το «Νύχτα μου όμορφη» του Λυκούργου Μαρκέα), όσο και στο εξωτερικό (στο Sopot της Πολωνίας), ενώ ακρογωνιαία ήταν και η παρουσία του στο καλλιτεχνικό σχήμα που θα ξεκινούσε εμφανίσεις, τον Οκτώβριο, στο κέντρο Παληά Αθήνα στη Πλάκα (μαζί με τους Γιώργο Κατσαρό, Φώτη Μεταξόπουλο, Ρένα Βλαχοπούλου, Μπελίντα και Αδελφές Μπρόγιερ).
Το 1964 ιδρύεται από τον Αλέξανδρο Πατσιφά η εταιρεία Lyra. Τα πρώτα δισκάκια της ανήκουν στον Φώτη Δήμα. Πιο συγκεκριμένα λέμε για τα: «Κραυγή / Χωρίσαμε, χωρίσαμε» [Lyra LS 1001, 20 Ιουν. 1964] και «Αγάπη μου / Μαργαρίτα Μαργαρώ [Lyra LS 1002, 29 Ιουν. 1964]. Επίσης και στο πρώτο Extended Play της Lyra θα τραγουδούσε ο Φώτης Δήμας. Λέμε για το: «5 Τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη με τον Φώτη Δήμα» [Lyra LE 2001, 20 Ιουν. 1964].
Τώρα, το τραγούδι «Κραυγή» (Γιώργος Κατσαρός-Πυθαγόρας) το είχε πρωτοπεί η Μάρω Κοντού στην ενδιαφέρουσα, κινηματογραφική, κοινωνική περιπέτεια με τον ίδιο τίτλο του Κώστα Ανδρίτσου (σε σενάριο Νίκου Φώσκολου), ενώ μετά τον Μάνο Χατζιδάκι ο Φώτης Δήμας θα τραγουδούσε, ανεπανάληπτα, και Μίκη Θεοδωράκη, όπως βλέπουμε.
Ακόμη, την ίδια χρονιά, ο Δήμας θα απέδιδε ένα ακόμη σημαντικό τραγούδι, το «Έρημος μεσ’ την ερημιά» [Lyra, 13 Νοε. 1964] του Σταύρου Κουγιουμτζή, ενώ υπάρχουν και δύο τραγούδια σε μουσικές του γερμανού συνθέτη Hermann Thieme και στίχους του Γιώργου Παπαστεφάνου, που προέρχονταν από την ταινία “Die Lady” (1964) των Hans Albin & Peter Berneis με τις Ingrid Thulin, Claudine Auger και τον Νίκο Κούρκουλο! Η Lyra, τότε, είχε τυπώσει τέσσερα κομμάτια από το soundtrack σ’ ένα EP υπό τον τίτλο «Η Χαμένη Γυναίκα», όπως και δύο τραγούδια με τον Φώτη Δήμα, σ’ ένα single, που είχαν τίτλους «T’ ακριβό φεγγάρι» και «Μη μου δακρύζεις σαν τη βροχή». Όλα δυσεύρετα σήμερα. Επίσης, δεν θα πρέπει να ξεχάσουμε ακόμη μία εμφάνιση στο σινεμά, του Φώτη Δήμα, όταν θα τραγουδούσε στην ταινία του Όμηρου Ευστρατιάδη «Κάθε Λιμάνι και Καημός» (1964) σε σενάριο του Πυθαγόρα και με μουσική του Γιώργου Κατσαρού.
Φώτης Δήμας - Έρημος μεσ’ την ερημιά
Όλα αυτά μεταφράζονταν φυσικά και σε επιτυχημένες εμφανίσεις στα κέντρα της εποχής. Λέμε για την Παληά Αθήνα ξανά, το Μάρτιο του ’64, με το πρόγραμμα «Κρουαζιέρα στα Νησιά μας» των Γιώργου Κατσαρού-Πυθαγόρα-Φώτη Μεταξόπουλου, με Μπελίντα, Ρένα Βλαχοπούλου και Αδελφές Μπρόγιερ, για την Νεράιδα, στο Καλαμάκι, τον Αύγουστο, με την επιθεώρηση «Ο Κόσμος τη Νύχτα» των Γιώργου Γιαννακόπουλου-Γεράσιμου Λαβράνου, με Μπελίντα, Γιάννη Βογιατζή, Βαγγέλη Σειληνό-Ελένη Προκοπίου, Άντζελα Ζήλεια, Αλέκο Αναστασιάδη κ.ά. και εκ νέου για την Παληά Αθήνα, την χειμερινή σεζόν 1964-65 πια, με τις «Λαϊκές Εικόνες» του Γ. Κατσαρού, σε χορογραφίες Τάκη Βαρλάμου, με την Μπελίντα, την Μαίρη Μοντ και τις Αδελφές Μπρόγιερ. Σε όλα αυτά τα προγράμματα η παρουσία του Φώτη Δήμα ήταν πρωταγωνιστική.
Στα μέσα Μαρτίου του 1964 συνέβη ένα κάπως άγριο περιστατικό, στο οποίο είχε εμπλακεί και ο Φώτης Δήμας. Όπως είχαν γράψει οι εφημερίδες... η Μάγια Μελάγια, που τραγουδούσε, τότε, στο λαϊκό κέντρο Τριάνα του Χειλά, στη Λεωφόρο Συγγρού, είχε δεχτεί επίθεση από μιαν άλλη τραγουδίστρια, την τσιγγάνα Σόνια Σταύρου (η οποία θα πέταγε ποτήρι στην Μελάγια και θα την τραυμάτιζε σοβαρά στο πρόσωπο). Οι δύο τραγουδίστριες θα πιάνονταν στα χέρια, με γροθιές και μαλλιοτραβήγματα, με τον Φώτη Δήμα, που ήταν στο κέντρο (πάντα οι ελαφροί πήγαιναν στους λαϊκούς για διασκέδαση και οι λαϊκοί στους ελαφρούς), να παίρνει το μέρος της Μελάγια, βοηθώντας την. Η συμπλοκή θα έπαιρνε διαστάσεις, με αποτέλεσμα να επέμβει η αστυνομία, οδηγώντας και τους τρεις καλλιτέχνες στο τμήμα, δίχως, όμως, να υποβληθούν μηνύσεις.
Στην αρχή του 1965 κυκλοφορεί ένα ακόμη EP με τις «Μεγάλες Επιτυχίες του Φώτη Δήμα [Lyra], στο οποίο ακούγονται τέσσερα τραγούδια από τα singles – τα δύο του Σταύρου Κουγιουμτζή, ένα του Γερμανού Thieme κι ένα του Γ. Κατσαρού. (Συχνά τα EP δεν ήταν κάτι άλλο από «εμπορικό κόλπο», αφού περιλάμβαναν ήδη δισκογραφημένα τραγούδια, προσφέροντας όμως, κάπως σαν δέλεαρ, και εξωφυλλάκι με φωτογραφία του τραγουδιστή ή κάποια άλλη παράσταση).
Επίσης, κυκλοφορούν και δύο LP-συλλογές, εντός του ’65. Το πρώτο άλμπουμ είχε τίτλο «Τα Ωραιότερα Τραγούδια με τους Τζένη Βάνου, Σούλα Μπιρμπίλη, Φώτη Δήμα και Γιάννη Πουλόπουλο» [Lyra], περιέχοντας τρία κομμάτια με τον Δήμα (γνωστά ήδη από τα singles). Μάλιστα, δύο χρόνια αργότερα, το LP αυτό θα λογοκρινόταν από τη χούντα, επειδή στην πρώτη έκδοσή του περιείχε και τέσσερα τραγούδια, με μουσικές Μίκη Θεοδωράκη, που τα τραγουδούσαν η Σούλα Μπιρμπίλη (1) και ο Γιάννης Πουλόπουλος (3). Έτσι, μετά τον Απρίλη του ’67, στις θέσεις των τραγουδιών του Θεοδωράκη (που ήταν πλέον «απαγορευμένος») θα τοποθετούνταν τέσσερα τραγούδια των Νότη Μαυρουδή, Μάνου Λοΐζου, Σταύρου Κουγιουμτζή και Δήμου Μούτση, με τους ίδιους ερμηνευτές (την Μπιρμπίλη και τον Πουλόπουλο δηλαδή).
Το δεύτερο LP-συλλογή είχε τίτλο «Η Αθήνα Τραγουδά Μάνο Χατζιδάκι» [Philips], με τον Φώτη Δήμα να ακούγεται στα γνωστά «Μανούλα μου» και «Ο κυρ-Μιχάλης» (από την «Οδό Ονείρων»).
Στις 14 Φεβρουαρίου του 1966 οργανώνεται μια μεγάλη λαϊκή συναυλία του Γιώργου Κατσαρού στο Θέατρον Κεντρικόν, στην οποία θα τραγουδούσαν οι Ευάγγελος Περπινιάδης, Ρία Νόρμα, Αλέκος Αναστασιάδης, Πρόδρομος Τσαουσάκης, Μπάμπης Τσετίνης, Γιάννης Γράψας, Λίτσα Διαμάντη, Ζωή Φυτούση, Καίτη Μπελίντα και ακόμη ο Φώτης Δήμας. Πρέπει να ήταν μία από τις τελευταίες, στις οποίες θα ελάμβανε μέρος ο τραγουδιστής, ο οποίος, όλα αυτά τα χρόνια, δεν θα σταματούσε να ακούγεται και από το ραδιόφωνο, υπό την συνοδεία της ελαφράς ορχήστρας της ραδιοφωνίας, σε ποικίλο ρεπερτόριο.
Το τέλος του ελαφρού τραγουδιού και η αδιανόητη τελευταία ηχογράφηση του Φώτη Δήμα
Ήδη από το 1966 το ελαφρό τραγούδι βρίσκεται σε ελεύθερη πτώση. Η Τζένη Βάνου ψάχνεται και ουσιαστικά είναι εκτός εταιρειών, για να υπογράψει τελικά σε μια μικρή λαϊκή ετικέτα, την Βεντέττα (που είχαν ιδρύσει η Πολύ Πάνου, με τον Πάνο Γαβαλά). Η Καίτη Μπελίντα είναι και αυτή σε πορεία αποδρομής, η Γιοβάννα αναγκάζεται να τραγουδήσει ακόμη και ποπ στα αγγλικά... μήπως προλάβει το τραίνο, ενώ και ο Γιάννης Βογιατζής του 1966 δεν θα είχε ουδεμία σχέση μ’ εκείνον του 1962. Όλοι ψάχνονταν, καθώς νέο, φρέσκο και με προοπτικές ρεπερτόριο δεν φαινόταν από πουθενά.
Κάπως έτσι και ο Φώτης Δήμας θα περάσει για ’κείνο το διάστημα στην Βεντέττα, μαζί με την φίλη του Τζένη Βάνου, με την οποία θα συνυπάρξουν και στην δισκογραφία, κάνοντας ένα 45άρι, στο οποίο θα τραγουδούσαν μαζί μια σύνθεση του Γιώργου Θεοδοσιάδη και την «Ερήνη» του Κώστα Γιαννίδη. Θα πει και μερικά ακόμη τραγούδια στην Βεντέττα ο Δήμας, που ήταν καλά (όπως το slow-bolero των Ζακ Ιακωβίδη-Γιώργου Οικονομίδη «Πότε πέρασ’ ο χειμώνας»), επιχειρώντας να πιάσει κάτι και από το ποπ πνεύμα της εποχής, όμως τα πράγματα φαίνονταν πλέον δύσκολα. Και για ’κείνον και για την Τζένη Βάνου και για όλους τους υπολοίπους.
Φώτης Δήμας - Πότε πέρασε ο χειμώνας
Το καλοκαίρι του 1968 διοργανώνεται η 1η Ολυμπιάδα Τραγουδιού (26-28 Ιουλίου), στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Παράγοντες της χούντας, όπως και άνθρωποι που συνεργάζονταν στα καλλιτεχνικά θέματα με το καθεστώς, θέλουν να αναστήσουν το ελαφρό τραγούδι, που έχει ήδη τοποθετηθεί από τον νεανικό κόσμο στο περιθώριο της μουσικής ζωής και γι’ αυτό, στην πρώτη διοργάνωση, θα δοθεί το σήμα να συμμετάσχουν πολλοί έλληνες τραγουδιστές, οι περισσότεροι από τον χώρο του ελαφρού και κάποιοι από του ελαφρολαϊκού (που άρχιζε, τότε, να παίρνει τα ηνία στην διασκέδαση και την δισκογραφία).
Πιο συγκεκριμένα, στην 1η Ολυμπιάδα, θα διαγωνίζονταν οι: Αλέκος Πάντας, Μαίρη Αλεξοπούλου, Φώτης Δήμας, Μαρινέλλα, Ζωζώ Κυριαζοπούλου, Ζωή Κουρούκλη, Τζένη Βάνου, Γιάννης Πουλόπουλος και ακόμη η Γιοβάννα, που θα συμμετείχε στο φεστιβάλ για λογαριασμό της Ιταλίας – με τα τραγούδια να τα συνθέτουν οι Μιχάλης Αρχοντίδης, Νίκος Δανίκας, Ζακ Ιακωβίδης, Γιώργος Κατσαρός, Μίμης Καψύλης, Κώστας Ξενάκης, Ανδρέας Οικονόμου και Μίμης Πλέσσας.
Το τραγούδι, που θα έλεγε ο Δήμας ήταν πάντως καλό (αν και δεν διακρίθηκε). Είχε τίτλο «Έχω μια αγάπη», το είχε γράψει ο Ζακ Ιακωβίδης και θα κυκλοφορούσε και αυτό σε 45άρι από την Βεντέττα.
Εκείνη την εποχή (καλοκαίρι του ’68) κυκλοφορεί κι ένα ακόμη δισκάκι (όχι σε ευρεία κλίμακα), προπαγανδιστικό να το πούμε, για τις ανάγκες του δικτατορικού καθεστώτος, που περιείχε τα κομμάτια «Το νέον σύνταγμα της 29ης Σεπτεμβρίου 1968» και «21η Απριλίου 1967». Το δεύτερο τραγούδι θα έμενε στην ιστορία ως ο «ύμνος της χούντας». Και τα δύο αυτά... παρατράγουδα θα τα απέδιδε, στην δισκογραφία, ο Φώτης Δήμας με τη συνοδεία χορωδίας. Οι στίχοι και των δύο ανήκαν στον Γιώργο Οικονομίδη, ενώ οι μουσικές στο πρώτο ήταν του Γιάννη Καστρινού και στο δεύτερο, στον «ύμνο», ήταν του Γιώργου Κατσαρού (αυτά τα ονόματα είναι αναγραμμένα στις ετικέτες του μικρού δίσκου).
Πίσω από τον «ύμνο» υπάρχει ολόκληρη ιστορία, στην οποίαν ανακατεύονται διάφορα πρόσωπα, καλλιτέχνες και μη –γράφεις ξεχωριστό άρθρο εννοούμε– με τον Γ. Κατσαρό να αρνείται, τα πιο πρόσφατα χρόνια, πως το τραγούδι ήταν δικό του, υποστηρίζοντας πως το όνομά του είχε χρησιμοποιηθεί παράτυπα στην ετικέτα του δίσκου. Άλλο είναι, όμως, τώρα το θέμα μας και όχι να ξεψαχνίσουμε τι είχε συμβεί με τον «ύμνο». Ποιο;
Όχι το πώς αποφάσισε να πει δύο τέτοια κομμάτια ο Φώτης Δήμας (προφανώς δεν θα τα είπε με το ζόρι), αλλά το γεγονός πως μετά απ’ αυτά εξαφανίζεται, καλλιτεχνικά, από προσώπου γης! Όταν όλες οι πόρτες θα ήταν ανοιχτές εκείνος χάνεται από παντού, αλλάζοντας επάγγελμα και ενταφιάζοντας ο ίδιος την πορεία του στο τραγούδι.
Ένας τραγουδιστής με τέτοιες εκφραστικές και φωνητικές δυνατότητες στα 35 του μόλις χρόνια (το 1968), να εξαφανίζεται από τον χώρο, όταν, τουλάχιστον μέχρι να πέσει η χούντα, θα μπορούσε να πρωταγωνιστεί σε διάφορα μέτωπα, και από διάφορες θέσεις, είναι κάτι που σε βάζει σε σκέψεις.
Τι συνέβη; Δεν θα το μάθουμε ποτέ – από τη στιγμή κατά την οποίαν ο ίδιος δεν θα μιλούσε, δημοσίως, μέχρι το τέλος της ζωής του.
Μάνος Χατζιδάκις, Φώτης Δήμας - Μανούλα Μου
