Γυρίζοντας πίσω στο χρόνο, στις δεκαετίες του ’60 και του ’70 –να μην πάμε ακόμη πιο πίσω– διαπιστώνεις, σε σχέση με τα πολιτιστικά, πως ο Αύγουστος ήταν ένας κοινός μήνας για την Αθήνα, σαν όλους τους άλλους του χρόνου. Δεν υπήρχε αυτή η παύση των πάντων (και των πολιτιστικών), που συμβαίνει στις μέρες μας.
Μπορεί, για κάποιους, να ήταν και μήνας διακοπών ο Αύγουστος, αλλά, γενικά –και στα μίντια– δεν προβαλλόταν ως τέτοιος. Ο κόσμος είχε μικρότερη ανάγκη για διακοπές απ’ όσο σήμερα, έπληττε λιγότερο τέλος πάντων, ενώ υπήρχε πάντα και το άγχος της επιβίωσης, που δεν άφηνε πολλά περιθώρια για... αγραναπαύσεις.
Οι κινηματογράφοι βρίσκονταν σε φουλ φάση, τα θέατρα ανέβαζαν μέσα στον Αύγουστο παραστάσεις, αν δεν συνέχιζαν με το ίδιο έργο, στο πλαίσιο της θερινής σεζόν, ενώ και οι συναυλίες (της λεγόμενης «σοβαρής μουσικής» και όχι μόνο) έδιναν κι έπαιρναν, με τον κόσμο να συρρέει σ’ αυτές κατά κύματα.
Στην Αθήνα βασικά όλα αυτά, και ίσως σε μια-δυο μεγάλες πόλεις, γιατί στην υπόλοιπη Ελλάδα εκείνο που ονομάζουμε «πολιτιστική δραστηριότητα» συνοψιζόταν, χοντρικώς, στα τοπικά πανηγύρια, που είχαν σχεδόν πάντα θρησκευτική αφετηρία.
Για να γίνουν πιο πιστευτά όλα τα προηγούμενα, να δώσουμε κι ένα στοιχείο. Αν πάρει κάποιος το πρόγραμμα του Φεστιβάλ Αθηνών του 1976 θα διαπιστώσει πως στις 20 από τις 31 ημέρες του Αυγούστου υπήρχαν εκδηλώσεις, πάντα στο Θέατρο Ηρώδου Αττικού, ενώ υπήρχε εκδήλωση και ανήμερα τον Δεκαπενταύγουστο!
Αν πάρει κάποιος το πρόγραμμα του Φεστιβάλ Αθηνών του 1976 θα διαπιστώσει πως στις 20 από τις 31 ημέρες του Αυγούστου υπήρχαν εκδηλώσεις, πάντα στο Θέατρο Ηρώδου Αττικού, ενώ υπήρχε εκδήλωση και ανήμερα τον Δεκαπενταύγουστο! Καθόλου παράξενο λοιπόν, όταν επιλέγεται ο Αύγουστος προκειμένου να αναπτυχθεί ίσως η κορυφαία τιμητική εκδήλωση (έως και σήμερα) στο έργο του Μίκη Θεοδωράκη.
Καθόλου παράξενο λοιπόν, όταν επιλέγεται ο Αύγουστος προκειμένου να αναπτυχθεί ίσως η κορυφαία τιμητική εκδήλωση (έως και σήμερα) στο έργο του Μίκη Θεοδωράκη.
Ένας μήνας, από τις 6 Αυγούστου έως τις 6 Σεπτεμβρίου 1977, με 29 προγραμματισμένες συναυλίες συνολικά (δεν θα υπήρχαν συναυλίες μόνο στις ημερομηνίες 19, 26 και 27 Αυγούστου), στις οποίες θα παρουσιάζονταν 11 «θεοδωρακικά» έργα, ενσωματωμένα σε τέσσερις κύκλους, με παρουσία δεκάδων χιλιάδων Αθηναίων!
Το πρόγραμμα θα ονομαζόταν Μουσικός Αύγουστος και θα ήταν ενσωματωμένο στις Καλλιτεχνικές Εκδηλώσεις 1977 του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού (ΕΟΤ), επί της τότε γενικής γραμματείας Τζαννή Τζαννετάκη.
Η εποχή, όπως κάθε εποχή εξάλλου, είχε τις ιδιαιτερότητές της. Βρισκόμαστε μόλις τρία χρόνια από την πτώση της δικτατορίας, με ανοιγμένες εθνικές πληγές, όπως ήταν εκείνη του Κυπριακού, η οποία χαίνει και λόγω του θανάτου του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου στις 3 Αυγούστου –ο Μίκης Θεοδωράκης δεν θα άφηνε ασχολίαστο το θλιβερό γεγονός στην πρώτη συναυλία του Μουσικού Αυγούστου– με διάφορα ακροδεξιά σταγονίδια να προκαλούν σε στράτευμα και κοινωνία, με την αντιπολίτευση να φοβάται για φθινοπωρινό εκλογικό αιφνιδιασμό (και όχι άδικα, αφού οι εκλογές θα γίνονταν στις 20 Νοεμβρίου 1977), με τον θάνατο του Elvis Presley (16 Αυγούστου) να γίνεται πρωτοσέλιδο στις εφημερίδες και με τις φωτιές να κατακαίνε τον Παρνασσό, τον Όλυμπο, την Εύβοια και το Τατόι / Βαρυμπόμπη (και τότε).
Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο αναπτύχθηκε ο Μουσικός Αύγουστος και ας δούμε κάπως πιο αναλυτικά τα συμβάντα…
Α ΚΥΚΛΟΣ ΣΥΝΑΥΛΙΩΝ
Επτά συναυλίες στις ημερομηνίες 6, 7, 8, 9, 14, 20 και 21 Αυγούστου, στις οποίες θα παρουσιάζονταν τα έργα «Επιφάνια Αβέρωφ» σε ποίηση Γιώργου Σεφέρη, ένας «κύκλος τραγουδιών» σε ποίηση Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα και μετάφραση Οδυσσέα Ελύτη, και ακόμη το “Canto General” ή «Γενικό Τραγούδι» σε ποίηση Πάμπλο Νερούντα.
«Επιφάνια Αβέρωφ»
Με το ποίημα «Επιφάνια, 1937» του Γιώργου Σεφέρη («Κράτησα τη ζωή μου κράτησα τη ζωή μου ταξιδεύοντας / ανάμεσα στα κίτρινα δέντρα κατά το πλάγιασμα της βροχής ...») ο Μίκης Θεοδωράκης είχε ασχοληθεί κατά πρώτον τον Δεκέμβριο του 1960. Από εκείνη την προσέγγιση προέκυψαν τέσσερα τραγούδια σε ποίηση Γ. Σεφέρη («Στο περιγιάλι το κρυφό», «Κράτησα τη ζωή μου», «Άνθη της πέτρας», «Μέσα στις θαλασσινές σπηλιές»), που ακούστηκαν από τον Γρηγόρη Μπιθικώτση σ’ ένα 4-tracks EP της Columbia υπό τον τίτλο «Επιφάνια».
Μερικά χρόνια αργότερα, επί δικτατορίας, ο Μίκης Θεοδωράκης βρίσκεται στις Φυλακές Αβέρωφ. Εκεί καταπιάνεται μόνο με το ποίημα «Επιφάνια, 1937», το οποίο μελοποιεί ολόκληρο και το οποίο τραγουδά ο ίδιος μέσα στη φυλακή, στις 10 Ιανουαρίου 1968. Έτσι προκύπτει το έργο «Επιφάνια Αβέρωφ».
Ο Μ. Θεοδωράκης καταπιάνεται ξανά με το ποίημα, δίνοντάς του μια οριστική μορφή, στη Ζάτουνα πια, στις 26 Μαρτίου 1969. Τον Σεπτέμβριο του 1970 το τραγούδι παρουσιάζει στο Παρίσι με τον Αντώνη Καλογιάννη, την Εθνική Χορωδία της Γαλλίας και τον ηθοποιό Υβ Μοντάν. Το 1972 το «Επιφάνεια Αβέρωφ» δισκογραφείται για πρώτη φορά σ’ ένα άλμπουμ της γαλλικής Polydor (η τέταρτη πλευρά ενός 2LP).
Στον Μουσικό Αύγουστο το τραγούδι θα απέδιδαν ο Αντώνης Καλογιάννης, η χορωδία της Έλλης Νικολαΐδη και λαϊκή ορχήστρα με τον Λάκη Καρνέζη στο μπουζούκι.
«Κύκλος Τραγουδιών»
Όπως διαβάζουμε στο πρόγραμμα: «Λίγο πριν την δικτατορία ο Οδυσσέας Ελύτης απέδωσε στα ελληνικά εφτά ποιήματα του Λόρκα, για να γίνουν τραγούδια από τον Μίκη Θεοδωράκη. Η δικτατορία έφτασε τη στιγμή που γίνονταν οι δοκιμές για την ηχογράφηση του έργου, και έτσι ο κύκλος αυτός πρωτοπαρουσιάστηκε στο εξωτερικό ύστερα από τέσσερα χρόνια. Το έργο ολόκληρο παρουσιάζεται οριστικά για πρώτη φορά στο ελληνικό κοινό».
Βασικά, τα τραγούδια αυτά έγιναν γνωστά κάτω από τον τίτλο “Romancero Gitano” και ακούστηκαν για πρώτη φορά, σε σκηνή και δισκογραφία, από την Μαρία Φαραντούρη.
Στον Μουσικό Αύγουστο 1977 ακούστηκαν από τις Σοφία Μιχαηλίδη και Μαργαρίτα Ζορμπαλά (εκπληκτικές ερμηνείες!), ενώ αγαπήθηκαν και στην εκτέλεση της Αρλέτας, τον επόμενο χρόνο (1978) στο άλμπουμ “Romancero Gitano” [Lyra].
“Canto General”
Για το “Canto General”, έργο στηριγμένο στην ποίηση του Πάμπλο Νερούντα, έχουμε γράψει ξεχωριστό άρθρο το 2015 στο LiFO.gr και μπορείτε να το δείτε εδώ. Επί του προκειμένου να πούμε πως το έργο, στην τελική μορφή του, με χορωδία και μικρό συμφωνικό σύνολο, παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο Παρίσι, στο φεστιβάλ της εφημερίδας του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος “L'Humanité” την 7η Σεπτεμβρίου 1974.
Στον Μουσικό Αύγουστο το “Canto General” ερμήνευσαν οι πρώτοι διδάξαντες Μαρία Φαραντούρη-Πέτρος Πανδής, χορωδία υπό την Έλλη Νικολαΐδου και μικρό συμφωνικό σύνολο αποτελούμενο από κορυφαίους μουσικούς. Ανάμεσά τους η Ντόρα Μπακοπούλου πιάνο, ο Alberto Neuman πιάνο, ο Λάκης Καρνέζης μπουζούκι, οι αδελφοί Νίκος και Γιώργος Λαβράνοι κρουστά κ.ά.
Στο βίντεο που ακολουθεί ακούμε κατ’ αρχάς τον Μίκη Θεοδωράκη, από τον Μουσικό Αύγουστο να μιλάει για τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο, αμέσως μετά ακούμε τον δωρικό Αντώνη Καλογιάννη να αποδίδει τα «Επιφάνια Αβέρωφ» και στη συνέχεια, περίπου στο 14:10 ακούμε τις Σοφία Μιχαηλίδου και Μαργαρίτα Ζορμπαλά να ερμηνεύουν συνταρακτικά το “Romancero Gitano”…
Β ΚΥΚΛΟΣ ΣΥΝΑΥΛΙΩΝ
Έντεκα συναυλίες στις ημερομηνίες 11, 12, 13, 15, 16, 17, 18, 19, 29, 30 και 31 Αυγούστου, στις οποίες θα παρουσιάζονταν τα έργα «Κατάσταση Πολιορκίας» σε ποίηση Ρένας Χατζιδάκη, «Ήλιος και Χρόνος» σε ποίηση Μίκη Θεοδωράκη και «Πνευματικό Εμβατήριο» σε ποίηση Άγγελου Σικελιανού.
«Κατάσταση Πολιορκίας»
Για την «Κατάσταση Πολιορκίας», σε ποίηση Ρένας Χατζιδάκη, επίσης υπάρχει ξεχωριστό άρθρο στο LiFO.gr και σας παραπέμπουμε σε αυτό, για περισσότερες λεπτομέρειες.
Στον Μουσικό Αύγουστο το έργο θα παρουσιαζόταν από τους πρώτους διδάξαντες Μαρία Φαραντούρη και Αντώνη Καλογιάννη, όπως και από την Μαρία Δημητριάδη. Θα συμμετείχαν επίσης η Χορωδία Τρικάλων υπό την Τερψιχόρη Παπαστεφάνου και λαϊκή ορχήστρα με τον Λάκη Καρνέζη (μπουζούκι) επικεφαλής.
Τώρα... Ήταν λογικό να υπάρξουν απρόσμενα γεγονότα σε μιαν εκδήλωση, που θα διαρκούσε έναν ολόκληρο μήνα, με αποτέλεσμα τελικά το πρόγραμμα να μην τηρηθεί ευλαβικά.
Ένα από αυτά τα γεγονότα αφορούσε στην συναυλία της 29ης Αυγούστου. Εκείνη την ημέρα η Μαρία Δημητριάδη θα τραγουδούσε στον Λυκαβηττό, στην «Κατάσταση Πολιορκίας» του Μίκη Θεοδωράκη, όπως και στο γήπεδο του Παναθηναϊκού, στην Λεωφόρο Αλεξάνδρας, στους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» του Γιάννη Μαρκόπουλου.
Ο Μίκης Θεοδωράκης καταγγέλλει την μεταξύ τους σύμβαση, για τις εμφανίσεις τής Μαρίας Δημητριάδη στο θέατρο Λυκαβηττού, λόγω της παρουσίας τής τραγουδίστριας, την ίδιαν ημέρα, στη συναυλία του Γ. Μαρκόπουλου. Το αποτέλεσμα; Το θέμα παίρνει μεγάλες διαστάσεις, με εκατέρωθεν οξείς χαρακτηρισμούς, που δημοσιεύονταν στον Τύπο.
Χοντρικά ο Μίκης Θεοδωράκης υποστήριζε πως έμπαινε σε κίνδυνο η εκτέλεση του προγράμματος και εδημιουργείτο σύγχυση, με αποτέλεσμα να εμφανίζεται ο ίδιος εκτεθειμένος απέναντι στον ΕΟΤ και στο κοινό.
Για την Μαρία Δημητριάδη δεν υπήρχε θέμα, αφού όπως υποστήριζε η ίδια, προλάβαινε να εμφανιστεί και στις δύο συναυλίες, καθώς από τον Λυκαβηττό θα τελείωνε στις 11:30 το βράδυ, ενώ στην κοντινή Λεωφόρο θα εμφανιζόταν στις 12:30. Επίσης, ότι η περίπου ταυτόχρονη παρουσία της σε διαφορετικές συναυλίες ήταν γνωστή από πριν κ.τ.λ.
Όπως αντιλαμβάνεστε, οι νομικές και δικαστικές διαδικασίες δεν θα μπορούσε να αποφευχθούν.
«Ήλιος και Χρόνος»
«Δεν είμαι ποιητής, όμως όταν οι στίχοι άρχισαν να σφυροκοπούν το μυαλό μου ένιωσα πόσο οι λέξεις μπορεί να ντυθούν στο αίμα. Πόσο μπορεί να με λυτρώσουν. Είμαι δημιουργός. Νικώ το χρόνο και το θάνατο... Είμαι ο χρόνος. Να γιατί ο “Ήλιος και ο Χρόνος” έγιναν ο κύκλος της Ζωής και του Θανάτου. Τελικά έγιναν ο νικητήριος κύκλος. Νίκη πικρή, γιατί η ψυχή του ποιητή πονά για όλους τους ανθρώπους. Ακόμα και γι’ αυτούς που τον μισούν και τον βασανίζουν».
Μίκης Θεοδωράκης «Το Χρέος» [Εκδόσεις Τετράδια της Δημοκρατίας, Ρώμη 1972]
Τα 32 ποιήματα της σειράς «Ο Ήλιος και ο Χρόνος» γράφτηκαν από τον Μ. Θεοδωράκη στην Αθήνα, στην Γενική Ασφάλεια, και δεκαπέντε από αυτά έγιναν τραγούδια, εκεί στην Μπουμπουλίνας, στην απομόνωση, στο διάστημα Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1967.
Η πρώτη εκτέλεση μπροστά σε κοινό συνέβη στο Παρίσι το 1970, ενώ η πρώτη εκτέλεση σε δίσκο [Polydor, 1972] έγινε από τους Μαρία Φαραντούρη, Μαρία Δημητριάδη, Georges Wilson (αφήγηση), Αντώνη Καλογιάννη και Πέτρο Πανδή.
Στον Μουσικό Αύγουστο το έργο παρουσιάστηκε από τους Πέτρο Πανδή, Μαργαρίτα Ζορμπαλά, Σοφία Μιχαηλίδη, Νικόλα Μητσοβολέα, την Χορωδία Τρικάλων της Τερψιχόρης Παπαστεφάνου, μια λαϊκή ορχήστρα με τον Λάκη Καρνέζη επικεφαλής, τον ίδιο τον Μίκη Θεοδωράκη να απαγγέλλει και τον γιο του Γιώργο Θεοδωράκη να διευθύνει.
«Πνευματικό Εμβατήριο»
«Η γη μας γέμισε νεκρούς, τόσο που μόνο οι νεκροί πια μάς απομένουν να κρατήσουν το μετερίζι της ζωής. Κι εγώ δεν έχω άλλην Ελλάδα από τον Σικελιανό και τον Κάλβο. Μιλάει ο Σεφέρης. Ακολουθεί η Συνοδινού. Να ’ναι τάχα γλυκοχάραμα; “Ομπρός οι δημιουργοί”. Ακούω την χάλκινη φωνή του Άγγελου Σικελιανού. Τον βλέπω, γιγάντιο άγγελο να περνά και να ξαναπερνά. Τον βλέπω να περπατά μες στους πολύβουους δρόμους “Ομπρός βοηθάτε να σηκώσουμε τον ήλιο πάνω από την Ελλάδα”. Ο στίχος του Σικελιανού με τυλίγει σ’ ανεμοστρόβιλο». [από το πρόγραμμα «Μίκης Θεοδωράκης / Μουσικός Αύγουστος 1977]
Ο Μίκης Θεοδωράκης συνθέτει το «Πνευματικό Εμβατήριο», σε ποίηση Άγγελου Σικελιανού, στην Ζάτουνα της Αρκαδίας, στο διάστημα Φεβρουάριος-Μάρτιος 1969, με το έργο να παρουσιάζεται για πρώτη φορά στο Albert Hall του Λονδίνου, στις 28 Ιουνίου 1970, από τους Γιάννη Θεοχάρη, Μαρία Φαραντούρη και Αντώνη Καλογιάννη, τις χορωδίες New Opera Chorus - Gwalia Male Choir και την ενορχήστρωση του Χρήστου Πίττα, υπό την διεύθυνση του συνθέτη. Αυτή η παρουσίαση έγινε και δίσκος, στην γαλλική Polydor, το 1970.
Στον Μουσικό Αύγουστο το «Πνευματικό Εμβατήριο» παρουσιάστηκε από τους Μαρία Φαραντούρη, Αντώνη Καλογιάννη, Γιάννη Θωμόπουλο, Μαρία Δημητριάδη, την Χορωδία Τρικάλων της Τερψιχόρης Παπαστεφάνου και την λαϊκή ορχήστρα με τον Λάκη Καρνέζη επικεφαλής.
Γ' ΚΥΚΛΟΣ ΣΥΝΑΥΛΙΩΝ
Τέσσερις συναυλίες στις ημερομηνίες 22, 23, 24 και 25 Αυγούστου, στις οποίες θα παρουσιάζονταν τα έργα «Λιποτάκτες» σε ποίηση Γιάννη Θεοδωράκη (αδελφός του Μίκη Θεοδωράκη), «Ένας Όμηρος» από το θεατρικό έργο του Brendan Behan και με απόδοση στα ελληνικά από τον Βασίλη Ρώτα και τέλος «Τα Λυρικά» σε ποίηση Τάσου Λειβαδίτη.
«Λιποτάκτες»
Οι «Λιποτάκτες» ήταν η δεύτερη συνεργασία Μίκη Θεοδωράκη – Μανώλη Χιώτη, μετά τον «Επιτάφιο». Στην ηχογράφηση, που πήρε μέρος και ο Δημήτρης Φάμπας στην κιθάρα, τραγουδούσε και διηύθυνε ο ίδιος ο Μίκης Θεοδωράκης, και κάπως έτσι τυπώνεται ένα EP με τέσσερα τραγούδια στην Columbia, που θα κυκλοφορούσε προς τα τέλη του 1960 ή στις αρχές του ’61. Τα τραγούδια ήταν τα: «Θα γίνης δικιά μου», «Δακρυσμένα μάτια», «Σκέπασε ατμός τον έρωτά μας» και «Χάθηκα». Διαβάζουμε στο πρόγραμμα:
«Το “Χάθηκα” τελευταίο τραγούδι από τους “Λιποτάκτες” είναι ουσιαστικά το πρώτο τραγούδι του Μίκη Θεοδωράκη. Γράφτηκε πάνω σε στίχους του αδερφού του, όταν υπηρετούσε φαντάρος στα Χανιά της Κρήτης, στα 1951. Αργότερα, στα 1959 στο Παρίσι τελειοποίησε άλλα τρία τραγούδια από την ομώνυμη ποιητική συλλογή του Γιάννη Θεοδωράκη κι έτσι γεννήθηκε ο κύκλος τραγουδιών “Λιποτάκτες”, που τραγούδησε σε δίσκο ο ίδιος ο συνθέτης, συνοδευόμενος από τον Μανώλη Χιώτη».
Στον Μουσικό Αύγουστο οι «Λιποτάκτες» τραγουδήθηκαν εκ νέου από τον Μίκη Θεοδωράκη, με τους Λάκη Καρνέζη μπουζούκι, Κυριάκο Κρητικό κιθάρα και Βασίλη Παπαδόπουλο πιάνο να τον συνοδεύουν.
«Ένας Όμηρος»
Γι’ αυτό το πολύ αγαπημένο έργο του Μίκη Θεοδωράκη γράψαμε προσφάτως αναλυτικά στο LiFO.gr, στο κείμενο «Το γελαστό παιδί: Είχε ακουστεί το θρυλικό τραγούδι του Μίκη Θεοδωράκη στην Ελλάδα επί δικτατορίας;» κι εκεί σας παραπέμπουμε για όλες τις λεπτομέρειες...
Στον Μουσικό Αύγουστο τα τραγούδια αποδόθηκαν από τους Πέτρο Πανδή και Αφροδίτη Μάνου, με τους Λάκη Καρνέζη, Κυριάκο Κρητικό και Βασίλη Παπαδόπουλο να συνοδεύουν σε μπουζούκι, κιθάρα και πιάνο αντιστοίχως.
«Τα Λυρικά»
Διαβάζουμε στο πρόγραμμα του Μουσικού Αυγούστου: «Όπως έγινε με τη “Μάνα μου και Παναγιά” και τη “Δραπετσώνα”, όπου ο ποιητής έγραψε τους στίχους του επάνω στη μουσική του συνθέτη, έτσι και με τα “Λυρικά” ο Τάσος Λειβαδίτης έγραψε τα ποιητικά κείμενα, αφού προηγούμενα ο Μίκης Θεοδωράκης είχε συνθέσει το μελωδικό υλικό. Και οι δυο μαζί αποφάσισαν να αφιερώσουν το έργο αυτό στη γενιά τους, στη γενιά της Εθνικής Αντίστασης. “Τα Λυρικά” είναι ο τελευταίος κύκλος τραγουδιών του Θεοδωράκη και παρουσιάζεται για πρώτη φορά μέσα στα πλαίσια συναυλίας».
«Τα Λυρικά» εκδόθηκαν για πρώτη φορά στην Γαλλία το 1977, σε μιαν έκδοση της Galata / Le Chant Du Monde και στην Ελλάδα την επόμενη χρονιά (1978) από την MINOS. Η ηχογράφηση ήταν η «ζωντανή» του Μουσικού Αυγούστου και σ’ εκείνη τραγουδούσαν οι Μίκης Θεοδωράκης (βασικός ερμηνευτής), Μαργαρίτα Ζορμπαλά, Πέτρος Πανδής και Σοφία Μιχαηλίδου – αν και στο πρόγραμμα είχε ανακοινωθεί πως το έργο θα αποδιδόταν από τους Μίκη Θεοδωράκη τραγούδι και Μάνο Χατζιδάκι πιάνο! Τι είχε συμβεί;
Δεν είναι απολύτως ξεκάθαρο, αλλά εκείνη την εποχή ο Μάνος Χατζιδάκις, ως διευθυντής της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών (ΚΟΑ), είχε βρεθεί στο μάτι του κυκλώνα, καθώς τον είχε καταγγείλει ο Πανελλήνιος Μουσικός Σύλλογος, για διάσπαση της αγωνιστικής ενότητας των μουσικών της ΚΟΑ, στις απεργιακές κινητοποιήσεις τους, που είχαν ως βασικό αίτημα την μονιμοποίηση των εκτάκτων και των επί συμβάσει συναδέλφων τους. Μάλιστα εξ αιτίας της απεργίας των μουσικών θα ματαιώνονταν και κάποιες από τις συναυλίες του Δ Κύκλου, όπως θα δούμε στην συνέχεια.
Δ ΚΥΚΛΟΣ ΣΥΝΑΥΛΙΩΝ
Επτά συναυλίες στις ημερομηνίες 28 Αυγούστους και 1, 2, 3, 4, 5 και 6 Σεπτεμβρίου, στις οποίες θα παρουσιάζονταν τα έργα «Μαργαρίτα» σε ποίηση Νικηφόρου Βρεττάκου και «Το Άξιον Εστί» σε ποίηση Οδυσσέα Ελύτη.
«Μαργαρίτα»
Όπως διαβάζουμε στο πρόγραμμα: «Η καντάτα “Μαργαρίτα”, για συμφωνική ορχήστρα, μικτή χορωδία και απαγγελία, βασισμένη στο ομώνυμο ποίημα του Νικηφόρου Βρεττάκου, γράφτηκε στα 1946, όταν ο συνθέτης φοιτούσε ακόμη στο Ωδείο Αθηνών. Το έργο αυτό δίνεται σε πρώτη εκτέλεση ύστερα από 31 χρόνια».
Στον Μουσικό Αύγουστο, στην ζωντανή πρώτη εκτέλεση της «Μαργαρίτας» πήραν μέρος ο ηθοποιός, συγγραφέας κ.λπ. Νότης Περγιάλης στην απαγγελία, χορωδία υπό την διεύθυνση της Έλλης Νικολαΐδη και συμφωνική ορχήστρα 47 μελών, με κορυφαίο τον βιολιστή Τάτση Αποστολίδη.
«Το Άξιον Εστί»
Σταθμός στην συνθετική διαδρομή του Μίκη Θεοδωράκη, γραμμένο για βαρύτονο, λαϊκό τραγουδιστή, αφηγητή, μικτή χορωδία, σαντούρι, λαϊκή και κλασική ορχήστρα, «Το Άξιον Εστί» –κατανοητό αυτό– ήταν το πλέον αναμενόμενο έργο τού Μουσικού Αυγούστου.
Γι’ αυτό το έργο θα ανέβαιναν στον λόφο μερικοί από τους πρώτους διδάξαντες (εξάλλου από το 1964 είχαν περάσει 13 χρόνια, όχι και τόσο πολλά δηλαδή), όπως ο λαϊκός τραγουδιστής Γρηγόρης Μπιθικώτσης, ο αφηγητής Μάνος Κατράκης, ο χειριστής του σαντουριού Τάσος Διακογιώργης και οι Λάκης Καρνέζης και Κώστας Παπαδόπουλος στα μπουζούκια.
Θα συμμετείχαν επίσης ο βαρύτονος Ανδρέας Κουλουμπής, χορωδία υπό την διεύθυνση της Έλλης Νικολαΐδη, η παιδική χορωδία του μουσικού καλλιτεχνικού συλλόγου «Η Εφτάχρονη Λύρα» υπό τον Δημήτρη Κανάρη και βεβαίως συμφωνική ορχήστρα, με κορυφαίο τον βιολιστή Τάτση Αποστολίδη.
Όπως είχε γράψει ο Μίκης Θεοδωράκης, σχετικώς, στο στρατόπεδο του Ωρωπού, το 1970:
«Το “Άξιον Εστί” του Ελύτη αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, ένα μνημείο της σύγχρονης ελληνικής τέχνης. Ακόμα πιο πολύ ο βαθύτατος ελλαδισμός του το φέρνει στην πρώτη γραμμή του αγώνα του λαού μας για την ολοκλήρωσή του, τόσο σαν μιας συγκεκριμένης ιστορικής αξίας, όσο και μιας ηθικής στάσης και παρουσίας. Φυσικά, τόσο οι διαστάσεις του ποιητικού κειμένου, όσο και η φόρμα του γενικά, οδηγούσαν αυτονόητα στην αναζήτηση μιας καινούριας μουσικής μορφής.
Το έργο διατρέχει ολόκληρη την ιστορική περίοδο του ελληνικού έθνους. Από την γένεση “αυτού του κόσμου, του μικρού, του μέγα” ως την προφητική ενόραση των δεινών, που συσσώρευσε πάνω μας η σημερινή δικτατορία.
Τρία είναι τα βασικά του μέρη: Η Γένεση, Τα Πάθη και το Άξιον Εστί. Αυτά όσο για την επιφανειακή του διάσταση. Όσο για την εσωτερική του διάρθρωση υπάρχουν επίσης τρία διαφορετικά στοιχεία: η αφήγηση, ο “ύμνος” και το χορικό. Για το πρώτο ο ποιητής χρησιμοποιεί τον πεζό λόγο. Για το δεύτερο τον ελεύθερο και για το τρίτο τον μετρικό στίχο. Έτσι στη δική μου δουλειά χρησιμοποίησα αντίστοιχα: τον Αφηγητή, που διαβάζει το κείμενο, τον Ψάλτη για τους “ύμνους” και τον Λαϊκό Τραγουδιστή για τα χορικά.
Άλλα τρία επίσης βασικά στοιχεία ολοκληρώνουν τη μουσική δομή τού έργου: η μικτή χορωδία, η ορχήστρα και τα λαϊκά όργανα. Έτσι ήρθαν φυσιολογικά να προστεθούν πλάι στη λαϊκή ορχήστρα (όπως τη χρησιμοποίησα στις Λαϊκές Συναυλίες, δηλαδή δύο μπουζούκια, κιθάρα, πιάνο, κοντραμπάσο, κρουστά), άλλα δύο μουσικά σύνολα, ένα φωνητικό και ένα οργανικό, που όμως θα έπρεπε να προσαρμοστούν στο καινούριο μουσικό κλίμα, ώστε να μην έχουμε μιαν απλή συρραφή ετερογενών στοιχείων.
Με δυο λόγια τα όργανα και οι φωνές θα έπρεπε να χρησιμοποιηθούν με τέτοιο τρόπο, ώστε να εξυπηρετείται ο νεοελληνικός μουσικός χαρακτήρας του έργου».
Η συναυλία της Κυριακής 28ης Αυγούστου 1977 είχε μεταδοθεί ζωντανά από την ΕΡΤ, στις 9:15 το βράδυ, με εκφωνητή τον Γιώργο Παπαστεφάνου, αλλά κάποιες από τις επόμενες δεν είχαν πραγματοποιηθεί λόγω της απεργίας των μουσικών, που ήταν και μέλη της ΚΟΑ.
Πάντως η συγκεκριμένη εκτέλεση υπήρξε, ασυζητητί, μία από τις κορυφαίες του «Άξιον Εστί», αν όχι η κορυφαία. Το υψηλό δυναμικό εκείνης της συναυλίας, με τις αληθινά εκπληκτικές μουσικές στιγμές, το διαπιστώνεις αμέσως.
Στο 14:34 το «Ένα το χελιδόνι», στο 29:22 το «Της δικαιοσύνης ήλιε νοητέ» και στο 37:35 το ανεπανάληπτο «Της αγάπης αίματα». Συνταρακτικές στιγμές του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού...
