Όλα τα βλέμματα του πλανήτη είναι στραμμένα στο Κατάρ των 2,8 εκατομμυρίων κατοίκων και στο Μουντιάλ που πραγματοποιείται αυτές τις ημέρες εκεί. Το ακριβότερο παγκόσμιο κύπελλο όλων των εποχών, το οποίου το κόστος ξεπερνάει τα 200 δισεκατομμύρια δολάρια, διεξάγεται εν μέσω σφοδρών συζητήσεων και επικρίσεων εναντίον της διοργανώτριας χώρας για τους χιλιάδες θανάτους ξένων εργατών που δούλεψαν για το Μουντιάλ και για τις κακές συνθήκες εργασίας.
Μόνο που με το εναρκτήριο σφύριγμα του διαιτητή, από το πρώτο κιόλας παιχνίδι, η τηλεθέαση σπάει κάθε ρεκόρ παγκοσμίως –πού να φτάσουμε και στα νοκ άουτ παιχνίδια– και το ενδιαφέρον του κόσμου έχει στραφεί στο καθαρά αγωνιστικό κομμάτι.
Υποκριτικό; Δύσκολη απάντηση.
Γνώρισα τη φωτογράφο Όλγα Στεφάτου μέσα από το πρότζεκτ «Chrysalis», μια υπέροχη και αποκαλυπτική σειρά πορτρέτων ταυτοφυλικών και διεμφυλικών γυναικών από χώρες όπως η Συρία, το Αφγανιστάν, το Ιράκ, η Γκάνα και το Καμερούν, που ζουν στην Ελλάδα ως πρόσφυγες, ή γυναικών που αναζητούν άσυλο.
Το 2018, η Όλγα Στεφάτου ξεκίνησε να εργάζεται στον Οργανισμό Μουσείων του Κατάρ. Μέσα στα δύο χρόνια που έζησε στο πλούσιο αυτό εμιράτο με τις πολλές αντιθέσεις είδε και την αθέατη πλευρά του: τις στιγμές ξεγνοιασιάς εργατών από χώρες της Ασίας και της Αφρικής που συνήθως κάθε Παρασκευή, στο ρεπό τους, στήνονται για μια φωτογραφία μπροστά από την Πέρλα, το πολιτιστικό σύμβολο του Κατάρ. Τους φωτογράφισε, ήρθε σε επαφή μαζί τους, και το αποτέλεσμα είναι η σειρά φωτογραφιών με τίτλο «The Pearl».
Η φωτογραφική σειρά «The Pearl» επιδιώκει να μετατρέψει τους μετανάστες εργάτες σε «ορατούς» ανθρώπους, να τους τιμήσει, να αναδείξει το πνεύμα της αυτοέκφρασης και της ατομικότητας τους. Έτσι, εστίασα σε αυτό το συγκεκριμένο σημείο και σχεδόν κάθε Παρασκευή για δύο χρόνια ήμουν εκεί, μαζί τους.
— Πες μας μερικά πράγματα για την ιστορία της Πέρλας. Τι συμβολίζει για το Κατάρ;
Πριν από την ανακάλυψη του πετρελαίου το 1939 οι κάτοικοι ήταν κυρίως βεδουίνοι και ψαράδες ή δύτες. Το Κατάρ έγινε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα αλιείας μαργαριταριών για την ευρύτερη περιοχή και ανέπτυξε αυτή την παράδοση, μέχρι που έσβησε.
Επειδή η σημερινή μορφή του Κατάρ είναι πρόσφατη, θα λέγαμε πως οτιδήποτε παραπέμπει στο όποιο παρελθόν αποκτάει τεράστια σημασία. Έτσι, σήμερα, η Πέρλα είναι σημαντικό κομμάτι της κληρονομιάς του τόπου και χρησιμοποιείται συμβολικά ως γέφυρα μεταξύ παρελθόντος και παρόντος.
— Πώς συνέλαβες την ιδέα για τη σειρά φωτογραφιών με τίτλο «The Pearl»;
Το πρώτο βράδυ που έφτασα στην Ντόχα το 2018, για να εργαστώ στον οργανισμό των Qatar Museums, ήταν η μέρα των γενεθλίων μου. Ήθελα οπωσδήποτε να βρω ένα εστιατόριο που να βλέπει στη θάλασσα… Δεν έβρισκα αυτό που ήθελα και αποφάσισα να αγοράσω μερικές πίτες από το παζάρι, να καθίσω σε ένα παγκάκι στην παραλιακή και να απολαύσω τη θέα του Westbay. Τελικά, κάθισα δίπλα στο μνημείο της γιγαντιαίας πέρλας. Από εκείνη τη μέρα και μετά όλες οι διαδρομές μου περνούσαν καθημερινά μπροστά από αυτό το σημείο.
Σιγά σιγά άρχισα να παρατηρώ ότι η Πέρλα ξεχωρίζει για κάποιον περίεργο λόγο στην πόλη, λειτουργεί ως ένας μαγνήτης και για τους υπόλοιπους ανθρώπους, όπως έγινε και για μένα εκείνο το πρώτο βράδυ. Και οτιδήποτε λειτουργεί ως μαγνήτης για τους περαστικούς, λειτουργεί ως μαγνήτης και για τον φωτογράφο.
— Τι ακριβώς συμβαίνει μπροστά στη γιγαντιαία πέρλα;
Ειδικά τις Παρασκευές, που είναι το ρεπό των περισσότερων εργαζομένων στο Κατάρ, εκατοντάδες μετανάστες εργάτες συγκεντρώνονται στην παραλιακή για να διασκεδάσουν. Ανάμεσα σε διάφορες άλλες δραστηριότητες, αυτό που τους αρέσει να κάνουν είναι να βάζουν τα καλά τους και να φωτογραφίζονται στην Πέρλα. Σαν περφόρμερ του εαυτού τους, δοκιμάζουν κινήσεις, ποζάρουν με χιούμορ, στέκονται περήφανοι.
Στην Ντόχα είναι σχεδόν το ίδιο δύσκολο να σχετιστεί κανείς τόσο με τους εργάτες όσο και με τους ντόπιους. Για μένα όμως είναι πολύ σημαντικό να συναντώ ανθρώπους και να αναζητώ τον οπτικό τρόπο να εκφράσω κάθε φορά αυτό που με έχει συνεπάρει. Στο σημείο της Πέρλας βρήκα όλα εκείνα τα στοιχεία για να κάνω ένα κοινωνικό σχόλιο για την εποχή μας, για το πώς συμβάλλει η τεχνολογία στη ζωή μας και κυρίως για τους ανθρώπους εκείνους, τους εργάτες του Κατάρ.
Η φωτογραφική σειρά «The Pearl» επιδιώκει να μετατρέψει τους μετανάστες εργάτες σε «ορατούς» ανθρώπους, να τους τιμήσει, να αναδείξει το πνεύμα της αυτοέκφρασης και της ατομικότητάς τους. Έτσι, εστίασα σε αυτό το συγκεκριμένο σημείο και σχεδόν κάθε Παρασκευή για δύο χρόνια ήμουν εκεί, μαζί τους.
— Ποιοι είναι αυτοί οι άνθρωποι; Από ποιες χώρες έρχονται;
Σε χώρες όπως το Κατάρ, η καθημερινότητα οργανώνεται πρωταρχικά με βάση την εργασία. Έτσι, ακόμα κι αν το μνημείο της Πέρλας είναι προσβάσιμο απ' όλους όλες τις ώρες της ημέρας, το ποιος και το πότε θα βρεθεί εκεί εξαρτάται από την εργασία που κάνει.
Στη φωτογραφική σειρά της «Πέρλας», οι φωτογραφιζόμενοι έρχονται τη μέρα του ρεπό τους και είναι μετανάστες κυρίως από την Ινδία, το Νεπάλ, το Πακιστάν, το Μπαγκλαντές, τη Σρι Λάνκα, τις Φιλιππίνες, το Σουδάν και μερικές άλλες χώρες. Ο πληθυσμός τους ξεπερνάει τα δύο εκατομμύρια και αποτελεί την πολυπληθέστερη κοινότητα του Κατάρ.
Τα στοιχεία της επανάληψης, της πολυπολιτισμικότητας και των ατέλειωτων πορτρέτων στην «Πέρλα» θέλουν να δείξουν ακριβώς αυτήν τη ροή του κόσμου που μεταναστεύει σε χώρες του κόλπου και όχι μόνο, βέβαια. Παράλληλα, στις φωτογραφίες θα παρατηρήσει κανείς ότι τα πορτρέτα γυναικών είναι ελάχιστα σε σχέση με εκείνα των ανδρών και αυτό υποδηλώνει τη γενικότερη αναλογία μεταξύ των φύλων στη χώρα.
— Μίλησες με κάποιους από αυτούς;
Είμαι σίγουρη ότι κάθε μετανάστης στο Κατάρ κρύβει μια μοναδική ιστορία, σίγουρα μια ιστορία αποχωρισμού και πιθανότατα αρκετών βιωμάτων πόνου, και σε αυτό επέλεξα να εστιάσω σε άλλες μου δουλειές, όπως η σειρά «Chrysalis», που μελετά τη ζωή της γυναίκας-πρόσφυγα στην Αθήνα.
Αυτήν τη φορά, όμως, εστίασα αποκλειστικά σε αυτό που συνέβαινε στην Πέρλα κάθε Παρασκευή, δηλαδή σ’ εκείνα τα στιγμιότυπα που ήταν εμφανές ότι έφεραν πολλαπλά νοήματα και για εκείνους αλλά και για μένα. Συνεπώς, οι συζητήσεις ήταν φευγαλέες και περιορίζονταν κυρίως στην καταγωγή, στη διάρκεια παραμονής, στην εργασία, την οικογένειά τους. Η πλειοψηφία μεταναστεύει από υποβαθμισμένα μέρη της Νότιας Ασία και έρχεται στο Κατάρ για μια καλύτερη ζωή, χωρίς να γνωρίζει πάντα τις ακριβείς συνθήκες ζωής και εργασίας.
Μετά από αρκετές ώρες παρατήρησης των ανθρώπων μπροστά από το σύμβολο της πέρλας αναδύεται αυτό το ειρωνικό στοιχείο που εμφανίζεται και στη φωτογραφική σειρά, το στοιχείο μιας παράξενης αποδοχής της δύναμης του Κατάρ, ενώ την ίδια στιγμή κυριαρχεί μεγάλη ανισότητα.
— Είναι ίσως και μια πλαστή μεν, αλλά καθησυχαστική εικόνα που θέλουν να δείξουν στους συγγενείς τους, ότι «περνάμε καλά, μην ανησυχείτε»;
Φαντάζομαι ότι κάθε Παρασκευή φεύγουν άπειρες φωτογραφίες από την Ντόχα προς διαφορετικούς προορισμούς ανά τον κόσμο. Η φωτογραφία πράγματι μετατρέπεται σε ένα «αποδεικτικό στοιχείο» που προσφέρει παρηγοριά στους οικείους αλλά και ενθάρρυνση στους ίδιους, ώστε να αντεπεξέλθουν στις δυσκολίες.
Ο άνθρωπος είναι εφευρετικό πλάσμα, βρίσκει το κουράγιο να εκφράζεται, πράγμα που για μένα είναι συναρπαστικό, ειδικά όταν οι συνθήκες ζωής δεν αφήνουν πολλά περιθώρια.
— Βρέθηκες πρώτη φορά στην Ντόχα το 2018. Οι προετοιμασίες για το Μουντιάλ είχαν ξεκινήσει από τότε; Το βλέπατε αυτό στην καθημερινότητα;
Τα έργα με αφορμή το Μουντιάλ ή αποκλειστικά γι' αυτό ξεκίνησαν ενδεχομένως πριν φτάσω εκεί, πριν από το 2018 δηλαδή. Το Μουντιάλ έφερε στην επιφάνεια πολλά ζητήματα, οπότε και οι συζητήσεις που γίνονταν αφορούσαν αρκετά θέματα κοινωνικού και οικονομικού περιεχομένου. Επίσης κυκλοφορούσαν και διάφορα σενάρια σε σχέση με τους περιορισμούς κατά τη διάρκειά του, για παράδειγμα το αν θα επιτρεπόταν ευρύτερα το αλκοόλ.
— Ο κόσμος ήταν ενθουσιασμένος εν όψει του Μουντιάλ ή υπήρχαν και διαφορετικές απόψεις;
Σε κάθε κοινωνία υπάρχουν αντιθέσεις, αλλού πιο επιφανειακές, αλλού βαθύτερες. Στον συγκεκριμένο τόπο και στη συγκεκριμένη συγκυρία, και μάλιστα μπροστά σε ένα τέτοιο γεγονός, δεν θα περίμενε κανείς να υπάρχει κάποιου είδους ομοφωνία. Θυμίζω τους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας και τις διαφορετικές οπτικές και τάσεις που αναπτύχθηκαν εκείνη την εποχή.
Χωρίς να έχω συζητήσει το θέμα εκτενώς και σε διαφορετικού τύπου κύκλους, αυτό που καταλαβαίνω είναι ότι όσοι κατάγονται από το Κατάρ αλλά και όσοι έχουν ενταχθεί στο κύριο σώμα του ήταν και είναι ενθουσιασμένοι, ακριβώς γιατί νιώθουν ότι αυτό το γεγονός θα ισχυροποιήσει την ταυτότητα της χώρας στο παγκόσμιο περιβάλλον.
— Ποια ήταν η εμπειρία σου από τη δουλειά στο Μουσείο του Κατάρ και ως γυναίκας στον χώρο αυτό;
Ξεκίνησα να δουλεύω στον οργανισμό του Qatar Museums, σε μια θέση που για μένα ήταν όνειρο. Για δύο χρόνια ήμουν υπεύθυνη της φωτογραφικής συλλογής μαζί με τη συνάδελφό μου Mary Pelletier, μιας συλλογής που είναι από τις σημαντικότερες στον κόσμο και καλύπτει όλο το φάσμα της ιστορίας της φωτογραφίας. Ήταν για μένα ένας θησαυρός, μια πηγή βαθύτερης γνώσης πάνω στο αντικείμενό μου.
Μετά τα δύο χρόνια αποφάσισα να γυρίσω στην Ελλάδα για προσωπικούς λόγους, η συλλογή όμως μου λείπει και συχνά την αναπολώ και την ανακαλώ. Στην Ντόχα ήταν η πρώτη φορά που δεν δούλευα αποκλειστικά ως ελεύθερος επαγγελματίας φωτογράφος.
Εκπαιδευμένη και σκληραγωγημένη στον ανδροκρατούμενο χώρο της φωτογραφίας, ήταν κάτι αρκετά διαφορετικό και όμορφο το να συνεργάζομαι με γυναίκες, καθώς ο οργανισμός και ενδεχομένως αυτός ο κλάδος να απορροφάει ως επί το πλείστον γυναίκες επαγγελματίες.
— Πού βρίσκουμε την Όλγα Στεφάτου το 2022;
Αυτές τις μέρες και με βάση την Αθήνα ξεκινάω πάλι να εργάζομαι ως σύμβουλος για τον οργανισμό των Qatar Museums και συγκεκριμένα για το φωτογραφικό φεστιβάλ Tasweer με καλλιτεχνική διευθύντρια την Charlotte Cotton. Έχω ανοίξει το πρώτο μου εργαστήριο, ένα όνειρο ετών που, λόγω νομαδικής ζωής, το ανέβαλλα συνεχώς. Βρίσκεται στη Νέα Σμύρνη, το ονόμασα atelier délos και είναι ένας χώρος δημιουργίας και διδασκαλίας.
Ολοκληρώνω προσωπικά έργα όπως το «Chrysalis» και ανοίγω καινούργια, με πρώτο μια οπτική εξερεύνηση της ιστορίας του κτιρίου που στεγάζεται το εργαστήριο. Πρόκειται για ένα κτίριο που δίνει αφορμές για εσωτερικές αναζητήσεις στον χωροχρόνο της Ελλάδας τα τελευταία 90 χρόνια κι αυτό μου φαίνεται εξαιρετικά ενδιαφέρον.
