Στο σπίτι του ομότιμου καθηγητή Πολιτικής Φιλοσοφίας του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Δημήτρη Δημητράκου κυριαρχούν οι μεγάλες και επιβλητικές βιβλιοθήκες, τα ξένα περιοδικά και τα ιστορικά τεύχη, ενώ σε περίοπτη θέση βρίσκεται το «Μέγα λεξικόν της ελληνικής γλώσσης» του παππού του Δημήτρη Δημητράκου.
Είναι απόφοιτος του London School of Economics και έχει διδάξει σε πανεπιστήμια της Θεσσαλίας, της Ρεμς, του Παρισιού και του Λονδίνου. Πριν από λίγες μέρες κυκλοφόρησε το νέο του βιβλίο με τίτλο «Ηγεμονία και λόγος - Ο Αντόνιο Γκράμσι και το πρόβλημα της κατάκτησης της εξουσίας» από τις εκδόσεις Επίκεντρο.
Σε αυτό ο συγγραφέας καταπιάνεται με το έργο και τη σκέψη ενός από τους σημαντικότερους θεωρητικούς του μαρξισμού τον περασμένο αιώνα. Ο Αντόνιο Γκράμσι ήταν ο πρώτος ανάμεσα στους κορυφαίους στοχαστές του μαρξισμού που αντιλήφθηκαν την ανάγκη όχι μόνο της ανανέωσης αλλά και της υπέρβασής του. Σύμφωνα με την έκφρασή του, ο μαρξισμός πρέπει να νοηθεί ως «ανοιχτός κύκλος» και όχι ως δόγμα.
Οι έννοιες που επεξεργάστηκε, όπως εκείνες της ηγεμονίας, της κοινωνίας πολιτών και του ιστορικού συγκροτήματος, οι σκέψεις του πάνω στη σχέση παιδείας και κοινωνίας εξακολουθούν να συζητιούνται και χρησιμεύουν σε αναζητήσεις στη σύγχρονη πολιτική φιλοσοφία.
Ίσως να μην είμαστε μακριά από τη μετάλλαξη του ανθρώπινου είδους, τη δημιουργία του «μετανθρώπου», δηλαδή του ανθρώπου με ενισχυμένες πνευματικές και κινητικές δυνατότητες.
Όση ώρα συζητάμε με τον διακεκριμένο καθηγητή διαπιστώνω την ευρύτητα των γνώσεών του, την ειδίκευσή του στη μελέτη της μαρξιστικής θεωρίας και ταυτόχρονα απολαμβάνω τον κατανοητό και μεστό λόγο του. Ο ίδιος άλλωστε έχει υπάρξει μαρξιστής, αν και σήμερα έχει μεταπηδήσει στις ιδέες του φιλελευθερισμού.
Στη συνέντευξη που ακολουθεί ο Έλληνας φιλόσοφος μιλά για την εποχή μας, το έργο του Γκράμσι, τον λαϊκισμό, τα πανεπιστήμια, τις ιδεολογίες, τον παππού του αλλά και τι θεωρεί σημαντικό στη ζωή.
— Τι εποχή είναι αυτή που ζούμε;
Ασφαλώς ζούμε σε μια μεταβατική εποχή, για να χρησιμοποιήσω ένα κλισέ. Με μια έννοια, κάθε εποχή της Ιστορίας είναι μεταβατική προς κάτι άλλο, τελείως διαφορετικό. Προαναγγέλλει κάτι καινούργιο. Στην εποχή μας, όμως, τα διακυβεύματα είναι τεράστια. Μπορεί να οδεύουμε σε ένα νέο στάδιο στην εξέλιξη της ανθρωπότητας, στην απελευθέρωση από πολλά δεσμά της, σε μια πολύ μεγάλη βελτίωση των συνθηκών της ζωής μας. Μπορεί, όμως, να προμηνύεται και καταστροφή του πολιτισμού μας, ίσως και της ύπαρξής μας.
— Ποιες είναι δηλαδή οι προκλήσεις την περίοδο αυτή;
Μία από τις προκλήσεις της εποχής μας, ένα μεγάλο πρόβλημα που η ανθρωπότητα καλείται να λύσει συλλογικά, είναι το πρόβλημα του περιβάλλοντος, που κινδυνεύει. Σήμερα, σε αντίθεση με περασμένες εποχές, καλούμαστε να το προστατεύσουμε από τις δραστηριότητές μας. Είναι αδιανόητο να θεωρούμε τους φυσικούς πόρους ανεξάντλητους και δεδομένη την οικολογική ισορροπία του πλανήτη. Επομένως, το ζήτημα της προστασίας και της διαχείρισης του περιβάλλοντος είναι πρώτιστης σημασίας και χρειάζεται να φροντίσουμε άμεσα γι’ αυτό, αν δεν θέλουμε να χαθεί μία ακόμη ευκαιρία. Απαιτούνται δραστικά μέτρα από τα πολιτικά και οικονομικά κέντρα λήψης αποφάσεων. Μια άλλη πρόκληση των καιρών μας είναι η προσαρμογή του ανθρώπου στα δεδομένα της ψηφιακής τεχνολογίας. Είναι αλματώδης ο ρυθμός της προόδου της, αλλά δεν είναι εξίσου γρήγορη η απορρόφησή της από τους ανθρώπους. Η πρόοδος αυτή έχει προσφέρει πολλά στον σύγχρονο πολιτισμό και έχει απαλλάξει τον άνθρωπο από πολλές εξαρτήσεις του. Χάρη στην ψηφιακή τεχνολογία, έχουμε ταχύτατη πληροφόρηση για όλα όσα συμβαίνουν στον κόσμο. Αυτή είναι ανοιχτή αλλά και κλειστή, open source, καθώς και cloud computing. Μ’ αυτήν γεννήθηκε ο κόσμος της τεχνητής νοημοσύνης, της νανοτεχνολογίας, της εικονικής πραγματικότητας. Είναι πρόδρομος ανάπτυξης αφάνταστων δυνατοτήτων στο μέλλον, αλλά συγχρόνως και απειλή. Αν δεν μπορέσουμε να την ελέγξουμε, μπορεί να μας καταστρέψει ή να μας υποδουλώσει. Ίσως να μην είμαστε μακριά από τη μετάλλαξη του ανθρώπινου είδους, τη δημιουργία του «μετανθρώπου», δηλαδή του ανθρώπου με ενισχυμένες πνευματικές και κινητικές δυνατότητες. Αλλά το άμεσο πρόβλημα είναι το περιβαλλοντικό, όπως προείπα.
— Ποιος είναι ο ρόλος του πνευματικού ανθρώπου σε καιρούς κρίσης; Ποιος είναι ο ρόλος του στη σύγχρονη εποχή;
Ο άνθρωπος των γραμμάτων αρχίζει να παίζει ρόλο διανοουμένου με τη σύγχρονη έννοια, δηλαδή του ανθρώπου που επεμβαίνει με το κύρος του και την ευρυμάθειά του στον ευρύτερο χώρο του πνεύματος για να ασκήσει επιρροή στα κοινωνικά πράγματα, από τον Διαφωτισμό και έπειτα. Ο διανοούμενος έχει έναν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στις σύγχρονες κοινωνίες. Όμως έχει, νομίζω, δύο καθήκοντα που συχνά δεν εκτελούνται. Το ένα είναι να είναι προσηλωμένος στην αλήθεια, την αντικειμενική και όχι τη «δική του», την υποκειμενική, την αλήθεια ως αντιστοιχία αυτού που λέει ή γράφει με τα γεγονότα, όσο μπορεί. Το άλλο καθήκον του είναι να μην εκτείνεται πέρα από το πεδίο του, να παρουσιάζεται ως «σοφός» ή «προφήτης» και να αποφαίνεται επί παντός επιστητού.
— Ποια είναι η άποψη του Γκράμσι για τους διανοουμένους;
Ο Γκράμσι αντιλαμβάνεται τη σημασία του διανοουμένου και διακρίνει μεταξύ παραδοσιακού και οργανικού. Ο πρώτος είναι ο πνευματικός άνθρωπος που συνδέεται με μια κοινωνική τάξη πραγμάτων και ένα σύστημα παραγωγής που ανήκει σε περασμένη εποχή, όπως είναι ο δάσκαλος, ο ιερέας, ο γραφειοκράτης, ενώ δεύτερος είναι αυτός που συνδέεται οργανικά με τον σύγχρονο κόσμο και το σύγχρονο σύστημα παραγωγής αλλά και με μελλοντικές προοπτικές της ανθρωπότητας, π.χ. ο επιστήμονας, ο τεχνοκράτης, αλλά και ο φιλόσοφος που οραματίζεται έναν καινούργιο κόσμο. Ο Γκράμσι δεν θεωρούσε ότι ο διανοούμενος είναι ενσάρκωση του «πνεύματος της εποχής» αλλά ένας ειδήμων που προσφέρει στον δημόσιο λόγο τα φώτα του. Πιστεύω ότι πολλοί διανοούμενοι σήμερα, που θέλουν να παίξουν ρόλο «γκουρού» στην κοινωνία ή «διδασκάλων του Γένους», βρίσκονται στον αντίποδα της σκέψης του Γκράμσι πάνω σ’ αυτό το θέμα.
— Πώς ορίζετε τον συνειδητό πολίτη;
Ως εκείνον που ανταποκρίνεται στις προσδοκίες που θέτει το σύνολο όταν του αναγνωρίζονται κάποια δικαιώματα. Διότι όταν έχεις δικαιώματα, έχεις και ευθύνες. Για παράδειγμα, σε καιρό πανδημίας να φοράς μάσκας, να εμβολιάζεσαι και να σέβεσαι τους άλλους.
— Πιστεύετε ότι κινδυνεύουμε από τις δυνάμεις του λαϊκισμού;
Καταρχάς, σε ένα γενικότερο πλαίσιο ο λαϊκισμός συνδέεται με κάθε μορφή δημαγωγίας και κολακείας του λαϊκού στοιχείου, το οποίο φυσικά προϋποθέτει την παράκαμψη των θεσμών. Ωστόσο πρέπει να πούμε ότι ο νέος λαϊκισμός ξεχωρίζει από παλιότερους σχηματισμούς λόγω της πολιτικής κουλτούρας που τον αναδεικνύει. Σήμερα, κάποια κύρια χαρακτηριστικά του είναι το ψέμα, η άρνηση της αλλαγής, η εναντίωση σε μεταρρυθμίσεις, ακόμα και ρατσιστικές ή ξενοφοβικές εξάρσεις. Θυμηθείτε το παράδειγμα του Τραμπ στις ΗΠΑ. Ευτυχώς, πρότυπα χαρισματικών λαϊκιστών, όπως ήταν ο Χίτλερ, και πολιτικών που ρέπουν προς τον ολοκληρωτισμό δεν έχουμε δει ακόμα.
— Τι είναι αυτό που σας εντυπωσίασε στη μελέτη της σκέψης του Γκράμσι;
Με τη σκέψη του Γκράμσι ήρθα σε επαφή όταν ήμουν στην Ιταλία, επί δικτατορίας. Είχα μείνει έναν χρόνο στην Ιταλία. Τότε, ως πεπεισμένος μαρξιστής, έκανα συζητήσεις με Ιταλούς φίλους και με τον ποιητή και φίλο Τίτο Πατρίκιο. Ο Τίτος είναι αυτός που με εισήγαγε στη σκέψη του Γκράμσι, κυρίως διότι έβλεπε ότι η δική μου προσέγγιση του μαρξισμού ήταν πρωτόγονη και αφελής. Έως τότε δεν είχα ιδέα περί Γκράμσι. Είχα προσχωρήσει στον μαρξισμό και στον κομμουνισμό λόγω της δικτατορίας. Πολλοί είχαν ριζοσπαστικοποιηθεί τότε, ανάμεσά τους κι εγώ. Με προτροπή του Τίτου Πατρίκιου, λοιπόν, άρχισα να μελετώ τον Γκράμσι. Ωστόσο δεν είχα υποπτευθεί τις δυσκολίες της μελέτης ενός έργου που είναι πολυσύνθετο και διάσπαρτο σε πολλά κείμενα, με έννοιες που δεν είναι άμεσα αντιληπτές, διότι παραπέμπουν, μεταξύ άλλων, τόσο στην ιταλική ιστορία όσο και στα κομμουνιστικά πράγματα στην Ευρώπη του Μεσοπολέμου. Κύριο κίνητρό μου ήταν να μάθω, να καταλάβω πώς ο Γκράμσι κατόρθωσε να δώσει μια ανανεωμένη εκδοχή του μαρξισμού που θα τον απάλλασσε από τον δογματισμό. Έχοντας θητεύσει στα σεμινάρια του μεγάλου αντιδογματικού φιλοσόφου Καρλ Πόπερ στο παρελθόν κατά τα φοιτητικά μου χρόνια, είχα ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για μια τέτοια προσέγγιση του μαρξισμού. Μελετώντας τη ζωή και το έργο του Γκράμσι, είδα ότι ήταν ο πρώτος ανάμεσα σε άλλους σημαντικούς στοχαστές που αντιλήφθηκε όχι μόνο την ανάγκη ανανέωσης του μαρξισμού αλλά και υπέρβασής του. Σύμφωνα με την έκφρασή του, ο μαρξισμός πρέπει να νοηθεί όχι ως δόγμα, ως κλειστός κύκλος, αλλά ως ανοιχτός. Θεώρησε ότι στη μεγάλη «ηθική και διανοητική αναμόρφωση» όλης της κοινωνίας που συνιστούσε το πρόταγμά του ο ανανεωμένος μαρξισμός θα διαδραμάτιζε πρωτεύοντα, καθοδηγητικό ρόλο.
— Στον τίτλο του βιβλίου σας αναφέρονται η «ηγεμονία» και ο «λόγος». Η «ηγεμονία» τι σημαίνει κατά τον Γκράμσι;
Πολλοί νομίζουν ότι σημαίνει απόλυτη κυριαρχία, κομματικός έλεγχος των θεσμών. Ο Γκράμσι, όμως, δεν εννοεί αυτό αλλά κάτι βαθύτερο. Είναι μια αναγνωρισμένη υπεροχή που έχει ένα κόμμα, μια τάξη, μια ομάδα ανθρώπων. Σημαίνει επίσης απόκτηση μιας γνώσης με οικουμενικό χαρακτήρα.
— Στον υπότιτλο μιλάτε για το πρόβλημα της κατάκτησης της εξουσίας. Ποιας εξουσίας; Από ποιους;
Ο Γκράμσι προσπαθεί να δείξει ότι το σχίσμα μεταξύ αυτών που ασκούν εξουσία και αυτών που την υφίστανται, που είναι αδύνατοι, υπεξούσιοι, μπορεί και πρέπει να τερματιστεί. Για να γίνει αυτό, έπρεπε οι «δυναστευμένοι» να γίνουν «ηγεμονικοί»: όχι να καταλάβουν την εξουσία με μια μεγάλης κλίμακας επαναστατική δράση αλλά αναλαμβάνοντας πρωταγωνιστικό ρόλο σε μια μακρόχρονη διαδικασία αναμόρφωσης της κοινωνίας. Η διαδικασία είναι κατά κύριο λόγο παιδευτική.
— Σήμερα μπορεί κάποιος να πιστεύει στον μαρξισμό;
Προφανώς δεν τον εμποδίζει κανείς, αλλά σίγουρα θα ζει μέσα σε μια πλάνη αν το πράξει αυτό. Μπορεί διανοητικά να είναι ελκυστικός, αλλά ως προς το αποτέλεσμα αποδείχτηκε εσφαλμένος.
— Οι ιδεολογίες έχουν τελειώσει. Έχουμε ανάγκη από ιδέες;
Από ιδέες έχουμε πάντα ανάγκη, από ιδεολογίες δεν νομίζω. Άλλωστε, με την ιδεολογία δεν λύνεις προβλήματα, αντιθέτως με τις ιδέες έχεις τη δυνατότητα να φέρεις αποτέλεσμα. Παράλληλα, για να διαμορφωθούν αρχές και προγράμματα χρειαζόμαστε δεξαμενές σκέψης και όχι έναν αντιθεσμικό πολιτικό λόγο, είτε εντάσσεται σε ένα αριστερό ιδεολογικό πλαίσιο είτε σε δεξιό αντίστοιχο.
— Πώς αποτιμάτε τη διακυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ ως «πρώτη φορά αριστερά;».
Πιστεύω ότι ήταν αποτυχημένη η θητεία της. Δεν ανήκω πλέον στο ιδεολογικό στρατόπεδο της αριστεράς, αλλά τιμώ τη μνήμη πολλών εκπροσώπων της, όπως αυτή του Μιχάλη Παπαγιαννάκη, του Άγγελου Ελεφάντη, του Γρηγόρη Γιάνναρου, του Λεωνίδα Κύρκου, του Μπάμπη και της Τούλας Δρακοπούλου. Επιπλέον, δεν συγκρίνεται η ποιότητα σκέψης και δράσης τους με εκείνη του ΣΥΡΙΖΑ. Δεν θα ήθελα όμως να επεκταθώ περισσότερο. Ίσως βελτιωθεί αν αλλάξει ριζικά, αν μετατραπεί σε «σοσιαλδημοκρατικό κόμμα». Αλλά το βλέπω δύσκολο.
— Πώς γίνεται ένας άνθρωπος όπως εσείς να μετακινηθεί από τον μαρξισμό και σήμερα να είναι μέλος του επιστημονικού συμβουλίου του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών - Μάρκος Δραγούμης ;
Από τη στιγμή που παύω να είμαι μαρξιστής, με ενδιαφέρει η δυνατότητα διαλόγου και σεβασμού του ατόμου. Το άτομο πρέπει να είναι ελεύθερο κι αυτό με οδήγησε στον φιλελευθερισμό. Σέβομαι, επίσης, τις αξίες του σοσιαλισμού και μπορώ να έχω διάλογο με αυτούς που τον ασπάζονται. Επιλέγω όμως τον φιλελευθερισμό διότι έχει το άτομο ως κύριο σημείο αναφοράς, ενώ ο σοσιαλισμός είναι κολεκτιβιστικός. Επίσης, ο φιλελεύθερος βλέπει τον πολίτη ως κυρίαρχο του ιδιόκτητου χώρου που αντιπροσωπεύει η προσωπικότητά του, θεωρώντας τον έλλογο άτομο, άξιο να κρίνει την τύχη του και το συμφέρον του. Ο φιλελευθερισμός αναγνωρίζει την ανάγκη παρέμβασης της πολιτικής στην οικονομία όταν διαπιστώνονται στρεβλώσεις στην αγορά και όταν η λειτουργία της ελεύθερης οικονομίας μπορεί να έχει ανεπιθύμητες παρενέργειες στο κοινωνικό σύνολο.
— Ποια είναι τα προβλήματα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και με ποιους τρόπους μπορούν να επιλυθούν;
Όλα αυτά που βλέπουμε στα ελληνικά πανεπιστήμια είναι τραύματα του παρελθόντος, τα οποία δεν μπόρεσαν ποτέ να λύσουν οι κυβερνήσεις. Η αιτία του κακού για πολλά από τα δεινά που αντιμετωπίζουμε βρίσκεται στην επταετία της δικτατορίας, δηλαδή πάμε πίσω πολλές δεκαετίες. Θεσμοί όπως η παιδεία απαξιώθηκαν ή στρεβλώθηκαν. Για τα προβλήματα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης ευθύνονται πολλοί εντός των πανεπιστημίων. Σήμερα έχουμε φτάσει στο σημείο στα πανεπιστήμια να κυριαρχούν μαφίες, να φοβάσαι να μείνεις ως αργά το βράδυ και να μην μπορεί να παρέμβει η αστυνομία σε καμία περίπτωση. Συγχρόνως, κυρίαρχα προβλήματα στο πανεπιστήμιο είναι η εκτενής αντιγραφή εκ μέρους πολλών φοιτητών. Είναι ξεκάθαρο ότι επικρατεί ένα κλίμα ανοχής, ακόμα και σ’ αυτό. Ουσιαστικά, η αντιγραφή στις εξετάσεις γίνεται πέρα από κάθε όριο και η βαθμολογία είναι «χαλαρή». Επιπλέον, η εκλογή των μελών ΔΕΠ στα πανεπιστήμιο δεν γίνεται πάντα με αξιοκρατικά κριτήρια.
— Ποιο είναι εκείνο το χαρακτηριστικό της ελληνικής κοινωνίας που σας ενοχλεί;
Η έλλειψη παιδείας. Το βλέπεις ακόμα και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπου οι άνθρωποι δεν ξέρουν να συζητήσουν. Αλλά και σε άλλες πτυχές όπως η Ιστορία, η εκπαίδευση, η πολιτική ή η κοινωνία.
— Τι θεωρείτε επαναστατικό;
Έχω μια αντίρρηση στην ιδέα της αποθέωσης της επανάστασης. Πρόκειται για έναν αστρονομικό όρο που αν ανατρέξουμε στα γαλλικά, θα δούμε ότι σημαίνει επιστροφή. Μια επανάσταση φέρνει τα πάνω κάτω, είναι ριζική ανατροπή μια τάξης πραγμάτων. Αυτοί που θέλουν να «κάνουν επανάσταση», συνήθως εννοούν μια κατάληψη εξουσίας με βίαια μέσα. Η ιδέα της επανάστασης ελκύει πολλούς διανοούμενους. Είναι συνέπεια του τεράστιου συμβολισμού των μεγάλων επαναστάσεων της σύγχρονης εποχής, όπως η Αμερικανική, η Γαλλική και η Ρωσική Επανάσταση. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι οι επαναστάσεις δεν έχουν πάντα δημοκρατική απόληξη, ούτε καν πρόθεση. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στην περίπτωση του φασισμού στην Ιταλία, την εποχή του Γκράμσι (1919-22).
— Σε μια εποχή που τρέχει ιλιγγιωδώς πώς μπορεί ένας άνθρωπος να ανακαλύψει την πληρότητα;
Δεν νομίζω ότι μπορεί κάποιος να ανακαλύψει την πληρότητα. Να είσαι ολοκληρωμένος, πλήρης, να αισθάνεσαι σε όλα εντάξει; Μόνο αν έχεις κάποια δόση αυταρέσκειας, πιθανόν. Ίσως στο τέλος της ζωής σου να φτάσεις σε κάποια γαλήνη, σε μια ισορροπία και να δεχτείς ότι περάτωσες το ταξίδι σου και ότι τα πήγες κάπως καλά.
— Τι θυμάστε πιο έντονα από τον παππού σας; Πώς δημιούργησε το λεξικό;
Ο παππούς μου γεννήθηκε στο χωριό Νόμια της Μάνης το 1875 και πέθανε στην Αθήνα το 1966. Αγαπούσε πολύ τα γράμματα, ήταν πρωτοπόρος και άνθρωπος του πνεύματος. Όταν έφυγε από τη Μάνη, με ελάχιστα χρήματα άνοιξε ένα μικρό βιβλιοπωλείο το 1896 στο Λαύριο. Λίγο αργότερα μετακόμισε στις παρυφές της τότε Αθήνας, στον λόφο του Φιλοπάππου, όπου έχτισε ένα σπίτι το οποίο αργότερα έγινε τυπογραφείο. Η φιλοδοξία της ζωής του ήταν να κάνει ένα λεξικό της ελληνικής γλώσσας. Και το 1931 ανήγγειλε την έκδοση του λεξικού αυτού που ονόμασε «Μέγα λεξικόν όλης της ελληνικής γλώσσης». Για τη σύνταξη του λεξικού αυτού προσκάλεσε το σύνολο των κορυφαίων στον χώρο των ελληνικών γραμμάτων της εποχής. Άλλοι δέχτηκαν να εργαστούν κι άλλοι αρνήθηκαν, καθώς η διαμάχη καθαρευουσιάνων και δημοτικιστών εξακολουθούσε να είναι σφοδρή στα μέσα της δεκαετίας του ’30. Το φιλόδοξο έργο ολοκληρώθηκε το 1951. Η Ακαδημία Αθηνών το βράβευσε το 1953 ως «έργον όχι μόνον εις όγκον αλλά και εις πραγματικήν αξίαν επιβλητικόν και μνημειώδες».
— Ποιος είναι ο μεγαλύτερός σας φόβος;
Να φτάσω σ’ ένα σημείο όπου δεν θα μπορώ να καταλάβω τι μου γίνεται.
— Υπάρχει μια βαθιά πληγή που σας ακολουθεί ακόμη;
Όταν έχεις μεγαλώσει αρκετά, όποιες πληγές του παρελθόντος έχουν επουλωθεί.
— Σας τρομάζει ο θάνατος;
Δεν με τρομάζει το τέλος ή η ιδέα του κενού. Αυτό που με προβληματίζει είναι τι θα γίνει στους δικούς μου όταν εγώ δεν θα είμαι παρών.
— Τι θεωρείτε σημαντικό στη ζωή;
Την υγεία και την αυτονομία.
