«Δωδέκατη Νύχτα»: Σαιξπηρική αναταραχή φύλου Facebook Twitter
Frederick Richard Pickersgill, Ο δούκας Ορσίνο και η Βαϊόλα μεταμφιεσμένη σε Σεζάριο.

«Δωδέκατη Νύχτα»: Σαιξπηρική αναταραχή φύλου

0

Έχοντας μόλις επιβιώσει από ένα ναυάγιο, η νεαρή Βαϊόλα μεταμφιέζεται σε ευνούχο ακόλουθο και ερωτεύεται τον αφέντη της, δούκα Ορσίνο. Αυτός την/τον στέλνει να πολιορκήσει εκ μέρους του το αντικείμενο του πόθου του, τη βαρυπενθούσα Ολίβια. Η μεταμφίεση της Βαϊόλας σε Σεζάριο αποδεικνύεται τόσο επιτυχημένη, ώστε, αντικρίζοντας τον απεσταλμένο του δούκα, η βλοσυρή Ολίβια τον/την ερωτεύεται ακαριαία.


Η κυκλοφορία της επιθυμίας στη Δωδέκατη Νύχτα δεν υπακούει σε κανέναν κανόνα – κοινωνικό, πολιτισμικό ή άλλο. Γυναίκες που έχουν ντυθεί άνδρες ερωτεύονται άλλους άνδρες, ενώ ταυτόχρονα γίνονται και οι ίδιες απρόσμενοι στόχοι δυναμικών γυναικών. Όλοι επιθυμούν κάποιον άλλον από αυτόν που πρέπει ή από αυτόν που τους διεκδικεί. Ο Ορσίνο θέλει την Ολίβια που θέλει τη Βαϊόλα που θέλει τον Ορσίνο. Ο δίδυμος αδελφός της Βαϊόλας, ο Σεμπάστιαν, που σώθηκε κι αυτός, όπως η αδελφή του, ως εκ θαύματος από το ναυάγιο, αναπτύσσει μια υπερβολικά θερμή προσήλωση προς τον σωτήρα του, τον πειρατή Αντόνιο. Επί τρεις μήνες περνούν μαζί κάθε λεπτό της μέρας και της νύχτας, όπως μας διαβεβαιώνει ο τελευταίος. Κι όμως, τελικά ο Σεμπάστιαν παντρεύεται την Ολίβια, η οποία νομίζει πως ανταλλάσσει όρκους με τον Σεζάριο.


Η περιφρόνηση της λογικής είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της κωμωδίας, αυτό όμως συνιστά μόνο τη μία όψη του ζητήματος. Ναι, είναι απαραίτητος ο παραλογισμός, η παραβίαση των κανόνων, για να γεννηθεί το γέλιο, τα σαιξπηρικά κείμενα όμως δεν λειτουργούν ποτέ τόσο απλά. Υπάρχει μέθοδος στην τρέλα τους. Αν η πλοκή της Δωδέκατης Νύχτας διέπεται από εξωφρενικότητα, είναι επειδή η ίδια η φύση της επιθυμίας είναι εξωφρενική. Εμφανίζεται απρόσκλητη, αναπάντεχη, στο πιο ακατάλληλο μέρος, την πιο ακατάλληλη στιγμή, στοχεύοντας τους πιο ακατάλληλους ανθρώπους. Αφού καταλάβει το θυμικό, σαρώνει κάθε εμπόδιο και ανατρέπει κάθε δεδομένο.

Με αυτό το δαιμόνιο θεατρικό εύρημα ο Σαίξπηρ αποκαλύπτει τη ρευστότητα ή τη μεταμορφωτική ιδιότητα όχι μόνο της επιθυμίας αλλά και του φύλου.


«Τον εαυτό μας δεν ορίζουμε» (ή «ο εαυτός μας δεν μας ανήκει») λέει ένας από τους ήρωες του έργου. Η ταυτότητά μας είναι ασταθής, ρευστή, υπό διαρκή διαπραγμάτευση. Δεν αποτελεί κτήμα του Εγώ. Και είναι η δύναμη της επιθυμίας αυτή που μας μεταμορφώνει ή, για την ακρίβεια, μας φανερώνει όψεις του εαυτού μας που δεν γνωρίζαμε καν ότι διαθέτουμε – έναν δυνάμει εαυτό. Αγνοώντας φαινομενικά το αληθινό φύλο του Σεζάριο, ο Ορσίνο επιδεικνύει υπερβολικό ενθουσιασμό προς τον νέο υπηρέτη του, στον οποίο ξεδιπλώνει «... το βιβλίο ακόμη και της πιο μυστικής ψυχής» του, ενώ παρατηρεί με θαυμασμό τα «απαλά και ρουμπινένια χείλη» του. Το ίδιο ακριβώς κάνει και η Ολίβια.


Ο ερωτευμένος, μέσω της φαντασίας του, προσδίδει στο αντικείμενο της επιθυμίας του νέες διαστάσεις που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα: Όσο κι αν η Ολίβια επιμένει να θεωρεί το αντίθετο, η Βαϊόλα παραμένει γυναίκα. Ταυτόχρονα, όντας αποδέκτης όλων αυτών των ερωτικών μηνυμάτων, η Βαϊόλα, ως γυναίκα που μεταμφιέζεται σε άνδρα, δεν μπορεί να αρνηθεί πως ξυπνάει ομοφυλοφιλικές και λεσβιακές δονήσεις στους ευενθουσίαστους συνομιλητές της. «Ως άνδρας / είμαι σε απελπιστική κατάσταση όσον αφορά τον έρωτα του κυρίου μου / ενώ ως γυναίκα / τι περιττούς αναστεναγμούς προκαλώ στην Ολίβια;» αναρωτιέται.


Με αυτό το δαιμόνιο θεατρικό εύρημα ο Σαίξπηρ αποκαλύπτει τη ρευστότητα ή τη μεταμορφωτική ιδιότητα όχι μόνο της επιθυμίας αλλά και του φύλου. Σχολιάζοντας τη λεπτή, σαν νεαρής παρθένας, φωνή του Σεζάριο, ο Ορσίνο λέει στον υπηρέτη του: «Όλα πάνω σου παραπέμπουν στη γυναικεία υπόσταση» («and all is semblative a woman's part», όπου «part» σημαίνει και «ρόλος»). Το φύλο είναι ένας ρόλος: η Βαϊόλα αποκτά μια νέα ταυτότητα, και μάλιστα το κάνει τόσο άρτια, ώστε πείθει τους πάντες πως είναι κάτι άλλο από αυτό που είναι. Η Τέχνη (του θεάτρου, της μίμησης, της μεταμόρφωσης) ξεπερνά τη Φύση. Όλα είναι μια κατασκευή, όπως μας έμαθε η Μπάτλερ, ένα παιχνίδι ρόλων.

Αν, μάλιστα, αναλογιστεί κανείς ότι στο ελισαβετιανό θέατρο τους γυναικείους ρόλους ερμήνευαν νεαρά αγόρια, τότε τα επίπεδα της ερμηνείας και της μεταθεατρικής ειρωνείας πολλαπλασιάζονται. Η Βαϊόλα είναι ένας αμούστακος έφηβος που υποδύεται μια «κανονική» γυναίκα που μεταμφιέζεται σε ευνούχο άνδρα. Πόσοι αντικατοπτρισμοί, πράγματι!

«Δωδέκατη Νύχτα»: Σαιξπηρική αναταραχή φύλου Facebook Twitter
Daniel Maclise, Σκηνή από τη «Δωδέκατη Νύχτα», 1840


Στο θρυλικό πλέον άρθρο της «Womanliness as masquerade» (1929) η Τζόαν Ριβιέρ πρώτη αναπτύσσει την αντίληψη ότι η θηλυκότητα και η μεταμφίεση είναι ένα και το αυτό. Χρόνια αργότερα, ο Λακάν υποστηρίζει ότι η αρρενωπότητα και η θηλυκότητα είναι δομές διαθέσιμες τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες. Στον ύστερο Λακάν, ειδικότερα, «αυτό που καθορίζει μια αρρενωπή και μια θηλυκή δομή είναι ο τύπος της απόλαυσης που είναι κανείς ικανός να εξασφαλίσει»¹.


Ο Σαίξπηρ φαίνεται πως τα είχε αντιληφθεί ήδη όλα αυτά το 1601, χρονιά συγγραφής της Δωδέκατης Νύχτας. Πολλοί μελετητές τον έχουν κατηγορήσει ότι, στο τέλος του έργου, η κανονιστική δύναμη της ετεροφυλόφιλης, πατριαρχικής εξουσίας υπερισχύει και όλες οι εναλλακτικές μορφές έρωτα παραμερίζονται ή καταπνίγονται. Πολύ απλοϊκά συμπεράσματα όλα ετούτα, πράγματι, όταν σε αυτό το έργο ο Σαίξπηρ έχει παρουσιάσει την έλξη που ανθεί ανάμεσα σε δύο κοινωνικά ισότιμους και δυναμικούς άνδρες, όπως ο Αντόνιο και ο Σεμπάστιαν, αρνούμενος κάθε στερεότυπο της εποχής, που ήθελε τις ομοφυλοφιλικές σχέσεις να συμβαίνουν κατεξοχήν ανάμεσα σε έναν μεγαλύτερο άνδρα ανώτερης κοινωνικής τάξης και σ' έναν νεαρότερο, χαμηλότερης μορφωτικής και οικονομικής επιφάνειας, συχνά στη δούλεψη του πρώτου².


Η Ολίβια παντρεύεται τον Σεμπάστιαν, επειδή της θυμίζει τη δίδυμη αδελφή του, τη Βαϊόλα. Παίρνει δηλαδή έναν άνδρα επειδή μοιάζει με τη γυναικεία εκδοχή του. Ο Ορσίνο ξεχνάει ως διά μαγείας την προσκόλλησή του στην Ολίβια και ζητάει σε γάμο τη Βαϊόλα, όταν αποκαλύπτεται πως η δεύτερη είναι γυναίκα. Μόνο που ως άνδρα τη γνώριζε τόσο καιρό... Μέχρι να πέσει η αυλαία, η Βαϊόλα παραμένει ντυμένη με τα ανδρικά ρούχα του Σεζάριο και ως Σεζάριο τη βλέπουμε να κρατάει ρομαντικά το χέρι του δούκα. Η ευκολία με την οποία η απαιτητική κατά τα άλλα Ολίβια δέχεται να πάρει τον δίδυμο αδελφό (το «αντίγραφο» και όχι το «πρωτότυπο»), ή ο πολλά βαρύς Ορσίνο να νυμφευθεί τον αρσενικό ακόλουθό του, ή η Βαϊόλα να πάρει τον άνδρα που πριν από λίγο κόντεψε να τη σκοτώσει, εγείρει πολλά ερωτηματικά. Στη Δωδέκατη Νύχτα η επιστροφή στην κανονικότητα σίγουρα κρέμεται από μια κλωστή...

1. Sean Homer, Εισαγωγή στον Ζακ Λακάν, μτφρ.: Στέλλα Μαύρη, εκδ. Oposito.

2. Casey Charles, «Gender Trouble in Twelfth Night», Theatre Journal, Vol. 49, 1997.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΜΕ ΕΚΠΤΩΣΗ ΕΔΩ

 

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.

To νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Ηλίας Μαγκλίνης: «Η ανάκριση»

Το Πίσω Ράφι / «Γιατί δεν μου μιλάς ποτέ για τον εφιάλτη σου, μπαμπά;»

Η «Ανάκριση» του Ηλία Μαγκλίνη, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα πεζά των τελευταίων χρόνων, φέρνει σε αντιπαράθεση έναν πατέρα που βασανίστηκε στη Χούντα με την κόρη του που «βασανίζεται» ως περφόρμερ στα χνάρια της Μαρίνα Αμπράμοβιτς.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Πέντε κλασικά έργα που πρέπει κανείς να διαβάσει

Βιβλίο / 5 κλασικά βιβλία που κυκλοφόρησαν ξανά σε νέες μεταφράσεις

Η κλασική λογοτεχνία παραμένει εξαιρετικά επίκαιρη, κι αυτό το αντιλαμβάνεται κανείς ανατρέχοντας στους τίτλους της πρόσφατης βιβλιοπαραγωγής και σε έργα των Τζόις, Κουτσί, Κάφκα, Αντρέγεφ και Τσβάιχ.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Τάσος Θεοφίλου: «Η φυλακή είναι το LinkedΙn των παρανόμων» ή «Το πορνό και το Κανάλι της Βουλής είναι από τα πιο δημοφιλή θεάματα στη φυλακή»

Βιβλίο / Τάσος Θεοφίλου: «Όταν μυρίζω μακαρόνια με κιμά θυμάμαι τη φυλακή»

Με αφορμή το βιβλίο-ντοκουμέντο «Η φυλακή», ο Τάσος Θεοφίλου μιλά για την εμπειρία του εγκλεισμού, για τον αθέατο μικρόκοσμο των σωφρονιστικών ιδρυμάτων –μακριά απ’ τις εικόνες που αναπαράγουν σειρές και ταινίες– και για το πώς η φυλακή λειτουργεί σαν το LinkedIn των παρανόμων.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Michel Gaubert: Ο dj που βάζει μουσικές στα σημαντικότερα catwalks

Βιβλίο / Michel Gaubert: Ο dj που βάζει μουσικές στα σημαντικότερα catwalks

Chanel, Dior και πολλοί ακόμα οίκοι υψηλής ραπτικής «ντύνουν» τα shows τους με τη μουσική του. Στο «Remixed», την αυτοβιογραφία-παλίμψηστο των επιρροών και των εμμονών του, ο ενορχηστρωτής της σύγχρονης catwalk κουλτούρας μας ξεναγεί σε έναν κόσμο όπου μουσική και εικόνα γίνονται ένα.
ΣΤΕΛΛΑ ΛΙΖΑΡΔΗ
Ρωμανός ο Μελωδός: Ο ουρανόθρεφτος ποιητής του Θείου Δράματος

Βιβλίο / Ρωμανός ο Μελωδός: Ο ουρανόθρεφτος ποιητής του Θείου Δράματος

Λίγοι είναι οι ποιητικά γραμμένοι εκκλησιαστικοί στίχοι που δεν φέρουν τη σφραγίδα αυτού του ξεχωριστού υμνωδού και εκφραστή της βυζαντινής ποιητικής παράδοσης που τίμησαν οι σύγχρονοί μας ποιητές, από τον Οδυσσέα Ελύτη μέχρι τον Νίκο Καρούζο.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Τα 5 πιο σημαντικά βιβλία του Μάριο Βάργκας Λιόσα

Βιβλίο / Τα 5 πιο σημαντικά βιβλία του Μάριο Βάργκας Λιόσα

Η τελευταία μεγάλη μορφή της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας που πίστευε πως «η λογοτεχνία μπορεί να αλλάξει την πραγματικότητα» έφυγε την Κυριακή σε ηλικία 89 ετών. Ξεχωρίσαμε πέντε από τα πιο αξιόλογα μυθιστορήματά του.
ΕΙΡΗΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΗ
bernhard schlink

Πίσω ράφι / «Φανταζόσουν ότι θα έβγαινες στη σύνταξη ως τρομοκράτης;»

Το μυθιστόρημα «Το Σαββατοκύριακο» του Μπέρνχαρντ Σλινκ εξετάζει τις ηθικές και ιδεολογικές συνέπειες της πολιτικής βίας και της τρομοκρατίας, αναδεικνύοντας τις αμφιλεγόμενες αντιπαραθέσεις γύρω από το παρελθόν και το παρόν.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Φοίβος Οικονομίδης

Βιβλίο / Φοίβος Οικονομίδης: «Είμαστε έτοιμοι ανά πάσα στιγμή να σπάσουμε σε χίλια κομμάτια»

Με αφορμή το νέο του βιβλίο «Γιακαράντες», ο Φοίβος Οικονομίδης, ένας από τους πιο χαρακτηριστικούς συγγραφείς της νεότερης γενιάς, μιλά για τη διάσπαση προσοχής, την αυτοβελτίωση, τα κοινωνικά δίκτυα, το βύθισμα στα ναρκωτικά και τα άγχη της γενιάς του.
ΙΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΜΑΝΗΣ
Σερζ Τισερόν «Οικογενειακά μυστικά»

Το Πίσω Ράφι / «Το να κρατάμε ένα μυστικό είναι ό,τι πιο πολύτιμο και επικίνδυνο έχουμε»

Μελετώντας τις σκοτεινές γωνιές των οικογενειακών μυστικών, ο ψυχίατρος και ψυχαναλυτής Σερζ Τισερόν αποκαλύπτει τη δύναμη και τον κίνδυνο που κρύβουν καθώς μεταφέρονται από τη μια γενιά στην άλλη.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Το ηθικό ζήτημα με τις μεταθανάτιες εκδόσεις με αφορμή το ημερολόγιο της Τζόαν Ντίντιον

Βιβλίο / Μεταθανάτιες εκδόσεις και ηθικά διλήμματα: Η Τζόαν Ντίντιον στο επίκεντρο

Σύντομα θα κυκλοφορήσει ένα βιβλίο με τις προσφάτως ανακαλυφθείσες «ψυχιατρικές» σημειώσεις της αείμνηστης συγγραφέως, προκαλώντας ερωτήματα σχετικά με τη δεοντολογία της μεταθανάτιας δημοσίευσης έργων ενός συγγραφέα χωρίς την επίσημη έγκρισή του.
THE LIFO TEAM
Στα «Μαθήματα Ζωγραφικής» του Τσαρούχη αποκαλύπτεται όλος ο ελληνικός κόσμος

Ηχητικά Άρθρα / Γιάννης Τσαρούχης: «Η ζωγραφική μου θρέφεται από τη μοναξιά και τη σιωπή»

Στα εκπληκτικά «Μαθήματα Ζωγραφικής» του Γιάννη Τσαρούχη αποκαλύπτεται όλος ο ελληνικός κόσμος, από τις μινωικές τοιχογραφίες έως τα λαϊκά δημιουργήματα του Θεόφιλου.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
George Le Nonce: «Εκτός από τα φέικ νιουζ, υπάρχει η φέικ λογοτεχνία και η φέικ ποίηση»

Ποίηση / George Le Nonce: «Εκτός από τα fake news, υπάρχει η fake λογοτεχνία και ποίηση»

Με αφορμή την έκδοση του τέταρτου ποιητικού του βιβλίου, με τίτλο «Μαντείο», ο Εξαρχειώτης ποιητής μιλά για την πορεία του, την ποίηση –queer και μη–, και για την εποχή του Web 2.0, αποφεύγοντας την boomer-ίστικη νοοτροπία.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Χατζιδάκις, Ιωάννου, Χιόνης, Βακαλόπουλος, Κοντός: 5 βιβλία τους κυκλοφορούν ξανά

Βιβλίο / Χατζιδάκις, Ιωάννου, Χιόνης, Βακαλόπουλος, Κοντός: 5 βιβλία τους κυκλοφορούν ξανά

Μια σειρά από επανεκδόσεις αλλά και νέες εκδόσεις, που αφορούν ποιητές και λογοτέχνες που έχουν φύγει από τη ζωή μάς θυμίζουν γιατί επιστρέφουμε σε αυτούς, διαπιστώνοντας ότι παραμένουν, εν πολλοίς, αναντικατάστατοι.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ