Η μανία με τον Μπρεχτ

Η μανία με τον Μπρεχτ Facebook Twitter
Μάταια, θα αναζητήσει κανείς τον θεατράνθρωπο Μπρεχτ, αν δεν δει πρώτα το κραταιό σωκρατικό στοιχείο της αμφιβολίας που διέπει κάθε βήμα ή πτυχή του έργου του.
0

Μπέρτολτ Μπρεχτ

«Με-Τι, Το βιβλίο των Παρεμβάσεων / Στη Ροή των Πραγμάτων»

μτφρ. Σπύρος Τσαλής,

εκδ. Καστανιώτης

Η αλογόμυγα στο πολιτικό σώμα των Γερμανών ήταν αναμφίβολα ο Μπέρτολτ Μπρεχτ: ένας παράξενος λάτρης των παραδοξολογιών ή ένας ακάματος Σωκράτης, ο οποίος δεν έκανε τίποτε άλλο από το να τριγυρνάει στα μαύρα δάση των φτωχών και των κατατρεγμένων, ξαναθέτοντας τα κρίσιμα ερωτήματα με σκοπό την ανατροπή. Μάταια, λοιπόν, θα αναζητήσει κανείς τον θεατράνθρωπο Μπρεχτ, αν δεν δει πρώτα το κραταιό σωκρατικό στοιχείο της αμφιβολίας που διέπει κάθε βήμα ή πτυχή του έργου του.

Αυτή η περσόνα του σοφού, για την οποία κάνει λόγο στη συνέχεια ο Μπένγιαμιν, φαίνεται να διαφεύγει την προσοχή των μελετητών και αρχίζει να εξετάζεται στα κατοπινά χρόνια, οπότε και μια πιο (μετα)μοντέρνα εικόνα του Μπρεχτ άρχισε να γίνεται περισσότερο προσιτή.

Προς αυτό το πλαίσιο της ανάγνωσης συνέβαλε καταλυτικά η καίρια έκδοση του «Με-Τι», αυτού του σημαντικότατου έργου που παρέμεινε αδημοσίευτο όσο ο Μπρεχτ ήταν εν ζωή και μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Καστανιώτη υπό τον τίτλο «Με-Τι, Το βιβλίο των Παρεμβάσεων / Στη Ροή των πραγμάτων» σε μετάφραση Βασίλη Τσαλή.

Πρόκειται για θραύσματα, προσωπικές ιστορίες, αφορισμούς που γράφτηκαν στη διάρκεια μιας εικοσαετίας και αντικατοπτρίζουν τις θέσεις του δημιουργού απέναντι σε καίριες εκφάνσεις του δημόσιου βίου, της πραγματικότητας και της τέχνης. Απέναντι στους διανοούμενους, που του προκαλούν, όπως λέει, ανησυχία, τις υποτιθέμενες πολιτικές συμμαχίες που αδιαφορούν για τον λαό, τις ψεύτικες θεωρίες, τα εγελιανά αδιέξοδα, την κίβδηλη σκέψη που προασπίζεται τον ανθρωπισμό, αλλά ξεχνάει τον άνθρωπο.

Εδώ ο Μπρεχτ φοράει το προσωπείο ενός Κινέζου Σωκράτη προκειμένου να στοιχειοθετήσει μια πρακτική φιλοσοφία που συνιστά τη δική του Μεγάλη Μέθοδο. Το δύσκολο αυτό βιβλίο δεν κάνει καμία παραχώρηση ούτε μπορεί να υιοθετηθεί από τη θεσμοποιημένη κουλτούρα της εποχής, αφού προασπίζεται τις αντιφατικές όψεις της διάνοιας ‒ ακόμα και το παραλήρημα που απειλεί να καταστρέψει τις παραδεδομένες αντιλήψεις.

Ο ιδεατός μέσος όρος που συνήθως υιοθετεί κοινές θέσεις για το καλό, το κακό, την αλήθεια και την ομορφιά είναι για τον Μπρεχτ η φυσική και απόλυτη άρνηση της μεγαλοσύνης. Προφανώς, η λεπτή σεμνότητα της υποταγής του κρύβει και μια ακλόνητη πεποίθηση στην αναζήτηση της μεγάλης αλήθειας του άλλου, αφού «η μοίρα του ανθρώπου είναι ο άνθρωπος». Δεν σνομπάρει αλλά παλεύει.

Στο εν λόγω βιβλίο θαρρείς πως τα συγκεκριμένα φραγκμέντα χτίζουν, σαν κομμάτια ενός περίτεχνου παζλ, την ανοιχτή θεωρία του κόντρα στις κυρίαρχες αντιλήψεις της εποχής με τη «σκέψη να είναι κάτι που τρέχει πίσω απ' τους μπελάδες και μπροστά από τις πράξεις».

Ξέροντας πως η σκέψη οφείλει να είναι οδηγός για μια πράξη αλλά και δείγμα μιας αποκάλυψης κάποιου που ούτε καν ο ίδιος που την εκφράζει δεν έχει σκεφτεί, ο Μπρεχτ προτιμά τη λειτουργική αντίφαση. Με τη μέθοδο της παραδοξότητας, κατά το φιλοσοφικό τεστ του Αχιλλέα με τη χελώνα, που η μία θέση αναιρεί αλλά και συμπληρώνει ιδανικά την άλλη, δείχνει ότι σε καμία περίπτωση δεν ήταν φανατικός οπαδός των -ισμών, που τόσο τον κατηγορούσαν (φορμαλισμός, μαρξισμός κ.λπ.).

Όπως υπογραμμίζει ο μεταφραστής του Βασίλης Τσαλής, αυτή η παράδοξη, Μεγάλη Μέθοδος, «είναι ενιαία σε όλο το έργο του. Μπορούμε να την παρατηρήσουμε στις απλούστερες προτάσεις του, στα ποιήματά του, στο θέατρο, στην πρόζα αλλά και στα φιλοσοφικά του γραπτά: δύο δυσαρμονικές ή αντιφατικές μεταξύ τους καταστάσεις έρχονται αντιμέτωπες, προκαλώντας ανοικείωση, απομάκρυνση από τις συνηθισμένες στάσεις, συμπεριφορές και αντιλήψεις. Ωστόσο, η μέθοδος αυτή δεν χρησιμοποιείται ως αυτοσκοπός αλλά ως ενεργητική παρέμβαση, η οποία χρησιμοποιεί την ποίηση και την πρόζα για να την οδηγήσει στην εμπειρία: όχι ως διαπίστωση αλλά ως χειρονομία και πράξη».

Με άλλα λόγια, η φιλοσοφία και η καλλιτεχνική επαναστατική πράξη ξεκινούν ακριβώς από δω, ώστε να μην καταντήσουν ένα στείρο ιδεολόγημα, καθώς «για κάθε σκέψη πρέπει να αναζητάς τον άνθρωπο από τον οποίο αυτή πηγάζει και στον οποίο αυτή απευθύνεται: τότε μόνο θα κατανοήσεις πώς επιδρά».

Walter Benjamin

Για τον Μπρεχτ

μτφρ. Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος,

εισαγωγή-επιμέλεια: Βασίλης Αλεξίου,

εκδ. Έρμα

Έχει κανείς την αίσθηση πως το «Για τον Μπρεχτ» του Βάλτερ Μπένγιαμιν από τις εκδόσεις Έρμα είναι ένα βιβλίο απαραίτητο σήμερα όσο ποτέ, καθώς καταφέρνει να εντοπίσει την αξία και την αξιοσύνη ενός έργου στην εποχή μας, ανατέμνει την αλήθεια μιας φιλίας δύο σπουδαίων ανδρών που πηγάζει από τον αμοιβαίο σεβασμό και στοχεύει στη ριζική αλλαγή.

Εν πρώτοις, ο σχεδόν σκοτεινός, μεταφυσικός ή και ερμητικός κόσμος του Βάλτερ Μπένγιαμιν καμία σχέση δεν έχει με την επιστημολογική, αντικειμενική έως και ψυχρή ανατομία του Μπέρτολτ Μπρεχτ στη φιλοσοφία και το θέατρο.

Πρόκειται για δύο πόλους που φαινομενικά στέκονται ο ένας απέναντι στον άλλο ή, τέλος πάντων, διατηρούν το δικαίωμα να εκφράζουν δύο διαφορετικές κοσμοθεωρίες. Μια προσεκτικότερη μελέτη, όμως, η οποία ανιχνεύεται στο εν λόγω βιβλίο με την επιλογή των συγκεκριμένων κειμένων (από τη σπουδή για τον Μπρεχτ έως τα σχόλια στα ποιήματά του και οι συνομιλίες ‒ ακόμα και η εισαγωγική), αναδεικνύει την κοινή αντίθεση των δύο φίλων στην αναπαραγωγική χρήση του έργου τέχνης, ενώ παράλληλα υπογραμμίζει την ανάγκη για ριζική αλλαγή και μετασχηματισμό.

Καθώς τόσο ο Μπρεχτ όσο και ο Μπένγιαμιν, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους θεωρητικούς της εποχής, δεν έπαψαν να διέπονται από το βαθύ αίσθημα της ευθύνης, δεν σταμάτησαν ποτέ να υποστηρίζουν την ανάγκη της τέχνης να κερδίζει το κοινωνικό σύνολο, χωρίς ωστόσο να υποπίπτει στις συγκινησιακές ή άλλες ευκολίες που εκείνο αναζητά. Στόχος είναι να μάθει το κοινό αλλά όχι να πλανευτεί, να το καθοδηγήσει με πλατωνικό τρόπο, αλλά όχι να του προσφέρει τη λύση, ούτε καν την κάθαρση.

Καταλυτικό ρόλο στο σημείο αυτό φαίνεται να διαδραματίζει η έννοια της χειρονομίας, αυτή η μυστική κίνηση που καταργεί την αναπαραστασιμότητα και λειτουργεί αποκαλυπτικά για το έργο. Η χειρονομία ή, κατ' άλλους, μορφασμός είναι αυτό που θα μετατοπίσει το βλέμμα από την εύκολη λύση της γραμμικής ανάλυσης και θα προσφέρει το στοιχείο της έκπληξης ή της αποκάλυψης, το οποίο ο Μπενγιαμιν αναζητούσε διακαώς στην τέχνη και ο Μπρεχτ θεώρησε αναπόσπαστο στοιχείο της.

Καταργώντας έτσι την απλή αναπαραγωγική διαδικασία, άμεσα συνυφασμένη με τη μίμηση, η χειρονομία ως «η ύλη» του λεγόμενου Επικού Θεάτρου κάνει, όπως τονίζει ο Μπένγιαμιν στην ανάλυσή του, «τη ζωή να ξεπεταχτεί από την κοίτη του χρόνου και να μετεωριστεί, κερδίζοντας στιγμιαία στο κενό διάστημα πριν ξαναγυρίσει την κοίτη της».

Ως εκ τούτου, ο ηθοποιός δεν είναι αυτός που υιοθετεί έναν ρόλο ή μιμείται την πραγματικότητα αλλά τη μετασχηματίζει, ορίζοντας εκ νέου, με τον δικό του τρόπο, το πραγματικό, το οποίο δεν είναι φαινομενικό αλλά υπάρχει ως φαντασία. Δεν είναι όμως μόνο το θέατρο ή το έργο που δεν συνιστά απεικόνιση ενός εξωτερικού κόσμου που υπάρχει εκ των προτέρων αλλά και η λογοτεχνία και κάθε έργο τέχνης το οποίο οφείλει, αν θέλει να αλλάξει τον κόσμο, να τον μετασχηματίσει και όχι να τον απεικονίσει.

«Αυτό που προτείνεται εδώ», γράφει ο Μπένγιαμιν στο «Για τον Μπρεχτ» (στο κεφάλαιο «Από ένα σχόλιο για τον Μπρεχτ»), «δεν είναι απλή ανακαίνιση αλλά η ριζική καινοτομία. Εδώ η λογοτεχνία δεν επαφίεται στην ευαισθησία του όποιου συγγραφέα, ο οποίος, μην έχοντας τη θέληση ν' αλλάξει τον κόσμο, περνάει στο στρατόπεδο της μετριοπάθειας. Εδώ η λογοτεχνία γνωρίζει πως η μόνη δυνατότητα που της απέμεινε είναι να γίνει ένα παραπροϊόν στην εξαιρετική, περίπλοκη διαδικασία της αλλαγής του ανθρώπινου κόσμου».

Η στάση, επομένως, απέναντι στα πράγματα δεν είναι ένα θέμα θεωρητικό αλλά απόλυτα ηθικό και άρα πρακτικό. Ως εκ τούτου, προτείνονται καινούργιες μέθοδοι: αποστασιοποίηση, διακοπή, αντιστροφή της δραματουργίας, παρέμβαση και συμμετοχή του θεατή.

Φαντάζεται κανείς, παρά τις έντονες διαφωνίες τους, τους δύο φίλους να θαυμάζουν τη δύναμη της ανατροπής που κρύβει ένα έργο τέχνης ή ένα τόσο έντονο ποίημα όπως το «Μεθυσμένο καράβι» του Ρεμπό ‒το οποίο αποτέλεσε κοινό θέμα συζήτησης‒, διαπιστώνοντας πως ο Μπένγιαμιν είχε τελικά δίκιο να λέει, μιμούμενος τον Μπρεχτ, πως «το να διεισδύω στο βάθος είναι ο δικός μου τρόπος να ταξιδεύω στους αντίποδες». Αυτό ήταν άλλωστε το δικό τους κοινό ταξίδι στα πάντα φουρτουνιασμένα, ευτυχώς για εκείνους, νερά του κόσμου της σκέψης.

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Η ακαταμάχητη μαγεία της Κλαρίσε Λισπέκτορ

Βιβλίο / Η ακαταμάχητη μαγεία της Κλαρίσε Λισπέκτορ

Μετά την «Ώρα του Αστεριού» οι εκδόσεις Αντίποδες μας συστήνουν τα «Κατά Α.Γ. Πάθη» της Βραζιλιάνας συγγραφέως, τα οποία, σύμφωνα με τον κατάλογο της Ουνέσκο, συγκαταλέγονται στα μεγάλα αριστουργήματα του λατινοαμερικανικού πολιτισμού.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Σερζ Τισερόν «Οικογενειακά μυστικά»

Το Πίσω Ράφι / «Το να κρατάμε ένα μυστικό είναι ό,τι πιο πολύτιμο και επικίνδυνο έχουμε»

Μελετώντας τις σκοτεινές γωνιές των οικογενειακών μυστικών, ο ψυχίατρος και ψυχαναλυτής Σερζ Τισερόν αποκαλύπτει τη δύναμη και τον κίνδυνο που κρύβουν καθώς μεταφέρονται από τη μια γενιά στην άλλη.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Το ηθικό ζήτημα με τις μεταθανάτιες εκδόσεις με αφορμή το ημερολόγιο της Τζόαν Ντίντιον

Βιβλίο / Μεταθανάτιες εκδόσεις και ηθικά διλήμματα: Η Τζόαν Ντίντιον στο επίκεντρο

Σύντομα θα κυκλοφορήσει ένα βιβλίο με τις προσφάτως ανακαλυφθείσες «ψυχιατρικές» σημειώσεις της αείμνηστης συγγραφέως, προκαλώντας ερωτήματα σχετικά με τη δεοντολογία της μεταθανάτιας δημοσίευσης έργων ενός συγγραφέα χωρίς την επίσημη έγκρισή του.
THE LIFO TEAM
Στα «Μαθήματα Ζωγραφικής» του Τσαρούχη αποκαλύπτεται όλος ο ελληνικός κόσμος

Ηχητικά Άρθρα / Γιάννης Τσαρούχης: «Η ζωγραφική μου θρέφεται από τη μοναξιά και τη σιωπή»

Στα εκπληκτικά «Μαθήματα Ζωγραφικής» του Γιάννη Τσαρούχη αποκαλύπτεται όλος ο ελληνικός κόσμος, από τις μινωικές τοιχογραφίες έως τα λαϊκά δημιουργήματα του Θεόφιλου.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
George Le Nonce: «Εκτός από τα φέικ νιουζ, υπάρχει η φέικ λογοτεχνία και η φέικ ποίηση»

Ποίηση / George Le Nonce: «Εκτός από τα fake news, υπάρχει η fake λογοτεχνία και ποίηση»

Με αφορμή την έκδοση του τέταρτου ποιητικού του βιβλίου, με τίτλο «Μαντείο», ο Εξαρχειώτης ποιητής μιλά για την πορεία του, την ποίηση –queer και μη–, και για την εποχή του Web 2.0, αποφεύγοντας την boomer-ίστικη νοοτροπία.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Χατζιδάκις, Ιωάννου, Χιόνης, Βακαλόπουλος, Κοντός: 5 βιβλία τους κυκλοφορούν ξανά

Βιβλίο / Χατζιδάκις, Ιωάννου, Χιόνης, Βακαλόπουλος, Κοντός: 5 βιβλία τους κυκλοφορούν ξανά

Μια σειρά από επανεκδόσεις αλλά και νέες εκδόσεις, που αφορούν ποιητές και λογοτέχνες που έχουν φύγει από τη ζωή μάς θυμίζουν γιατί επιστρέφουμε σε αυτούς, διαπιστώνοντας ότι παραμένουν, εν πολλοίς, αναντικατάστατοι.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Η νέα μετάφραση των «Μεταμορφώσεων» είναι ένας άθλος και εκδοτικό γεγονός.

Βιβλίο / Οβίδιος: Η νέα μετάφραση των «Μεταμορφώσεων» είναι ένας άθλος και εκδοτικό γεγονός

Ο κορυφαίος μελετητής του ρωμαϊκού κόσμου Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής ολοκλήρωσε την απόδοση στα ελληνικά των 12.000 στίχων του έργου του Οβίδιου, εκφράζοντας ταυτόχρονα τον άκρως μοντέρνο χαρακτήρα του ποιητή.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Τροχιές»: Η Samantha Harvey κέρδισε πανάξια το Booker

Βιβλίο / «Τροχιές»: Η Samantha Harvey κέρδισε πανάξια το Booker

Με θέμα την καθημερινότητα έξι αστροναυτών σε έναν διεθνή διαστημικό σταθμό, το μυθιστόρημα που κέρδισε το Booker 2024 μόλις μεταφράστηκε στα ελληνικά, είναι ένα ποίημα για τον πλανήτη Γη και μας καλεί να τον εκτιμήσουμε ξανά.
ΕΙΡΗΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΗ
2000 χρόνια μετά την πρώτη κυκλοφορία του, ένα βιβλίο για τους Ρωμαίους αυτοκράτορες γίνεται μπεστ-σέλερ

Βιβλίο / Ο Σουητώνιος του 69 μ.Χ. γίνεται ξανά μπεστ-σέλερ

Οι «Βίοι των Καισάρων», το εξόχως κουτσομπολίστικο βιβλίο που είχε γράψει ο Σουητώνιος για τον βίο και την πολιτεία της πρώτης σειράς των Ρωμαίων αυτοκρατόρων, κυκλοφόρησε σε νέα μετάφραση και μπήκε στη λίστα με τα ευπώλητα των Sunday Times.
THE LIFO TEAM
«Αν δεν μας αρέσουν οι ηγέτες που ψηφίζουμε, ας κατηγορήσουμε τον εαυτό μας»

Βιβλίο / «Αν δεν μας αρέσουν οι ηγέτες που ψηφίζουμε, ας κατηγορήσουμε τον εαυτό μας»

Ο «ροκ σταρ ιστορικός των ημερών», ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και βραβευμένος συγγραφέας Peter Frankopan, μιλά στη LIFO για τους κινδύνους που απειλούν την Ευρώπη, τη Γάζα και την άνοδο της ακροδεξιάς.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Πένθος και ανάνηψη: Ο δικός μας Σαββόπουλος

Daily / Πένθος και ανάνηψη: Ο δικός μας Σαββόπουλος

Μια εικοσαετία μετά την πρώτη έκδοση του βιβλίου, κυκλοφορεί ξανά σε αναθεωρημένη μορφή, η ενθουσιώδης, στοχαστική, λυρική μελέτη του έργου του σπουδαίου όσο και «πολωτικού» Έλληνα τραγουδοποιού από τον Δημήτρη Καράμπελα.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΟΛΙΤΑΚΗΣ
Ο Γιάννης και η φασολιά

Guest Editors / Ο Γιάννης και η φασολιά

Τέλη ’70, Αθήνα. Ένας νεαρός βουτάει στην ποίηση στη βιβλιοθήκη της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης. Οι στίχοι του Γιάννη Κοντού τον αγγίζουν. Χρόνια μετά, ως συγγραφέας πια, δημιουργεί μια λογοτεχνική σχέση που κρατά δεκαετίες, ανάμεσα σε εκδοτικούς οίκους, ταβέρνες και πρωινά τηλεφωνήματα.
ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΡΑΠΤΟΠΟΥΛΟΣ
Ευκλείδης Τσακαλώτος: Οφείλουμε να είμαστε πιο ριζοσπάστες και ταυτόχρονα πιο ρεαλιστές, ακόμα κι αν αυτό ακούγεται σαν τετραγωνισμός του κύκλου!

Βιβλίο / Ευκλείδης Τσακαλώτος: «Οφείλουμε να είμαστε πιο ριζοσπάστες και ταυτόχρονα πιο ρεαλιστές στην αριστερά»

Μια πολιτική κουβέντα «εφ’ όλης της ύλης» με τον βουλευτή της Νέας Αριστεράς, πανεπιστημιακό και πρώην υπουργό Οικονομικών στο στούντιο της LiFO με αφορμή το «Μανιφέστο για μια βιώσιμη κοινωνία», το τρίτο του συγγραφικό πόνημα τα τελευταία χρόνια.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Έχει πέσει στα χέρια σας καμπίσιο κόμικ;

Βιβλίο / Έχει πέσει στα χέρια σας καμπίσιο κόμικ;

Όταν υπάρχει θέληση, πείσμα και μεράκι, η περιφέρεια «τα σπάει». Ο Μέλανδρος Γκανάς, «ψυχή» των Εκδόσεων του Κάμπου, μιλά για το σπιρτόζικο εκδοτικό πολυ-εγχείρημα από τη Λάρισα που αγαπά τα κόμικς και ό,τι σχετίζεται με αυτά, με αφορμή την επέτειο των 15 χρόνων τους.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ