Οι «Εξισώσεις» του Βασίλειου Φ. Δρόλια, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Gutenberg, είναι ένα βιβλίο που παρόμοιό του μάλλον δεν έχει γραφτεί στην Ελλάδα – και λέω μάλλον, γιατί, αν υπάρχει, δεν το γνωρίζω. Πρόκειται για ένα βιβλίο που αν πέσει στα χέρια σου και το ξεφυλλίσεις δύσκολα θα καταλάβεις με την πρώτη τι είναι, παρότι στο εξώφυλλο γράφει «μυθιστόρημα». Το πιο πιθανό είναι να το θεωρήσεις ένα επιστημονικό βιβλίο, φυσικής, αφού στα δώδεκα κεφάλαια του πρώτου μέρους, που ο τίτλος τους είναι μια εξίσωση της νέας φυσικής, καθεμία εξίσωση σχολιάζεται επιστημονικά, αλλά κυρίως φιλοσοφικά από έναν καθηγητή πανεπιστημίου, τον Πιερ Μενάρ, ο οποίος επιδιώκει να αποδώσει τα «Principia» του Νεύτωνα με τη γνώση που είχε ως σύγχρονος φυσικός. Μεταφέροντας, δηλαδή, τη γνώση του 17ου αιώνα σε αυτήν του 1990, οπότε έγραψε τα δικά του «Principia».
Οι φιλοσοφικές προεκτάσεις των εξισώσεων του Μaxwell, του πρώτου και δεύτερου νόμου του Νεύτωνα, του θεωρήματος Μπέιζ, της εξίσωσης Σρέντιγκερ, της αρχής της ελάχιστης δράσης, της ισοδυναμίας μάζας και ενέργειας σύμφωνα με τη σχετικότητα, της εξίσωσης Ντιράκ, της αρχής του Χόιχενς, της γενικής θεωρίας της σχετικότητας, του συνόλου Μάντελμπροτ, της εντροπίας ως έκφρασης του χάους του συστήματος είναι το μισό βιβλίο. Για πολύ κόσμο ίσως και να είναι και το μόνο μέρος που θα διαβάσει, γιατί η ιδιαιτερότητα που έχει το βιβλίο του Δρόλια είναι ότι ολόκληρο το στόρι του αποκαλύπτεται στις σημειώσεις! Οι σημειώσεις σε ένα επιστημονικό βιβλίο, που ελάχιστοι τις διαβάζουν, είναι μια πονεμένη ιστορία –η έξτρα γνώση που πρέπει να ψάξεις για να τη βρεις–, οπότε η επιλογή του να βάλει ολόκληρο το μυθιστόρημα στο δεύτερο μέρος με μικρότερη γραμματοσειρά, που είναι αποτρεπτική για κάποιον που διαβάζει λογοτεχνία και έχει μάθει στην ομοιογένεια του κειμένου από την αρχή μέχρι το τέλος του βιβλίου, είναι ένα ακόμη στοιχείο που κάνει τις «Εξισώσεις» να ξεχωρίζουν.
Την ιστορία του καθηγητή Μενάρ αφηγείται ο μαθητής του (που δεν μαθαίνουμε το όνομά του και σχεδόν τίποτα για την προσωπική του ζωή), ο οποίος δυσανασχετεί από τη σχέση που έχει αναπτύξει με τον καθηγητή, αισθάνεσαι ανεπαρκής και εγκλωβισμένος και πραγματικά τον μισεί. Στο δεύτερο μέρος μαθαίνουμε πώς εξελίχθηκε αυτή η σχέση και πώς άλλαξαν τα πάντα από μια απρόσμενη κίνηση του καθηγητή, που ήταν καθοριστική και για τους δύο. Ο αφηγητής κληρονομεί τη διαχείριση του αρχείου του Μενάρ και μέσα εκεί ανακαλύπτει το έργο του, το οποίο το δούλευε για χρόνια, αλλά δεν πρόλαβε να το δημοσιεύσει: τις «Εξισώσεις». Το βιβλίο είναι το δημοσιευμένο, πλέον, έργο του Μενάρ και το χρονικό της σχέσης των δύο ανθρώπων.
Σίγουρα χρειάζεται περισσότερη γνώση σήμερα για να παραγάγεις επιστήμη, σίγουρα η επιστήμη έχει γίνει μεγάλη, είναι αυτό το «big science», τα μεγάλα πειράματα, τα μεγάλα τηλεσκόπια.
Διαβάζοντάς το ξεχνάς ότι διαβάζεις fiction· η ιστορία της σχέσης τους φαίνεται εντελώς ρεαλιστική στις σημειώσεις, fiction όμως είναι και οι απόψεις του Μενάρ που εκφράζονται στο πλαίσιο της εξήγησης των εξισώσεων, οι οποίες «δεν εκφράζουν καμιά πραγματικότητα και κανένα αποδεκτό παράδειγμα, παρότι μπορεί να αγγίζουν τις παραδοχές της σύγχρονης φυσικής», όπως λέει ο συγγραφέας.
Ο Βασίλειος Φ. Δρόλιας είναι αστροφυσικός – είναι αδύνατο κάποιος που δεν έχει γνώσεις φυσικής να έγραφε αυτό το θαυμάσιο βιβλίο.
— Πώς ξεκίνησε η ιδέα για το βιβλίο;
Από το διήγημα του Μπόρχες «Πιερ Μενάρ - Συγγραφέας του Δον Κιχώτη», την οποία μετέγραψα το 2008 ως «Πιερ Μενάρ, συγγραφέας των “Principia”» με σκοπό να γίνει ένα, θα έλεγα, επιστημολογικό διήγημα. Το ερώτημα είναι: μπορεί ένας επιστήμονας του 21ου αιώνα να κάνει ανακαλύψεις του 16ου αιώνα; Ή υπάρχει ένα τεράστιο κενό στο τι έχουμε μάθει από τότε, που ξαφνικά χάθηκε, και αυτήν τη στιγμή απλώς ακολουθούμε μόνο την πιο σύγχρονη γνώση, χάνοντας τα πατήματα στο παρελθόν, όπως συμβαίνει και στη λογοτεχνία, θα έλεγε ίσως κάποιος; Μήπως έχουμε χάσει τους ώμους των γιγάντων στους οποίους έλεγε ότι στεκόταν ο Νεύτωνας για να προσφέρει γνώση; Και ήταν ένα επιστημολογικό, ας πούμε, πείραμα να μιλήσω γι’ αυτό, μεταγράφοντας τον Μπόρχες. Όταν τελείωσα το διήγημα, το είχα αφήσει ανοιχτό στο Ίντερνετ, κάποιος το ανέβασε στη Wikipedia και άρχισαν να με παίρνουν τηλέφωνο καθηγητές από πανεπιστήμια στην Αμερική και το Ισραήλ και να μου λένε «συγχαρητήρια, το διδάσκουμε στους μαθητές μας κ.λπ.».
Τους φάνηκε ενδιαφέρουσα ως ιδέα το να συζητήσουμε πού βρίσκεται η σημερινή Φυσική, πού βρίσκεται η σημερινή γνώση σε σχέση με το παρελθόν. Αυτό ήταν η αρχή του βιβλίου και από καιρό σκεφτόμουν να κάνω κάτι στα ελληνικά. Μάλιστα, μου είχε πει και ο Αριστοτέλης ο Σαΐνης, τον οποίο γνώρισα χάρη σε αυτό το διήγημα, να το κάνουμε ένα ξεχωριστό βιβλιαράκι, αλλά ξεχάστηκε όλο αυτό και κάποια στιγμή σκέφτηκα να επιστρέψω σ’ αυτό και να το αναπτύξω περισσότερο. Επίσης, την ίδια εποχή έγραψα ένα κείμενο για ξένο περιοδικό, που δυστυχώς δεν δημοσιεύτηκε ποτέ επειδή έκλεισε το περιοδικό, με τίτλο «Είναι η σημερινή εποχή το τέλος των επιστημονικών επαναστάσεων;». Είχα πολλά επιχειρήματα, αλλά ένα απ’ αυτά ήταν το γεγονός ότι η γνώση σήμερα παράγεται από ανθρώπους που για να τελειώσουν το διδακτορικό τους έχουν φτάσει στα 30 κάτι τους. Είσαι τόσο επαναστατικός στα 30 σου όσο είσαι στα 23;
— Ο Αϊνστάιν και ο Νεύτωνας ανέπτυξαν τις θεωρίες τους στα 23, και νωρίτερα.
Ο Αϊνστάιν, ο Νεύτωνας, ήταν το πολύ 24 χρονών, κι εσύ φτάνεις στα 30 και για να πας παρακάτω πρέπει ουσιαστικά να κολλήσεις σε έναν καθηγητή, ο οποίος είναι 60 χρονών, έχει ένα συγκεκριμένο επιστημονικό μοντέλο που ακολουθεί. Θα σου πει εύκολα «be a revolutionary, κάνε ό,τι θέλεις» ή απλώς θα σου πει «λύσε τα προβλήματα στο συγκεκριμένο επιστημονικό παράδειγμα»; Γιατί αυτό φαίνεται να συμβαίνει γύρω μας. Από την άλλη, όταν ξεκινούσα αυτήν τη συζήτηση με φίλους, με επιστήμονες, μου έλεγαν «δεν είναι έτσι, γιατί επανάσταση μπορεί να συμβεί αν βρεθεί ένα δεδομένο στο CERN που δεν θα ταιριάζει στο στάνταρ μοντέλο». Δεν είναι όμως ακριβές αυτό. Για παράδειγμα, παλιά πίστευαν ότι η κίνηση των πλανητών είναι κυκλική, αλλά έβλεπαν ξεκάθαρα ότι η κίνηση του Άρη δεν είναι κύκλος και χρησιμοποιούσαν επίκυκλους, τον έναν πάνω στον άλλον, για να μείνουν στο μοντέλο που πίστευαν ότι ίσχυε· τελικά, για να περιγραφεί η κίνηση του Άρη, χρειάζονταν κάπου 30 επίκυκλοι. Αυτό τι σημαίνει; Ότι δεν ήθελαν να αποδεχτούν πως η κίνηση είναι έλλειψη και προσπαθούσαν να εντάξουν αυτή την παρατήρηση στο δικό τους πιστεύω.
Αντίστοιχα, ένα πείραμα που έρχεται από το CERN και λέει «είμαι εκτός στάνταρ μοντέλου» δεν είναι εύκολο να φέρει επανάσταση, χρειάζεται άλλο state of mind και άλλη λογική για να ανατρέψεις πράγματα τα οποία θεωρείς δεδομένα. Το 1904 και το 1920 η κοινωνία ήταν έτοιμη να αποδεχτεί τις αλλαγές της κβαντομηχανική και της σχετικότητας αντίστοιχα. Είχες και κοινωνικές επαναστάσεις παντού, τον Μπουνιουέλ και τον Νταλί να κόβουν μάτια στην οθόνη π.χ. – η κοινωνία ήταν ώριμη για όλα αυτά. Κι αυτό επίσης περιλαμβάνεται στο βιβλίο, το πώς ένας σύγχρονος επιστήμονας μπορεί να κάνει κάτι καινούργιο και ποιες ακριβώς είναι οι διαφορές του από έναν επιστήμονα 30, 40, 50 χρόνια πριν.
— Πόσο διαφορετική είναι η γνώση του 17ου αιώνα σε σχέση με του 21ου;
Σίγουρα χρειάζεται περισσότερη γνώση σήμερα για να παραγάγεις επιστήμη, σίγουρα η επιστήμη έχει γίνει μεγάλη, είναι αυτό το «big science», τα μεγάλα πειράματα, τα μεγάλα τηλεσκόπια. Ο επιστήμονας έγινε επαγγελματίας, ο άνθρωπος ο οποίος θα δουλέψει, θα παραγάγει papers, «γνώσεις», και πολλές φορές αυτό είναι όλο. Δεν υπήρχε αυτό παλιά, τις δεκαετίες του ’50 και του ’60, τουλάχιστον όχι σε αυτόν τον βαθμό. Σίγουρα υπήρχε σε ένα πλαίσιο, όχι όμως σε αυτόν τον βαθμό. Έχει γίνει λίγο σούπερ μάρκετ κι αυτό σήμερα.
— Μα ως επιστήμονας κρίνεσαι από τα πόσα papers έχεις δημοσιεύσει.
Ακριβώς. Στο βιβλίο, λοιπόν, περιγράφεται κάποιος ο οποίος θέλει να ξεχωρίσει αλλά δεν μπορεί. Όχι ότι ανακαλύψεις δεν γίνονται και δεν θα συνεχίσουν να γίνονται, απλώς πρέπει να κοιτάμε τον μέσο όρο.
— Πρέπει να μπορείς να ξεχάσεις το πρίσμα υπό το οποίο βλέπεις εσύ τα πράγματα αν σε ενδιαφέρει να πάει μπροστά ο κόσμος. Είναι πολύ εγωιστικό να εντάσσεις κάθε παρατήρηση στα δικά σου πιστεύω. Έτσι κρίνεις ιδιοτελώς και απορρίπτεις εύκολα καθετί καινούργιο.
Πρέπει να σκέφτεσαι out of the box. Σίγουρα είναι πάρα πολύ δύσκολο, απαιτεί άλλου είδους εκπαίδευση και άλλου είδους προσπάθεια.
— Παντού συμβαίνει αυτό, το βλέπεις και από το πώς αντιμετωπίζει ο κόσμος πια τις νεανικές κουλτούρες, τη μουσική· ό,τι δυσκολεύεται να προσεγγίσει, το απορρίπτει. Δεν μπορείς να περνάς οτιδήποτε καινούργιο μέσα από το φίλτρο του δικού σου γούστου, των δικών σου γνώσεων, γιατί ποιος είναι εσύ στο κάτω κάτω, που βαραίνει τόσο πολύ η άποψή σου; Είναι σπουδαίος ο Μπόουι και ο Πρινς, αλλά αν ένας 15χρονος το 2024 ασχολείται με τα ονόματα του παρελθόντος, όσο σπουδαία κι αν είναι, δεν θα πάει ποτέ μπροστά ο κόσμος. Ποτέ δεν γινόταν αυτό.
Έχεις απόλυτο δίκιο, όλα περιστρέφονται γύρω από σένα και ό,τι δεν σου ταιριάζει, πάει, τελείωσε, απορρίπτεται. Το ζήτημα είναι ότι παρατηρείται μεγάλη πτώση στην αποδοχή της επιστήμης τα τελευταία χρόνια με όλα αυτά που έχουν συμβεί και με τον Covid και με τα εμβόλια – είναι τεράστια. Ακούς συνέχεια τη φράση «έχω κάνει την έρευνά μου στο ίντερνετ και ξέρω». Κάτι άλλο σημαντικό είναι ότι η επιστήμη δεν κρίνεται από τον έναν, η επιστήμη είναι κοινωνικό φαινόμενο καλώς ή κακώς, δεν έχει να κάνει με την προσωπική άποψη, πρέπει να γίνεται γενικότερα αποδεκτή. Αν βρεθεί ένας άνθρωπος να πει «ξέρετε, ισχύει αυτό» πρέπει να το αποδεχτεί και η υπόλοιπη επιστημονική κοινότητα.
— Μπορεί να έχει και προσωπικά κίνητρα, ειδικά αυτή την εποχή.
Ειδικά αυτή την εποχή... Αν ρωτήσεις, βέβαια, σήμερα έναν φυσικό, θα σου πει «όχι, δεν ισχύει, δεν είναι κοινωνική η επιστήμη». Συνήθως, ο φυσικός ζει σε ένα σύννεφο: προσπαθείς να βρεις την αλήθεια, όμως ο τρόπος με τον οποίο η αλήθεια και το έργο της επιστήμης γίνονται αποδεκτά τα καθιστά κομμάτια του κοινωνικού πλαισίου, κι αυτό είναι πολύ σημαντικό. Έτσι, λοιπόν, ξεκίνησε η ιδέα για το βιβλίο, μάζεψα αυτά τα δύο κομμάτια και είπα για να δούμε πώς θα μπορέσω να τα συνθέσω και ταυτόχρονα να δω πώς είναι η ζωή αυτού του ανθρώπου, ο οποίος το 1990, τον 20ό αιώνα, προσπαθεί να κάνει Φυσική του 17ου αιώνα. Αλλά δεν πρόκειται για έναν τυχαίο, μα για έναν χαρισματικό φυσικό. Έτσι φτιάχτηκε το βιβλίο. Τώρα, γιατί φτιάχτηκε με τη συγκεκριμένη μορφή;
Συνήθως, ο φυσικός ζει σε ένα σύννεφο: προσπαθείς να βρεις την αλήθεια, όμως ο τρόπος με τον οποίο η αλήθεια και το έργο της επιστήμης γίνονται αποδεκτά τα καθιστά κομμάτια του κοινωνικού πλαισίου, κι αυτό είναι πολύ σημαντικό.
— Η οποία είναι λίγο επικίνδυνη, γιατί, αν το ανοίξεις, δύσκολα θα καταλάβεις ότι πρόκειται για μυθιστόρημα.
Αυτό ήταν το μεγάλο στοίχημα σε αυτό το βιβλίο. Σίγουρα θα μπορούσε να είχε φτιαχτεί με διαφορετικό τρόπο, όμως θεώρησα ότι είναι μια συμβολική μορφή που ουσιαστικά δείχνει πώς κερδίζεται η γνώση, όχι με τη μία αλλά τμηματικά· πολλές φορές αναδύεται σε άλλο σημείο και πρέπει να γυρίσεις πίσω και να την ξαναψάξεις. Γι’ αυτό και κάποιες σημειώσεις αφορούν την ιστορία, την πλοκή, κάποιες άλλες είναι «άσχετες». Αυτό το δέσιμο, λοιπόν, είναι που συμβολίζει ουσιαστικά τον τρόπο με τον οποίο κερδίζεται η γνώση στην επιστήμη, και όχι μόνο. Και η λογοτεχνία έτσι γράφεται τελικά, σε τμήματα. Και ο κόσμος γύρω μας έτσι είναι, δεν υπάρχει τίποτα συνεχόμενο και γραμμικό.
— Θα μπορούσες να γράψεις το συγκεκριμένο βιβλίο χωρίς τις ειδικές γνώσεις που έχεις;
Όχι, δεν γράφεται αν δεν ξέρεις Φυσική. Θα μπορούσε να έχει γραφτεί με λιγότερα στοιχεία στο πρώτο μέρος που αφορά τα πιστεύω του συγκεκριμένου επιστήμονα, τα οποία όμως είναι περισσότερο φιλοσοφικά, παρά επιστημονικά.
— Γι’ αυτό και μπορεί να το διαβάσει κάποιος που δεν έχει ιδέα από Φυσική. Αν μετά την πρώτη εξίσωση σε έβαζε στα βαθιά, θα σταματούσες εκεί.
Ακριβώς γι’ αυτό είναι περισσότερο φιλοσοφικές οι αναζητήσεις που κάνει όσον αφορά το τι σημαίνει κάθε εξίσωση. Όμως η αλήθεια είναι ότι ακόμα κι εκεί υπάρχει μυθοπλασία, κι αυτό δεν είναι εύκολο να το δει κάποιος που δεν ξέρει Φυσική.
— Είναι όλο το βιβλίο μυθοπλασία; Έχουν ακόμα και οι εξισώσεις μυθοπλασία;
Το αποκαλύπτω αυτό στην τελευταία πρόταση του βιβλίου –και δεν είναι σπόιλερ– ως μια ανατροπή για κάποιους οι οποίοι έχουν πιστέψει ότι έχουν διαβάσει κάτι που έχει σχέση με τον κόσμο σήμερα, για να καταλάβουν ότι τελικά, όχι, δεν διάβασαν κάτι που είναι επιστήμη, τελικά είναι ψευδοεπιστήμη. Ο συγκεκριμένος επιστήμονας, ακριβώς επειδή είναι λίγο maverick scientist, κάνει κάποιες παραδοχές για το πώς λειτουργεί ο κόσμος που είναι δικές του και δεν ταιριάζουν στο σημερινό επιστημονικό παράδειγμα. Αυτό είναι το μυθοπλαστικό κομμάτι του πρώτου μέρους. Χαρακτηριστικό είναι αυτό που γράφει στο πρώτο κιόλας κεφάλαιο και αφορά τον χρόνο, όπου αναφέρει ότι ο χρόνος είναι ο τρόπος με τον οποίο κινούνται τα πράγματα μέσα στο σύμπαν. Ε, αυτό δεν είναι ακριβώς τμήμα του επιστημονικού παραδείγματος. Είναι ενδιαφέρουσα ιδέα, έχει πλάκα να σκεφτείς ότι τα πράγματα είναι έτσι, αλλά δεν είναι. Απλώς, με βάση αυτή την ιδέα έχτισα όλες τις επόμενες σκέψεις του. Γιατί αυτό είναι το καλό στη Φυσική, μπορείς, πιάνοντας μια παραδοχή, να χτίσεις σαν με τουβλάκια lego γύρω της και να κάνεις «διαφορετικά σύμπαντα» – περίπου αυτό έκανα στο πρώτο μέρος.
— Να πούμε ότι είναι ένα βιβλίο που δεν χρειάζεται να ξέρεις Φυσική για να το κατανοήσεις.
Όχι, παρότι κάποιοι μου έγραψαν ότι ήταν δύσκολο το πρώτο μέρος. Είναι σίγουρα απαιτητικό και μάλλον δεν διαβάζεται στην παραλία.
— Πιο δύσκολο φαίνεται όταν βλέπεις στον τίτλο του κεφαλαίου μια εξίσωση παρά όταν αρχίσεις να το διαβάζεις.
Πιστεύω ότι είναι πιο δύσκολο να τολμήσεις να το ξεκινήσεις, αλλά όχι τόσο όταν το διαβάζεις.
— Τι διαβάζεις αυτή την εποχή;
Έχω γυρίσει στην κλασική λογοτεχνία – πολλά βιβλία τα είχα διαβάσει πιο πριν, πλέον τα διαβάζω με άλλο μάτι. Και κατάφερα να τελειώσω και το «Finnegans Wake» του Joyce, ένα βιβλίο με το οποίο παλεύω με διακοπές απ’ το 1992.
— Διαβάζεις πολύ. Πού βρίσκεις χρόνο για τόσο διάβασμα;
Δεν κοιμάμαι πολύ, αυτό είναι το μυστικό.
— Βγαίνουν και άπειρα βιβλία, το πιο μεγάλο μου άγχος είναι ότι δεν θα προλάβω να διαβάσω ποτέ αυτά που μαζεύονται στις στοίβες.
Οι εκδόσεις έχουν αλλάξει πολύ τελευταία, βγαίνουν εξαιρετικά βιβλία σε εξαιρετικές μεταφράσεις. Υπάρχουν νέοι εκδοτικοί πλέον οι οποίοι κάνουν πολύ προσεγμένες επιλογές. Τώρα, βέβαια, δεν ξέρω πόσο πουλάνε ακόμα κι αυτές οι καλές μεταφράσεις. Οι νέοι εκδοτικοί βγάζουν λιγότερα βιβλία και μπορούν να τα προωθήσουν καλύτερα γιατί το κακό με τους μεγάλους εκδοτικούς, που βγάζουν πάρα πολλά βιβλία, είναι ότι δεν μπορούν να τα προωθήσουν κατάλληλα. Ας πούμε, το βιβλίο που έβγαλε πέρσι ο Καστανιώτης, «Τα βιβλία του Ιακώβ» της Τοκάρτσουκ, είναι απίστευτο, ίσως το καλύτερο ευρωπαϊκό βιβλίο που έχει γραφτεί τα τελευταία τριάντα χρόνια. Προωθήθηκε καλά; Δεν ξέρω.
— Είχες καμιά εμπειρία με καθηγητή παρόμοια με αυτήν που περιγράφεις; Σαν τη σχέση του αφηγητή και του Μενάρ;
Οι σχέσεις με καθηγητές πρέπει να είναι τεταμένες. Παρόμοια εμπειρία όχι, δεν είχα, αλλά είναι λίγο σαν οιδιπόδειο το ζήτημα, κάποια στιγμή πρέπει να ωριμάσεις αρκετά για να φέρεις αντίρρηση στον πατέρα σου, στον καθηγητή σου, στην καθηγήτριά σου. Πρέπει να σηκώσεις ανάστημα και να πεις «όχι, εδώ έχεις λάθος». Αυτό το έκανα πάρα πολλές φορές. Τεταμένη σχέση σαν αυτή που περιγράφω στο βιβλίο δεν είχα. Ο δικός μου ο supervisor ήταν ένας εξαιρετικός κύριος που λεγόταν John Quenby, ο οποίος σήμερα είναι 91 χρονών και συνεχίζει να τρέχει τα χιλιόμετρα που έτρεχε πάντα στο Hyde Park. Παρόλο που είχαμε διαφορές και εντάσεις, μου έλεγε τις περισσότερες φορές «I trust your judgement», κι αυτό τα λέει όλα.
— Ο αφηγητής έχει με τον καθηγητή του μια σχέση μίσους, παρότι στο τέλος καταλαβαίνουμε ότι υπήρχε και σεβασμός.
Όπως το λες, αλλά έπρεπε να φτάσει στο τέλος για να δει τον σεβασμό, κάπως έτσι είναι όμως και οι ανθρώπινες σχέσεις τελικά. Στην ουσία το βιβλίο είναι αυτή η σχέση.
— Γιατί δεν μαθαίνουμε τίποτα για τη ζωή του αφηγητή; Μας αφήνει μονάχα να καταλάβουμε ότι είναι μόνος όσο είναι μαθητής του Μενάρ.
Είναι εσκεμμένο. Ο αφηγητής είναι αυτός που περιγράφει τον καθηγητή. Υπάρχουν κάποια ψήγματα στις σημειώσεις του βιβλίου που αφήνουν να εννοηθούν κάποια πράγματα, ότι συνέχισε να είναι στο πανεπιστήμιο π.χ., ότι λόγω του καθηγητή του είχε προτάσεις από την πανεπιστημιακή κοινότητα, είχε φοιτητές, προχώρησε, όμως δεν ξέρεις τίποτα για την προσωπική του ζωή. Έγινε επίτηδες, αλλιώς η ιστορία του βιβλίου θα έμπλεκε.
— «Η λογοτεχνική κόλαση είναι το τελικό μέλλον του εντροπικού μας Σύμπαντος», έγραψες στο βιβλίο.
Η συγκεκριμένη πρόταση συνδέει μια καθαρά επιστημονική έκφραση για το μέλλον του σύμπαντος με μια λογοτεχνική που ανήκει, αν θυμάμαι καλά, στον Ντοστογιέφσκι. Η λογοτεχνία είναι άλλος ένας τρόπος να μιλήσεις για τον κόσμο, με άλλους όρους, προβάλλοντας κάποιες αλήθειες που πολλές φορές συνδέονται και συναντώνται με τον κόσμο και τους όρους της επιστήμης. Αυτή ακριβώς είναι μία απ’ αυτές τις περιπτώσεις.
Η λογοτεχνία είναι άλλος ένας τρόπος να μιλήσεις για τον κόσμο, με άλλους όρους, προβάλλοντας κάποιες αλήθειες που πολλές φορές συνδέονται και συναντώνται με τον κόσμο και τους όρους της επιστήμης. Αυτή ακριβώς είναι μία απ’ αυτές τις περιπτώσεις.
— Σε ρωτάω γιατί αναφέρεις αυτό για την κόλαση επειδή αναφέρεις και το Physics of Immortality του Φρανκ Τίπλερ, όπου ο Τίπλερ μιλάει για τον δικό του παράδεισο. Ποια είναι η δική σου κόλαση;
Η κόλαση είναι ένας χώρος χωρίς βιβλία, ή και χωρίς επιστήμη. Αυτό θα ήταν η κόλαση και για μένα και για τον Μενάρ, ένας χώρος όπου δεν θα μπορούσε να κάνει επιστήμη.
— Η προσπάθεια να καταλάβουμε το Σύμπαν είναι από τα λίγα πράγματα που ανυψώνουν την ανθρώπινη ζωή πάνω από το επίπεδο της φάρσας, δίνοντάς της κάτι από τη χάρη της τραγωδίας (Steven Weinberg). Πες μου γι’ αυτό.
Ο Steven Weinberg ήταν ένας εξαιρετικός φυσικός που κέρδισε το Νόμπελ το 1979 για τη θεωρία της ηλεκτρασθενούς δύναμης. Πέρα από την καθαρά δυνατή ενόρασή του στη Φυσική, ήταν ένας ευρύς άνθρωπος με απόψεις τόσο για τη φιλοσοφία της επιστήμης και τη θρησκεία όσο και για την πολιτική. Όταν πρωτοδιάβασα το συγκεκριμένο κείμενο από μια εισαγωγή του Στέφανου Τραχανά στο βιβλίο του Γιώργου Ευαγγελόπουλου «Θεωρητικές και Θετικές Επιστήμες», ανακάλυψα και μια ιδιαίτερα λογοτεχνική πτυχή στη σκέψη του Weinberg που ταιριάζει ακριβώς στη σκέψη και φιλοσοφία του βιβλίου, γι’ αυτό το έβαλα στην αρχή του ως το πρώτο πράγμα που θα διαβάσει ο αναγνώστης, ως μια προοικονομία της συνέχειας.
— Μπορεί να σε κάνει η επιστήμη καλύτερο άνθρωπο; Τον καθηγητή Μενάρ τον κάνει σίγουρα πιο δυνατό.
Δύσκολο ερώτημα. Καλύτερο άνθρωπο μάλλον δεν μπορεί να σε κάνει η επιστήμη, αν είσαι κακός, κακός θα παραμείνεις, ενώ η λογοτεχνία τελικά ίσως μπορεί να σε κάνει καλύτερο, Αν και πολλοί το προσπάθησαν να βάλουν την ηθική σε κανόνες επιστημονικούς, τελικά δεν νομίζω ότι τα κατάφεραν. Δεν γίνεσαι καλύτερος άνθρωπος επειδή ασχολείσαι με τους νόμους του σύμπαντος. Ίσως κάποιοι επιστήμονες να νιώθουν ένα δέος για τον Κόσμο, να καταλαβαίνουν ότι εκείνοι και ο διπλανός τους είναι κάτι απειροελάχιστο μπροστά σε όλο το Σύμπαν. Αλλά αυτό σημαίνει ότι συμπεριφέρονται καλύτερα; Πολλά παραδείγματα επιστημόνων, δυστυχώς, έχουν δείξει ότι δεν ισχύει κάτι τέτοιο. Σίγουρα όμως μπορεί να σε βοηθήσει να είσαι πιο ταπεινός ως άνθρωπος, αν και αρκετοί επιστήμονες παίρνουν την έπαρση μέσα από τη γνώση, νομίζοντας ότι ξέρουν τα πάντα – ωστόσο τελικά πολλοί καταλήγουν να σπάνε τα μούτρα τους απ’ αυτήν την έπαρση.
— Απ’ όλες τις διαδρομές, το Σύμπαν ακολουθεί την πιο απλή. Ισχύει αυτό;
Είναι έτσι ακριβώς. Πρόκειται για την αρχή της ελάχιστης δράσης, η οποία δυστυχώς σπάνια διδάσκεται, την αφήνουμε στην άκρη συνήθως γιατί είναι δύσκολη, οι προπτυχιακοί δεν θα τη διαβάσουν ποτέ, ίσως κάποια στιγμή να τους την αναφέρουν ως παράδειγμα. Είναι εξαιρετικά βαθιά ως έννοια. Οι Landau και Lifshitz στο «Classical theory of fields» εξάγουν όλον τον ηλεκτρομαγνητισμό, όλη τη σχετικότητα ξεκινώντας από αυτή την αρχή, είτε πρόκειται για κίνηση σωματιδίου είτε για πεδίο. Η πιο απλή διαδρομή είναι αυτή που τελικά ακολουθείται. Η κβαντομηχανική έχει το ανάλογό της στη μέθοδο διαδρομών που ανέπτυξε τη δεκαετία του ’50 ο Richard Feynman. Εδώ ακολουθούνται στατιστικά όλες οι διαδρομές που μπορεί να ακολουθήσει ένα σωμάτιο.
— Δύσκολα ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται την έννοια της πιθανότητας. Και η σύνδεση της έννοιας της πιθανότητας με τη στατιστική, που είναι η αδελφή επιστήμη, όχι μόνο δημιουργεί παράδοξα αλλά οδηγεί και στην αδυναμία κατανόησης που οφείλεται στη βαθύτερη σκέψη που απαιτείται.
Η αλήθεια είναι πως η πιθανότητα και η στατιστική είναι έννοιες που ο μέσος άνθρωπος δεν συλλαμβάνει εύκολα. Είχαν κάνει μια εκπομπή στην Αγγλία, όπου είχαν δώσει το εξής παράδειγμα: μια μητέρα έχει ένα παιδί, μωρό 18 μηνών, και ένα κορίτσι δεκάξι χρονών, που έχει βγει βόλτα. Στη μέση της βραδιάς, τα μεσάνυχτα, την παίρνει τηλέφωνο η κόρη και της λέει ότι έκλεισε το μετρό, δεν μπορεί να επιστρέψει και χρειάζεται να έλθει να την πάρει από κάπου. Το ερώτημα είναι τι θα πρέπει να κάνει; Να ξυπνήσει το μωρό και να το πάρει μαζί της ή να το αφήσει να κοιμάται στην κούνια μέχρι να γυρίσουν;
Οι περισσότεροι που θα ρωτήσεις θα σου πουν φυσικά να ξυπνήσει το παιδί και να το πάρει μαζί της, αν μετρήσεις όμως τις πιθανότητες το ενδεχόμενο να έχει ατύχημα με το παιδί μέσα στο αυτοκίνητο είναι μεγαλύτερη από το να του συμβεί κάτι την ώρα που κοιμάται στο σπίτι. Βλέπεις όμως πως η έλλειψη κατανόησης ή υπολογισμού, αν θέλεις, αυτής της πιθανότητας έχει και αντίστοιχες ηθικές προεκτάσεις. Στην περίπτωση, δηλαδή, που επέλεγε να αφήσει το παιδί και κάτι συνέβαινε όταν έμενε μόνο στο σπίτι, η κοινή γνώμη θα στρεφόταν εναντίον της λέγοντας π.χ. η κακούργα μητέρα που αμέλησε το παιδί.
— Πες μου τι είναι τα «Principia Mathematica» του Νεύτωνα στα οποία στηρίχθηκε το βιβλίο.
Είναι τα βιβλία που έγραψε ο Νεύτωνας, όπως τα «Στοιχεία του Ευκλείδη» τo 1687. Το κύριο σημείο στα βιβλία είναι πως ακολουθούν κυρίως τη γεωμετρική απόδειξη για να μιλήσουν για τους νόμους της κίνησης, τη βαρύτητα κ.λπ. Ο Νεύτωνας το 1666 είχε το λεγόμενο Annus Mirabilis του στην ηλικία των 23 χρονών, όταν μπήκε σε καραντίνα το Cambridge εξαιτίας της πανούκλας και γύρισε στο Lincolnshire, στη θαλπωρή και στην ησυχία του σπιτιού της μαμάς του. Εκεί, λοιπόν, μέσα σε έναν χρόνο τα έκανε σχεδόν όλα, από τον απειροστικό λογισμό και την Οπτική μέχρι τη Θεωρία των Χρωμάτων και την κίνηση των πλανητών. Στα «Principia», όμως, λύνει το πρόβλημα της κίνησης καθαρά γεωμετρικά, χωρίς να χρησιμοποιεί τον απειροστικό λογισμό, ώστε να μπορέσει να μιλήσει τη γλώσσα των επιστημόνων της εποχής και να πείσει όλους για τους νόμους της κίνησης μα και για όλες τις δικές του παραδοχές για το Σύμπαν, οι οποίες πρακτικά έμειναν χωρίς βασικές αλλαγές ως τον Αϊνστάιν και τη σχετικότητα.
— Πόσο αυτοαναφορικό είναι το βιβλίο;
Καθόλου. Όλο το βιβλίο είναι μυθοπλασία, το μόνο σημείο που είναι δικό μου είναι αυτό που αναφέρεται σε μια υποσημείωση για μια προτομή του Νεύτωνα. Αυτό συνέβη στο Imperial College, όπου υπήρχε προτομή του Νεύτωνα κρυμμένη σε μια βιβλιοθήκη. Με το που πήγα και την είδα νεύριασα, σκέφτηκα «πού τον έχετε, βρε, τον Νεύτωνα;», πήρα το θάρρος και πήγα στον head of department, χτύπησα την πόρτα και είπα «έχετε τον Νεύτωνα, τόσο ωραία προτομή, και τον βάλατε πίσω-πίσω, είναι δυνατόν; Εκεί δεν τον βλέπει κανένας!». Εν τω μεταξύ, δεν ήξερε καν ότι υπήρχε προτομή του Νεύτωνα και με κοίταζε περίεργα. Τέλος πάντων, τη μετέφεραν, αλλά πολλά χρόνια μετά, και τώρα τη βλέπεις με το που μπαίνεις στο Τμήμα Φυσικής του Ιmperial. Όχι ότι το έκανα εγώ, αλλά τουλάχιστον το είπα, γιατί πάντα είχα μεγάλη αγάπη για τον Νεύτωνα.
— Φαίνεται αυτό, ολόκληρο βιβλίο έκανες.
Ακριβώς.
