Από τα πιο πολυδιαβασμένα έργα όλων των εποχών, τα «Σονέτα» του Σαίξπηρ όχι μόνο έχουν αναλυθεί από αμέτρητους μελετητές, που ακόμα ερίζουν για την ταυτότητά τους, αλλά επιπλέον δεσπόζουν σε κάθε διακειμενική αναφορά, σε βιβλία, ταινίες, ακόμα και σε τραγούδια. Δεν είναι τυχαίο ότι έχουν φτάσει να ανταγωνίζονται σε πωλήσεις ακόμα και τη Βίβλο. Άλυτο, ωστόσο, παραμένει ακόμα το θέμα της ταυτότητας του μυστηριώδους κυρίου «WH», του «μόνου δημιουργού των Σονέτων του Σαίξπηρ» στον οποίο αφιερώνεται η έκδοση του 1609, με πολλούς να αμφισβητούν τον περίφημο βάρδο ως συγγραφέα τους.
Ωστόσο, αρκεί μια ματιά στην ασπαίρουσα γλώσσα, στα διαρκή γλωσσικά παιχνίδια, στον μοντέρνο για την εποχή χαρακτήρα τους για να διακρίνει κανείς τη σαιξπηρική ματιά, τόσο γνώριμη από τα θεατρικά του έργα. Πρόκειται για ποιήματα αντίστοιχα γεμάτα αντιφάσεις, ποτέ επιρρεπή σε άσκοπο λυρισμό, όπως άλλα έργα της εποχής, και με την τολμηρή γλώσσα να ανταγωνίζεται ακόμα και τα σύγχρονα έργα.
Καθώς φαίνεται, ο πάντοτε αντικομφορμιστής Σαίξπηρ βρίσκει πολλαπλούς τρόπους να σοκάρει, εκτός από το γεγονός ότι ξεπερνά τα μόνιμα εραλδικά σύμβολα, όπως την ξανθή, αμόλυντη κόρη ως αντικείμενο του έρωτα, καταργώντας ταυτόχρονα την αποθέωση του ηρωισμού ή της υψηλής πνευματικότητας: πρωταγωνιστικό ρόλο, αντιθέτως, εδώ διαδραματίζει ο τρωτός, εν πολλοίς, άνθρωπος και ο πάντοτε ανασφαλής ποιητής και συγγραφέας που ερωτεύεται, κάνει λάθη, φτάνει να αμφισβητεί ακόμα και τον ίδιο του τον εαυτό − αλλά ποτέ την τέχνη του.
Η νέα, εμπλουτισμένη και αναθεωρημένη έκδοση των «Σονέτων» από τον Ερρίκο Σοφρά και τους Αντίποδες αναδεικνύει τη διαρκή ανάγκη του ποιητή για ελευθερία και καινοτομία.
Σε αυτά τα ποιήματα, που αναδεικνύουν μια παράξενη ισορροπία ανάμεσα στην ομορφιά, την ειρωνεία και την υψηλή ποιητικότητα, χρειαζόταν ένας μεταφραστής που δεν αυθαιρετεί για χάρη ενός παράταιρου και άκαιρου λυρισμού, ικανός να ανιχνεύει αυτές τις λεπτές διακυμάνσεις. Η νέα, εμπλουτισμένη και αναθεωρημένη έκδοση των «Σονέτων» από τον Ερρίκο Σοφρά και τους Αντίποδες αναδεικνύει τη διαρκή ανάγκη του ποιητή για ελευθερία και καινοτομία, που φτάνει να καταργεί ακόμα και τις ποιητικές και κοινωνικές συμβάσεις: τολμάει, μάλιστα, να αποκαλύψει τον νέο άνδρα ως αντικείμενο της ερωτικής απεύθυνσης του ποιητή σε πολλά από τα σονέτα του, κάτι που πολλοί μεταφραστές έχουν αποφύγει.
Ουίλλιαμ Σαίξπηρ,
Σονέτα, Μτφρ.: Ερρίκος Σοφράς,
εκδόσεις: Αντίποδες
Κυρίως, όμως, ερμηνεύει το πιο διάσημο ίσως σαιξπηρικό σονέτο, το 18, όχι μόνο μέσα από τον έρωτα του ποιητή για τον άγνωστο νέο αλλά και μέσα από τη μεγαλύτερή του ερωμένη, τη μούσα, που τον κάνει να συνειδητοποιεί ότι θα μείνει ένας δημιουργός για πάντα χαραγμένος ανεξίτηλα στη μνήμη όλων, καθώς θα ζει «το ποίημα αυτό ζωή να σου χαρίζει».
Για την ομορφιά και όλες τις χάρες των «Σονέτων» μιλάει ο μεταφραστής Ερρίκος Σοφράς στη συνέντευξη αλλά και στην εισαγωγή του βιβλίου, τονίζοντας πως στα «Σονέτα» ο Σαίξπηρ «δεν σταματά να παραδέχεται τη διχασμένη και ασήμαντη ζωή του. Κι όμως, σ’ ένα σύμπαν φθοράς, έχοντας επίγνωση πως όλα είναι λειψά και λίγα, αποζητά επίμονα κάτι που θα διαρκέσει, μετασχηματίζοντας τον πόνο, την αδυναμία και το εύθραυστο του έρωτα σε πρωτάκουστη μουσική και πυκνό νόημα».
― Tι ακριβώς είναι και τι περιέχει η συλλογή «Σονέτα» που δημοσίευσε ο Σαίξπηρ στα 1609; Γιατί, μάλλον, δεν βρήκε τη θέση που της αξίζει στο σαιξπηρικό corpus;
Το σονέτο, το ερωτικό εγκώμιο σε 14 στίχους, έφτασε στο απόγειό του με τον Δάντη και τον Πετράρχη, εξαπλώθηκε γοργά σ’ όλη την Ευρώπη, όπου μέσα στον 16ο αιώνα δημοσιεύτηκαν 300.000 δεκατετράστιχα. Στην Αγγλία η συγγραφή τους έγινε λογοτεχνικός συρμός, μόδα, και ταυτόχρονα υπέρτατη δοκιμασία ποιητικής ικανότητας.
Όμως η συλλογή με τίτλο «Sonnets», τα 154 ποιήματα που τύπωσε στα 45 του χρόνια, το 1609, ο πολύ σεβαστός και διάσημος όσο ζούσε ηθοποιός, θιασάρχης και δραματουργός Σαίξπηρ, έγινε δεκτή με καθολική σιωπή, έπεσε στην αφάνεια, λησμονήθηκε, ως τις αρχές του περασμένου αιώνα. Ο λόγος απλός: τα 4/5 των ποιημάτων απευθύνονται με προφανή τρόπο σε έναν ευειδή νεαρό άντρα, κάτι που ήταν αδιανόητο στην ελισαβετιανή Αγγλία, όπου οι θρησκευτικές αιρέσεις, η μαγεία και η ομοφυλοφιλία αποτελούσαν θανάσιμα αδικήματα.
― Τι καθιστά, αλήθεια, τα «Σονέτα» τόσο δημοφιλή και ανεξίτηλα στον χρόνο για το αναγνωστικό κοινό, σε σημείο που ο Τζορτζ Στάινερ να μιλήσει για «σαιξπηρομανία»;
Τα 154 σονέτα του Σαίξπηρ (όσα ακριβώς και τα ποιήματα του καβαφικού Κανόνα), αντί να υμνούν μια εξιδανικευμένη ξανθή κόρη, όπως κάνουν τα δεκατετράστιχα της ελισαβετιανής εποχής που ακολουθούν την πετραρχική παράδοση, υμνούν και δοξάζουν έναν ευγενή Ωραίο Νέο. Και αντί για ένα τρυφερό κοράσι, απευθύνονται ερωτικά στην απειλητική, ακόρεστη και άπιστη Μελαχρινή Κυρία. Νέος και Κυρία, δύο πρόσωπα με τα οποία συνδέεται παθιασμένα ο ομιλητής, το «εγώ» των ποιημάτων.
Επίσης εισάγουν στη σονετογραφία τα καινοφανή θέματα της λαγνείας, του ομοερωτισμού, της απιστίας, της βιαιότητας, του μισογυνισμού. Έχει γραφτεί χαρακτηριστικά πως ο Σαίξπηρ προσπάθησε να συνθέσει «αντι-σονέτα». Ακραία ερωτικά ποιήματα μιας ανανταπόδοτης αγάπης, τα «Σονέτα». Ποιήματα απόλυτης λατρείας, τέλειας απόγνωσης, όπου ο λυρικός ομιλητής, το «εγώ» των ποιημάτων, λαχταρά, απογοητεύεται, εκλιπαρεί, ταπεινώνεται. Με γλώσσα εναργή, γοργή, αμφίσημη, τολμηρή, ερωτική, ο Σαίξπηρ γράφει σπουδαία λυρικά ποιήματα, αριστοτεχνικούς πειραματισμούς στο είδος, στη δομή, στην ποίηση την ίδια. Ο Στάινερ μιλά για «σαιξπηρομανία» έχοντας στον νου τη Γερμανία, όπου τα «Σονέτα» είναι το πιο πολυμεταφρασμένο βιβλίο μετά τη Βίβλο.
Διαθέτοντας ελάχιστα βιογραφικά για τον ποιητή, γενιές μελετητών ταλανίζονται από το ερώτημα αν τα «Σονέτα» είναι απόπειρες δραματικής ρητορικής ή απελπισμένες επικλήσεις στο αγαπημένο πρόσωπο, τεκμήρια ζωής. «Μ’ αυτό το κλειδί ο Σαίξπηρ ξεκλείδωσε την καρδιά του», θα γράψει ο σπουδαίος Άγγλος ρομαντικός ποιητής Ουίλλιαμ Γουέρντσγουερθ το 1827 και ο Χάρολντ Μπλουμ: «Το “εγώ” των “Σονέτων” είναι ο θεατρικός συγγραφέας και ηθοποιός Σαίξπηρ».
Σονέτο 20
Γυναίκας πρόσωπο βαμμένο από τη φύση∙
Κύριος κυρία είσαι, πάθος σε καλώ∙
Αβρή καρδιά γυναίκας, που όμως δε γνωρίζει
Ν’ αλλάζει ολοένα τρόπους και μυαλό.
Το μάτι πιο αστραφτερό από εκείνες έχεις,
Πιο σταθερό, χρυσό σκορπάει σ’ ό,τι κι αν δει∙
Με όψη άντρα, τις όψεις ολωνών ελέγχεις,
Κλέβεις αντρών ματιές και γυναικών ψυχή.
Γυναίκα να ’σαι η φύση σ’ είχε πρωτοπλάσει,
Κι έτσι όπως σ’ έφτιαχνε σ’ αγάπησε τρελά,
Και τότε εμένα θέλοντας να ξεγελάσει
Πρόσθεσε κάτι άχρηστο για τα καλά.
Μ’ αυτό, οι γυναίκες σε ζητούνε ολοένα∙
Δίνε ηδονή σ’ αυτές, αγάπη όμως σε μένα.
― Σχετικά με αυτή την επισήμανσή σας, έχω την αίσθηση ότι για πρώτη φορά βλέπουμε μεταφραστής να τολμά να αποδώσει στο αρσενικό γένος την περίφημη απεύθυνση του Σαίξπηρ στο μυστηριώδες πρόσωπο, εκτός από την άγνωστη Μελαχρινή Κυρία (παρότι η Λένια Ζαφειροπούλου μιλούσε επίσης για τον ευγενή Ωραίο Νέο - Fair Youth, αλλά τελικά ήταν διστακτική ως προς τη σαφή διευκρίνιση του γένους στην απόδοση). Τι σας έκανε να προβείτε σε μια τόσο ρηξικέλευθη κίνηση;
Όσο γνωρίζω, υπάρχουν Έλληνες μεταφραστές που ακολουθούν πιστά το κείμενο των «Σονέτων» και μεταφράζουν το αρσενικό γένος του πρωτοτύπου με αρσενικό. Το ίδιο έκανα κι εγώ. Επίσης στα σονέτα στα οποία υπάρχει ασάφεια του γένους, π.χ., στο τόσο γνωστό 18, την κράτησα. Όμως κάποιοι μεταφραστές εσκεμμένα αλλάζουν το γένος των αντωνυμιών και μεταφράζουν τις αρσενικές με θηλυκές. Γνωστός μεταφραστής όχι μόνο αλλάζει τα γένη, αλλά στην εισαγωγή του, μιλώντας για τα τόσο ερωτικά αυτά ποιήματα, τα χαρακτηρίζει «συμβουλές προς έναν ωραίο νέο».
― Συγκρίνοντας, πάντως, τις δυο εκδόσεις σας με τα «Σονέτα», του 2018 και του 2024, παρατηρούμε αρκετές διαφοροποιήσεις στη μετάφραση. Τι σας έκανε να ξαναδείτε τις προηγούμενες αποδόσεις και τι ακριβώς περιέχει η παρούσα έκδοση;
Θεωρώ το ποίημα έναν οργανισμό ζωντανό, αιμάτινο. Μελετώντας συνεχώς τα δύσβατα αυτά ποιήματα, με τη βοήθεια κλασικών ερμηνευτικών εκδόσεων, ξαναδούλεψα κάποιους στίχους στην παρούσα έκδοση. Σας αναφέρω πως και οι τέσσερις ανατυπώσεις της προηγούμενης έκδοσης του 2018 έχουν τροποποιήσεις σε στίχους ή λέξεις. Δεν γίνεται αλλιώς, νομίζω. Μέχρι να φτάσει κανείς σ’ ένα οριστικό κείμενο σε ποιήματα τέτοιου ύψους, ο δρόμος είναι τραχύς. Όπως θα γνωρίζετε, ο Σεφέρης επεξεργαζόταν συνεχώς τη μετάφραση της «Έρημης Χώρας» σε κάθε καινούργια έκδοση.
Υπάρχουν ποιήματα του Καβάφη που τα συνέθετε για είκοσι χρόνια, και μόλις τα τύπωνε σε μονόφυλλο άλλαζε με την πένα του μια λέξη πάνω στο χαρτί. Ο Λορεντζάτος γράφει κάπου πως ένα καλά μεταφρασμένο ποίημα είναι κάτι σπάνιο, σχεδόν ανεύρετο. Πόσες σπουδαίες μεταφράσεις ποιημάτων έχουμε στη γλώσσα μας; Ένα μόνο ποίημα του Βιγιόν και ένα του Βερλαίν μετέφρασε ο Καρυωτάκης στα 1927 και είναι δώρα ατίμητα για τη Νεοελληνική Λογοτεχνία. Θα ήμουν αληθινά ευτυχής αν έχω μεταφράσει καίρια ένα σονέτο. Στο βιβλίο που μόλις κυκλοφόρησε περιέχονται τα 24 σονέτα της έκδοσης του 2018 ξαναδουλεμένα, έχουν προστεθεί άλλα δέκα, και έχουν γραφτεί ερμηνευτικά σχόλια για κάθε ποίημα.
Σονέτο 18
Σε μέρα θερινή πώς να σε βάλω πλάι;
Την ξεπερνάς σε ομορφιά, σ’ απαλοσύνη∙
Σκορπίζει ο άνεμος τα πέταλα του Μάη,
Λίγο διαρκεί το καλοκαίρι κι αργοσβήνει.
Το μάτι τ’ ουρανού κάποτε φλόγες βγάζει
Κι είναι συχνά θαμπό τ’ ολόχρυσό του χρώμα∙
Ό, τι είναι όμορφο απ’ την ομορφιά του αδειάζει,
Στου κύκλου τα γυρίσματα πέφτει στο χώμα.
Αιώνιο θα ’ναι το δικό σου καλοκαίρι,
Θα σου ανήκει πάντοτε η ομορφιά σου,
Μες στη σκιά του ο Θάνατος δε θα σε φέρει,
Σ’ αιώνιες γραμμές φέγγει η συνέχειά σου.
Όσο οι ανθρώποι ζουν, το μάτι όσο αντικρίζει,
Θα ζει το ποίημα αυτό ζωή να σου χαρίζει.
― Έχει ειπωθεί από την Αμερικανίδα κριτικό και πανεπιστημιακό Έλεν Βέντλερ μια φράση την οποία οικειοποιείστε στην εισαγωγή, ότι ο Σαίξπηρ, «ίσως με κάποια υπερβολή», όπως επισημαίνετε, «εφηύρε τη σύγχρονη υποκειμενικότητα». Δεδομένου ότι μέχρι τότε κανένας ποιητής δεν επιτρεπόταν να εκφράζει την άναρχη ελευθερία που βλέπουμε να διαπερνά τα σαιξπηρικά σονέτα, η φράση αυτή της Βέντλερ δεν είναι παραπάνω από ακριβής;
Πολύ σωστά λέτε, κυρία Μανδηλαρά, πως πρώτη φορά συναντάμε έναν ομιλητή με τόση «άναρχη ελευθερία» συναισθημάτων, στοχασμών και συμπεριφορών, ένα λυρικό «εγώ» με τόσο βαθύ ψυχισμό, με τόσο σύνθετη και πολύπλοκη προσωπικότητα, η οποία μεταβάλλεται σε κάθε τετράστιχο, σε κάθε ποίημα. Η Βέντλερ συνεχίζει λέγοντας πως ενώ μέχρι τώρα στα σονέτα είχαμε τη διμερή σχέση ομιλητή και ερωμένης, στην ακολουθία του Σαίξπηρ τα πρόσωπα του ποιήματος γίνονται τέσσερα: ποιητής, φίλος, ερωμένη και αντίζηλος ποιητής-τεχνίτης, τον οποίο κάποια στιγμή θαυμάζει ο νέος και τότε ο ομιλητής ζηλεύει, υποφέρει.
Στα «Σονέτα» το ποιητικό «εγώ» βαθαίνει πρωτόγνωρα, αναδεικνύεται η περιπέτεια της ποίησης, σε κάθε ποίημα προβάλλει ανάγλυφη η ένταση μεταξύ της λογοτεχνικής σύμβασης και της αλήθειας. Μπορούμε να πούμε πως στα ποιήματα αυτά ο Σαίξπηρ στοχάζεται ουσιαστικά πάνω στην αληθινή φύση του εαυτού, πως το κύριο θέμα του είναι η απέραντη, απρόβλεπτη και ανήσυχη συνείδησή του.
― Πώς μεταφράσατε τα «Σονέτα»; Πώς επιλέξατε τα συγκεκριμένα 34 ποιήματα;
Αποφάσισα να μεταφράσω τα σονέτα έμμετρα και να κρατήσω την ομοιοκαταληξία τους, μένοντας όσο το δυνατό πιστότερος στο πρωτότυπο. Nα σεβαστώ δηλαδή τη μορφή του ποιήματος, την αυστηρή του φόρμα, και τα σονέτα να μεταφραστούν ως σονέτα. «Η μορφή είναι η εκπεφρασμένη ηθική του καλλιτέχνου» αναφέρει ο Άγρας. Αν δεν κάνω λάθος, υπάρχουν πέντε αποδόσεις στα νεοελληνικά ολόκληρης της ακολουθίας των 154 σονέτων, όλες σε δεκαπεντασύλλαβο. Δεν θέλησα να μεταφράσω στον στίχο αυτό.
Τον ιαμβικό πεντάμετρο του πρωτοτύπου τον μετέτρεψα στην απόδοση σε ιαμβικό δεκατρισύλλαβο, στίχο που εισήγαγε στη νεοελληνική ποίηση ο Πολυλάς, μεταφράζοντας τον «Άμλετ». O ίδιος μετέφρασε το 1890 και την «Ιλιάδα», την οποία διδάσκονται εδώ και είκοσι χρόνια τα παιδιά στη Β΄ Γυμνασίου, κείμενο ακατανόητο για τους μαθητές. Ποιος νοιάζεται άραγε γι’ αυτό, κυρία Μανδηλαρά; Ποιος πονά γι’ αυτό; Απολύτως κανείς!
Ο Γκάτσος αγαπούσε μια φράση τυπωμένη στην πρώτη σελίδα ενός παλιού λεξικού: «Ο μη γνωρίζων την μητρικήν γλώσσαν ουδεμίαν γνωρίζει». Η καθημερινή μελέτη της ελληνικής γλώσσας στη διαχρονία της και η σπουδή της νεοελληνικής ποίησης, από τα ακριτικά τραγούδια και τον «Ερωτόκριτο» ως τη σημερινή γραφή είναι το καθημερινό μου μέλημα όσα χρόνια μεταφράζω. Tα «Σονέτα» είναι ποιήματα εξαιρετικά πυκνά. Έχουν ανιχνευτεί έως και δέκα εικόνες σε κάθε σονέτο.
Σονέτο 29
Όταν η Τύχη με χτυπά και οι ανθρώποι.
Όταν διωγμένος και κατάμονος θρηνώ,
Βγάζω κραυγές προς την ουράνια μετόπη,
Τη μοίρα βλαστημώ, με βλέπω και πονώ,
Διψώντας να ’χω στη ζωή πλούσιες ελπίδες,
Τους φίλους του ενός και του άλλου τη μορφή,
Την τέχνη εκείνων, του μυαλού τους τις βαθμίδες,
Κι ό, τι έδινε χαρά, τώρα χαρά στυφή∙
Κι όπως σχεδόν περιφρονώ τον εαυτό μου,
Σε συλλογίζομαι, και τότε αρχινώ,
Σαν τον κορυδαλλό μπρος στην πύλη του έβδομου
Ουρανού, να τραγουδώ ύμνο εωθινό.
Η σκέψη του έρωτά σου με πλουτίζει μόνο.
Τη μοίρα μου δε θ’ άλλαζα ούτε με θρόνο.
Ποιήματα γεμάτα ερωτικές συνδηλώσεις, σεξουαλικά υπονοούμενα, με κάθε είδους αναφορές σε παλαιότερα κείμενα, ποικίλο λεξιλόγιο (νομικό, οικονομικό, ιατρικό), αμφισημίες και πολυσημίες, νεολογισμούς, στρυφνά σχήματα λόγου. Μια έντονη λοξότητα στην έκφραση, ένας εκφραστικός ίλιγγος. Η επιδίωξή μου ήταν διπλή: να μην προδοθεί ο ρυθμός του κάθε σονέτου, αφού ο ρυθμός διαμορφώνει και το νόημα, και να αναδειχτεί το παντοτινό κι αιώνιο στοιχείο που εμπεριέχουν, να φανερωθεί πόσο αρυτίδωτα και σημερινά ποιήματα είναι.
Μόχθησα να πλάσω ελληνικά ποιήματα που να συγκινούν πάνω απ’ όλα και να αφορούν τον σημερινό δεκαοχτάχρονο αναγνώστη. Με τη συνδρομή έγκυρων χρηστικών και φιλολογικών εκδόσεων από τη δεκαετία του 1960 μέχρι σήμερα, καθώς και των σπουδαιότερων ανθολογιών αγγλικής αλλά και παγκόσμιας ποίησης, επέλεξα τα 34 σονέτα του βιβλίου ως τα πλέον αντιπροσωπευτικά της ακολουθίας. Τα ερμηνευτικά σχόλια σε κάθε σονέτο, τυπωμένα στο τέλος του βιβλίου, ίσως δώσουν σ’ όποιον ζητά να εμβαθύνει κάποια κλειδιά.
