Το Ολοκαύτωμα ήταν η συστηματική, προγραμματική και κρατική πολιτική πρακτική διώξεων και εξόντωσης περίπου έξι εκατομμυρίων Εβραίων από το ναζιστικό καθεστώς και τους συνεργάτες του. Η λέξη «holocaust» προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «ολοκαύτωμα» και σημαίνει κυριολεκτικά «πλήρως καμένη προσφορά θυσίας» σε θεό.
Εισαγωγή
Ήδη από το τέλος του δέκατου ένατου αιώνα είχε αναπτυχθεί σε γερμανικούς συντηρητικούς κύκλους ένας έντονος αντισημιτισμός, όπως φαίνεται από το πρόγραμμα ενός συντηρητικού κόμματος εκείνης της περιόδου. Το Πρόγραμμα του Τίβολι το 1892 ανέφερε χαρακτηριστικά: «Μαχόμαστε κατά της ευρέως διαβρωτικής και υπονομευτικής εβραϊκής επίδρασης στη δημόσια ζωή του τόπου μας. Απαιτούμε μια χριστιανική κυβέρνηση για ένα χριστιανικό έθνος και χριστιανούς δασκάλους για τους χριστιανούς μαθητές».
Στις 24 Φεβρουαρίου 1920 τοποθετείται η ίδρυση του ναζιστικού κόμματος στη Γερμανία. Από τα είκοσι πέντε άρθρα του προγράμματός του, τέσσερα αναφέρονται ειδικά στο « εβραϊκό ζήτημα». Το άρθρο 4 είναι χαρακτηριστικό των προθέσεων των ναζιστών: « Μόνο μέλη του έθνους μπορούν να είναι πολίτες του κράτους. Μόνο εκείνοι που στις φλέβες τους τρέχει γερμανικό αίμα, όποια και αν είναι η θρησκεία τους, μπορούν να είναι μέλη του έθνους. Επομένως, κανένας Εβραίος δεν μπορεί να είναι μέλος του έθνους».
Η δεκαετία του 1930 και ο πόλεμος κυριαρχίας στην ανατολική Ευρώπη
Η πολιτική της εξόντωσης των Εβραίων στο εσωτερικό του Γ' Ράιχ είχε εδραιωθεί ήδη από τη δεκαετία του '30 και ολοένα κλιμακωνόταν. Έχοντας μπει ήδη σε πόλεμο με την ΕΣΣΔ από το 1933 για την κυριαρχία στην ανατολική Ευρώπη, όπως έδειξε εύστοχα με το βιβλίο του «Αιματοβαμμένες Χώρες» ο Τίμοθι Σνάιντερ, με κύριο επίδικο την Πολωνία, οι Εβραίοι, συν τις άλλοις, βρέθηκαν ως ένας άμαχος πληθυσμός σε ένα « αιματηρό πεδίο» διεκδίκησης, εκείνο της ανατολικής Ευρώπης, και η παρουσία τους σε αυτό, όπως και άλλων εθνικοτήτων, δεν εξυπηρετούσε τις διεκδικήσεις των ναζί, που εκτός από την εδαφική επέκταση, επιδίωκαν και την πληθυσμιακή αντικατάσταση.
Την « απογερμανοποίηση» των Εβραίων θα συνόδευε μια σειρά απαγορεύσεων, στερήσεων και περιορισμών και μια στοχευμένη πολιτική γκετοποίησης αλλά και περιορισμού τους σε πολύ κλειστά πεδία της κοινωνικής ζωής. Η πολιτική στιγματισμού των Εβραίων με κάθε δυνατό τρόπο οδηγούσε αναπόφευκτα σε μία μόνο λύση: στην εξόντωσή τους και στην οριστική αποπομπή τους από την Ευρώπη.
Την ίδια χρονιά, εξάλλου, το 1933, στο εσωτερικό της Γερμανίας οριοθετούνται οι άξονες της εθνοφυλετικής πολιτικής των ναζί:
• Απαγόρευση εισόδου στη Γερμανία Εβραίων μεταναστών από την ανατολική Ευρώπη.
• Εκτοπισμός Εβραίων της ανατολικής Ευρώπης από τη Γερμανία.
• Διακοπή χορήγησης υπηκοότητας σε Εβραίους της ανατολικής Ευρώπης.
Την « απογερμανοποίηση» των Εβραίων θα συνόδευε μια σειρά απαγορεύσεων, στερήσεων και περιορισμών και μια στοχευμένη πολιτική γκετοποίησης αλλά και περιορισμού τους σε πολύ κλειστά πεδία της κοινωνικής ζωής. Η πολιτική στιγματισμού των Εβραίων με κάθε δυνατό τρόπο οδηγούσε αναπόφευκτα σε μία μόνο λύση: στην εξόντωσή τους και στην οριστική αποπομπή τους από την Ευρώπη.
Η ναζιστική Γερμανία.
Τη νύχτα της 9ης προς 10η Νοεμβρίου 1938 ξεκίνησε και επίσημα το πογκρόμ του ναζιστικού καθεστώτος εις βάρος των Εβραίων. Εκείνη η νύχτα καταγράφηκε στην Ιστορία ως η «Νύχτα των Κρυστάλλων». Αφορμή στάθηκε, ως συνήθως σε αυτούς τους μεγάλους διωγμούς, ένα γεγονός μικρότερης σημασίας. Τις προηγούμενες μέρες 17.000 Εβραίοι πολωνικής καταγωγής απελάθηκαν μέσα σε άθλιες συνθήκες στη γειτονική χώρα.
Για να εκφράσει τη διαμαρτυρία του ένας Εβραιοπολωνός δολοφονεί στη Γαλλία τον γραμματέα της εκεί Γερμανικής Πρεσβείας, Ερνστ φον Ρατ. Τα αντίποινα ξεκινούν άμεσα:
• 30.000 Εβραίοι γερμανικής καταγωγής οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπου περίπου 2.000 αφέθηκαν ελεύθεροι μετά από κάποιους μήνες, με την προϋπόθεση ότι θα εγκατέλειπαν τη χώρα.
• 200 δολοφονήθηκαν εκείνο το διήμερο ‒ είτε πυροβολήθηκαν είτε ξυλοκοπήθηκαν μέχρι θανάτου.
• Καταστράφηκαν όλες οι εβραϊκές συναγωγές της χώρας, περίπου 1.600, καθώς και 7.000 καταστήματα που ανήκαν σε Εβραίους.
Επιπλέον, η εβραϊκή κοινότητα υποχρεώθηκε να καταβάλει αποζημίωση 1 δισ. μάρκα για τη δολοφονία του γραμματέα της πρεσβείας.
Kristallnacht (Νύχτα των Κρυστάλλων).
Μεταξύ της κατάληψης της Πολωνίας τον Σεπτέμβριο του 1939 και της εισβολής στη Σοβιετική Ένωση τον Ιούνιο του '41 μεσολάβησαν 18 μήνες σκλήρυνσης, όξυνσης και τελικά υιοθέτησης της πολιτικής της γενοκτονίας των Εβραίων που θα βρίσκονταν υπό τη ναζιστική διοίκηση. Το γερμανικό επιτελείο επιδόθηκε σ έναν «φυλετικό αγώνα» απαλλαγμένο από κάθε πρόσχημα νομιμοφροσύνης και εξαφανίστηκε κάθε φραγμός.
Επιπλέον, το γερμανικό επιτελείο θεώρησε ότι η εξόντωση των Εβραίων ήταν ένα απαραίτητο βήμα για τη νίκη επί της ΕΣΣΔ. Και ενώ το αρχικό σχέδιο προέβλεπε τη μεταφορά χιλιάδων Εβραίων σε σοβιετικό έδαφος και την εξόντωσή τους εκεί, αποφασίστηκε η «Τελική Λύση», δηλαδή η ολοκληρωτική εξόντωσή τους να πραγματοποιηθεί σε πολωνικό έδαφος, κυρίως σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, με πιο γνωστά εκείνα της Τρεμπλίνκα και του Άουσβιτς.
Η « Τελική Λύση»
Μεταξύ του 1933 και του 1945 η ναζιστική Γερμανία και οι σύμμαχοί της ίδρυσαν περισσότερα από 42.000 στρατόπεδα και άλλους χώρους φυλάκισης, όπως τα γκέτο. Από το τέλος του 1941, όταν ο Χίτλερ πειστεί πια ότι η εξόντωση των εκατομμυρίων Εβραίων ήταν η ενδεδειγμένη λύση, άρχισε η συστηματική εφαρμογή της.
Για να διευκολυνθεί η υλοποίηση της «Τελικής Λύσης», οι ναζί ίδρυσαν κέντρα εξόντωσης στην Πολωνία, τη χώρα με τον μεγαλύτερο εβραϊκό πληθυσμό. Τα κέντρα εξόντωσης είχαν σχεδιαστεί για την αποτελεσματική διεξαγωγή μαζικών δολοφονιών. Το Χέλμνο, το πρώτο κέντρο εξόντωσης, άνοιξε τον Δεκέμβριο του 1941. Εβραίοι και Τσιγγάνοι εκτελούνταν σε φορτηγά-θαλάμους αερίων. Το 1942 οι ναζί άνοιξαν τα κέντρα εξόντωσης Μπέλζεκ, Σόμπιμπορ και Τρεμπλίνκα για τη συστηματική εξολόθρευση των Εβραίων της περιοχής Generalgouvernement (τα εδάφη στο εσωτερικό της κατεχόμενης Πολωνίας).
Κατασκεύασαν θαλάμους αερίων (ειδικά διαμορφωμένα δωμάτια, τα οποία γέμιζαν με δηλητηριώδη αέρια που σκότωναν τους ανθρώπους που βρίσκονταν μέσα σε αυτά) για να αυξήσουν την αποτελεσματικότητα της διαδικασίας εξόντωσης και να περιορίσουν όσο το δυνατό περισσότερο την άμεση, προσωπική εμπλοκή των στρατιωτών. Στο σύμπλεγμα στρατοπέδων του Άουσβιτς, το κέντρο εξόντωσης Μπίρκεναου διέθετε τέσσερις θαλάμους αερίων. Κατά τη διάρκεια των εκτοπισμών στο στρατόπεδο, έως και 6.000 Εβραίοι δολοφονούνταν εκεί με αέρια κάθε μέρα.
Οι Εβραίοι στις κατεχόμενες από τους ναζί χώρες συχνά μεταφέρονταν πρώτα σε στρατόπεδα μεταγωγής, όπως το Βέστερμποκ στην Ολλανδία ή το Ντρανσί στη Γαλλία, καθ' οδόν προς τα κέντρα εξόντωσης της κατεχόμενης Πολωνίας. Τα στρατόπεδα μεταγωγής ήταν συνήθως ο τελευταίος σταθμός πριν από τη μεταφορά σε ένα κέντρο εξόντωσης.
Εκατομμύρια άτομα φυλακίστηκαν και κακοποιήθηκαν σε όλους τους τύπους ναζιστικών στρατοπέδων. Υπό την επίβλεψη των SS, οι Γερμανοί και οι συνεργοί τους δολοφόνησαν περισσότερα από τρία εκατομμύρια Εβραίους μόνο στα κέντρα εξόντωσης. Μόνο ένα ελάχιστο ποσοστό των κρατουμένων στα ναζιστικά στρατόπεδα κατόρθωσε να επιβιώσει. Σε αυτόν τον αριθμό θυμάτων δεν υπολογίζονται οι κατά τόπους εξοντώσεις, κυρίως στην ανατολική Ευρώπη, ούτε και οι φρικαλέες ομαδικές δολοφονίες, όπως αυτή του Μπάμπι Γιαρ.
Το Μπάμπι Γιαρ
Το Μπάμπι Γιαρ είναι μια φυσική κοιλάδα με τρεχούμενα νερά κοντά στο Κίεβο. Στις 29-30 Σεπτεμβρίου 1941, σε ένα διήμερο μόνο, υπολογίζεται ότι 33.771 Εβραίοι που διέμεναν στο Κίεβο δολοφονήθηκαν. Οι εκτελέσεις στην περιοχή κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, που θα διαρκέσει δύο χρόνια ( Σεπτέμβριος 1941-1943), θα συνεχιστούν με αμείωτο ρυθμό. Υπολογίζεται ότι πάνω από 100.000 άνθρωποι θα δολοφονηθούν: Εβραίοι, Σλάβοι, Ρομά, ψυχικά νοσούντες, Σοβιετικοί κρατούμενοι. Οι 60.000 Εβραίοι από τους 160.000 που είχαν απομείνει στο Κίεβο και δεν έφυγαν πριν μπουν οι Γερμανοί στην πόλη θα εξοντωθούν σχεδόν σε απόλυτο βαθμό.
H μεθοδολογία ήταν σχεδόν πάντα η ίδια: το πλήθος συγκεντρωνόταν και εξαναγκαζόταν να γδυθεί σε σημείο όπου δεν είχε οπτική επαφή με τις εκτελέσεις. Μετά χωρίζονταν σε μικρές ομάδες, προχωρούσαν και τους εκτελούσαν με πολυβόλα ή με μια σφαίρα στο πίσω μέρος του κεφαλιού, με τέτοιον τρόπο, ώστε τα πτώματα να πέφτουν το ένα πάνω στο άλλο. Ύστερα τα πτώματα κατέληγαν σε μικρές χαράδρες ή σε ανοιχτούς τάφους, ενώ οι χείμαρροι γινόντουσαν κατακόκκινοι από το αίμα. Το Μπάμπι Γιαρ θεωρείται ένας από τους πιο σημαντικούς τόπους εκτέλεσης αμάχων του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και εντάσσεται προφανώς στην τεράστια σύγκρουση για την κυριαρχία στην ανατολική Ευρώπη.
Ο παράγοντας Χίτλερ
Τι ήταν αυτό που οδήγησε, τελικά, στην κλιμάκωση και στην υλοποίηση της γενοκτονίας ενός λαού, που έφτασε τα έξι εκατομμύρια; Ο γνωστός Βρετανός ιστορικός Ίαν Κερσο δίνει μια ενδιαφέρουσα εξήγηση που βασίζεται στη «χαρισματική ηγεσία» του Χίτλερ, η οποία λειτούργησε σε τρεις κατευθύνσεις, συντελώντας αποφασιστικά στην εξόντωση των Εβραίων από το Γ' Ράιχ. Σύμφωνα με τον Βρετανό ιστορικό, η ηγεσία του Χίτλερ λειτούργησε:
• ενοποιητικά για τις αντίπαλες φατρίες εντός του ναζιστικού κόμματος
• ενεργοποιητικά, προσφέροντας ένα «όραμα» που εκφραζόταν στο πρόσωπό του και προωθώντας το μοτίβο της «εθνικής λύτρωσης», ώστε να καλυφθούν οι ζημιές της Βαϊμάρης
• Και, τέλος, διευκολυντικά, που μάλλον έχει και τη μεγαλύτερη σημασία, αφού έδινε κάλυψη και στις πλέον απάνθρωπες πράξεις, αρκεί να είχαν σκοπό τους την προώθηση των ναζιστικών ιδεών και την προάσπιση του καθεστώτος τους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την υλοποίηση πολιτικών που μοιάζουν αδιανόητες σήμερα, όπως νομοθεσίες για στείρωση, ευθανασία αλλά κυρίως η αίσθηση που είχε δημιουργηθεί στο περιβάλλον του Χίτλερ ότι μπορεί να δρα ανεξέλεγκτα στο όνομά του. Η εξόντωση των 100.000 Εβραίων στο Βαρταγκάου, που σηματοδότησε την έναρξη του Ολοκαυτώματος, έγινε μετά από συνεννόηση του Άρτουρ Γκράιζερ (εμπνευστή του Ολοκαυτώματος στην Πολωνία) με τον Χίμλερ, χωρίς να ενημερωθεί ο «ηγέτης».
Αιτίες
Μπορεί, άραγε, να μπει σε ένα λογικό πλαίσιο η εξοντωτική μανία των ναζί εις βάρος των Εβραίων; Ερευνητές όπως οι Έβανς και Κέρσο συγκλίνουν σε κάποια συμπεράσματα. Αρχικά, στην καταλυτική στον Χίτλερ επιρροή των Πρωτοκόλλων της Σιών, ενός πλαστογραφημένου κειμένου που έπαιξε καθοριστικό ρόλο διαχρονικά στην ανάπτυξη αντισημιτικών απόψεων και είχε πείσει και τον Χίτλερ για την ύπαρξη μιας παγκόσμιας σιωνιστικής συνωμοσίας. Ο Έβανς χαρακτηρίζει αυτό το κείμενο το ένταλμα για την εξόντωση των Εβραίων. Επιπλέον, ο Χίτλερ, που είχε πολεμήσει στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και είχε βιώσει τις συνέπειες της ήττας για τη Γερμανία, πίστευε ότι οι Εβραίοι τον είχαν ενορχηστρώσει, μια επίσης ιδιαίτερα διαδεδομένη ιδέα. Σκοπός του δεν ήταν μόνο η εξόντωσή τους αλλά και η οριστική έξωσή τους από την Ευρώπη.
Η αδράνεια και η συνενοχή
Είναι βέβαιο ότι, παρά την επιθετική πολιτική των ναζί, τη δεκαετία του '30 υπήρχε αδράνεια και από τον διεθνή παράγοντα αλλά και από τους ίδιους τους Εβραίους, αφού λίγες χιλιάδες διέφυγαν στο εξωτερικό. Υπήρχε διαδεδομένη η πεποίθηση ότι οι διώξεις θα περιοριζόντουσαν στα μέτρα γκετοποίησης και διαχωρισμού. Είναι όμως βέβαιο ότι το Ολοκαύτωμα δεν θα μπορούσε να υλοποιηθεί αν δεν συμμετείχαν σε αυτό εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι που οργάνωσαν, σχεδίασαν, εκτέλεσαν και εξόντωσαν. Ο Ρίτσαρντ Έβανς χαρακτηρίζει την όλη πορεία του Χίτλερ ως μια πορεία προς την «κατάκτηση της καρδιάς και του μυαλού ενός έθνους».
Η φράση του Πρίμο Λέβι, που επιβίωσε από το Άουσβιτς, είναι χαρακτηριστική: «Τα τέρατα υπάρχουν, αλλά είναι λίγα για να είναι επικίνδυνα. Οι πιο επικίνδυνοι είναι οι απλοί υπάλληλοι, πρόθυμοι να πιστέψουν και να δράσουν χωρίς να ρωτήσουν τίποτα».
Βιβλιογραφία:
Saul Friedlander, «Η ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι», Πόλις, 2013
Ian Kershaw, «Ο Χίτλερ, οι Γερμανοί και η "Τελική Λύση"», Πατάκης, 2009
Timothy Snyder, «Black Earth. The Holocaust as history and warning», Vintage, 2016
Timothy Snyder, «Αιματοβαμμένες χώρες ‒ Η Ευρώπη μεταξύ Χίτλερ και Στάλιν», Παπαδόπουλος, 2017
Richard Evans, «To Γ' Ράιχ στην εξουσία», Αλεξάνδρεια, 2014
Richard Evans, «The Hitler conspiracies», allen lane, 2020
σχόλια