Οποιονδήποτε τουριστικό οδηγό της Κολομβίας και αν ξεφυλλίσετε, οι πολύχρωμες Palenqueras που κουβαλούν τα τρόφιμα προς πώληση στο κεφάλι τους ξεπηδούν ως η αδιαφιλονίκητη τουριστική ατραξιόν. Ωραία λοιπόν, στην Cartagena θα πήγαινα, επίδοξος φωτογράφος είμαι στο προσωπικό μου παράλληλο σύμπαν, έπρεπε να τις φωτογραφίσω. Κάπως όπως όταν κάποιος πάει στη Ζάκυνθο πρέπει να τραβήξει το «Ναυάγιο».
Καθώς ο λόγος του ταξιδιού ήταν επαγγελματικός, σε αλλότριο αντικείμενο, και η φωτογράφιση αποτελούσε παράπλευρο κέρδος, οι διαθέσιμες ώρες ήταν λίγες. Η τελειοθηρική μου φύση αναδύθηκε και μου πρόσταζε να μην αφήσω τίποτε στην τύχη.
Έτσι, μετά από ενδελεχή αναδίφηση στο διαδίκτυο, αλίευσα την Paola Sanchez, επαγγελματία φωτογράφο με έδρα την Καρθαγένη. «Τις Palenqueras τις βρίσκεις εύκολα στις τουριστικές γειτονιές της Cartagena και θα σου ποζάρουν για λίγα pesos. Άρα δεν με χρειάζεσαι γι' αυτό. Δεν θες όμως να σου δείξω la cosa real, the real thing;» μου πρότεινε στη διαδικτυακή μας συνομιλία. «Να σε πάω στην πολίχνη τους, το Palenque;». «Ποιος δεν θέλει να δει το φωτογραφικό φως του;» σκέφτηκα και έκλεισα ασκαρδαμυκτί το προτεινόμενο τουρ.
Το Palenque είναι μια κουκκίδα Αφρικής καταμεσής στην αμερικανική ήπειρο. Οι περισσότεροι Κολομβιανοί είναι λευκοί και mestizos, δηλαδή μιγάδες αυτόχθονων ιθαγενών, Ευρωπαίων αποίκων και Αφρικανών. Όμως στο Palenque όλοι, μα όλοι, είναι κατευθείαν απόγονοι των Αφρικανών σκλάβων.
Σε έναν μήνα, σε έναν χρόνο, βλέπω μπρος μου... την Paola, στου φωτογραφικού μου παράδεισου τις πύλες να με καρτερεί. Στη διαδρομή προς το Palenque μου έδειξε ότι είχε ενδυθεί με ευσυνειδησία και επαγγελματισμό τον ρόλο της. Αυτό που θα κάναμε ήταν ένα photographic expedition, όπως το ονόμαζε, εκείνη θα ήταν η δασκάλα κι εγώ ο μαθητής.
Αφού την εξέπληξα ευχάριστα όταν κατάλαβε ότι ήξερα τι είναι ο φωτοφράχτης, η προτεραιότητα ταχύτητας και διαφράγματος, μια βασική, αλλά άγνωστη jargon για τους συνήθεις Βορειοαμερικανούς πελάτες της, μπήκε στην ουσία: «Λοιπόν: η φωτογραφική άσκησή σου περιλαμβάνει τις εξής αποστολές: 1. Θα βρεις και θα φωτογραφίσεις τον πυρήνα της κοινωνικής ζωής του χωριού 2. Θα βρεις και θα φωτογραφίσεις μια ανθρώπινη φυσιογνωμία για την οποία, όταν θα γυρίσεις πίσω στην πατρίδα, θα φτιάξεις μια ιστορία (ακόμα και αν είναι εν πολλοίς φανταστική) 3. Θα βρεις και θα... και θα...».
Είχα σταματήσει να την ακούω και απαντούσα με ευγενικά ναι, και ναι, και ναι. Γιατί εδώ έρχεται το προσωπικό μου «αλλά». Επί χρόνια ακαδημαϊκός δάσκαλος, πιστεύω ότι ο δύσβατος δρόμος της ιατρικής επιστήμης επιτάσσει πνευματικές ασκήσεις. Όμως η φωτογραφία, ως προσωπική μου διαδρομή, έχει μόνο έναν κανόνα: το είδες; Έκανε κλικ στα παράβυστα του μυαλού και της ψυχής σου; Αν ναι, τότε, σήκωσε, σκόπευσε και κάνε ακαριαία, αλλά ενσυνείδητα, εσύ το δεύτερο κλικ, στην κάμερα πια. Αυτό δεν το πρεσβεύω διδακτικά για κανένα. Είναι η προσωπική, μοναχική μου επιλογή. Και ενέχει την απελευθέρωση του ότι η φωτογραφία είναι το χόμπι και όχι το επάγγελμά μου. Η Paola θα το συνειδητοποιούσε σε λίγο.
O Jairo, ο ντόπιος ξεναγός που μας παρέλαβε όταν φτάσαμε στο Palenque, είχε ένα διάπλατο εγκάρδιο χαμόγελο που έκανε τη διήγησή του για την ιστορία του τόπου του ακόμα πιο μεταδοτική. Τα περισσότερα τα ήξερα ήδη. Πολύ πριν από την έκφραση της επιθυμίας της Paola, είχα αποδεχτεί ήδη από την Ελλάδα τον ρόλο του μαθητή και είχα κάνει το homework μου διαβάζοντας τις πηγές.
Όμως είναι διαφορετικό να σου το αφηγούνται βιωματικά on the spot. Spot κυριολεκτικά. Το Palenque είναι μια κουκκίδα Αφρικής καταμεσής στην αμερικανική ήπειρο. Οι περισσότεροι Κολομβιανοί είναι λευκοί και mestizos, δηλαδή μιγάδες αυτόχθονων ιθαγενών, Ευρωπαίων αποίκων και Αφρικανών. Όμως στο Palenque όλοι, μα όλοι, είναι κατευθείαν απόγονοι των Αφρικανών σκλάβων.
O Benkos Biohó ήταν γόνος βασιλικής οικογένειας από τα νησιά Bissagos στο δυτικό κέρας της Αφρικής, που ανήκουν στο κράτος που ονομάζεται τώρα Guinnea-Bissau. Πιάστηκε σκλάβος από Πορτογάλους δουλεμπόρους και μεταφέρθηκε προς πώληση στην Καρταχένα, που ήταν το δεύτερο μεγαλύτερο λιμάνι εισδοχής σκλάβων στη Νότια Αμερική.
Καθώς έπλεαν στον ποταμό Magdalena, στην είσοδο του λιμανιού της Καρταχένα, το πλοιάριο βυθίστηκε και ο Biohó, μαζί με δέκα συνομήλικους σκλάβους, δραπέτευσε. Κατέφυγε σε ένα προστατευμένο μέρος πενήντα χιλιόμετρα πιο μακριά και ίδρυσε έναν οικισμό, καταφύγιο των «δραπετών». Ο αδάμαστος Biohó πιάστηκε και ξαναδραπέτευσε από τους Ισπανούς κάμποσες φορές.
Τελικά, όμως, κατάφερε να ξεφύγει οριστικά και να μεγαλώσει την πόλη του, την οποία και οχύρωσε με τείχη (εξού και το όνομα Palenque, που σημαίνει οχυρό) το 1603. Από κει οργάνωνε και υλοποιούσε σχέδια απελευθέρωσης σκλάβων. Ήταν τέτοια η επιτυχία του, που τελικά οι Ισπανοί αποδέχτηκαν την ύπαρξη του Palenque και συνήψαν ειρήνη το 1605 με τον όρο να μην ενθαρρύνονται νέες αποδράσεις. Εννοείται φυσικά ότι το 1619, ισχύοντος του συμφώνου ειρήνης, δολίως συνέλαβαν τον Biohó και τον απαγχόνισαν δύο χρόνια αργότερα.
Οι «ελεύθεροι πολιορκημένοι» του Palenque ζούσαν σε αυτό το ιδιότυπο καθεστώς για περίπου έναν αιώνα, μέχρι το 1713, όταν το ισπανικό στέμμα εξέδωσε βασιλικό διάταγμα που απελευθέρωνε επίσημα τον λαό των Palenqueros από τη δουλεία.
Η πρώτη ελεύθερη πόλη των Αφρικανών στην Αμερική είχε αποκτήσει την ανεξαρτησία της περισσότερα από διακόσια χρόνια πριν, η Κολομβία είχε αποκτήσει τη δική της από την Ισπανία. Ο πολιτισμός και οι παραδόσεις των απελεύθερων έχουν επιζήσει ανά τους αιώνες ανέπαφα και για τον λόγο αυτό η UNESCO κήρυξε το 2005 το San Basilio de Palenque μνημείο προφορικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας.
Είναι εντυπωσιακό πώς σε μια μικρή πόλη των 3.500 κατοίκων οι παραδόσεις είναι συνυφασμένες με το παρόν, συμπυκνώνοντας κοινωνικές κατακτήσεις, πολιτισμό και ευζωία. Οι Palenqueros είναι περήφανοι γι' αυτά και αυτό φαίνεται στο πλατύ τους χαμόγελο.
Μα εμένα με συνεπήρε μια άλλη «συμπύκνωση», αυτή της παλέτας των ανθρωπίνων εκφράσεων που μαγεμένος προσπαθούσα να αποτυπώσω στα pixels της μηχανής. Και δεν ήταν δύσκολο. Η ζωή του χωριού είναι έξω από τα σπίτια και κανείς δεν ενοχλείται όταν τον φωτογραφίζεις.
Ως φωτογραφικός σκοπευτής ήμουν σχεδόν αόρατος, λύτρωση για κάποιον που έμφυτα βγάζει αναφυλαξία με τη σκέψη και μόνο ότι μπορεί να θεωρηθεί εισβολέας του προσωπικού χώρου. Η μόνη που ενοχλήθηκε λίγο ήταν η Paola, που με έβλεπε να ξεστρατίζω συνέχεια από τη χαραγμένη της διαδρομή. Αλλά στο τέλος το πήρε απόφαση.
«Βλέπεις εκείνες τις γυναίκες στο αίθριο που πλέκουν πλεξούδες με περίπλοκα μοτίβα στα μαλλιά η μία της άλλης;» με ρώτησε ο Jairo. «Την ιστορία με τα braids, τα κοτσίδια, την ξέρεις;»
«Εννοείς τα dreadlocks;»
«Μμμ, περίπου, τα dreadlocks είναι ειδικός τύπος braids των rastafarians της Jamaica, που έγιναν διάσημα μαζί με τη ρέγκε μουσική. Τα "αφρικάνικα" κοτσιδάκια μας, εκτός από καλλωπιστικούς λόγους, έχουν μια ειδική ιστορική διάσταση για μας τους Palenqueros», μου απάντησε.
Φυσικά, η κόμμωση εν είδει πλεξίδων δεν είναι αποκλειστικό εφεύρημα των μαύρων της Αμερικής ούτε των Αφρικανών προγόνων τους. Πίσω στον χρόνο απαντά στα παλαιολιθικά ειδώλια (η λογοκριμένη(!) στο Facebook για τη γύμνια της Αφροδίτη του Willendorf είχε τέτοια κόμμωση τριάντα χιλιάδες χρόνια πριν), στους αρχαίους Αιγύπτιους, ακόμα και στους Έλληνες, ως επιρροή τους.
Θυμήθηκα την Κόρη της Οξέρ όταν το 2004 ο ιδιοφυής διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης (και νυν του Μουσείου της Ακρόπολης) Νίκος Σταμπολίδης είχε καταφέρει να τη φέρει στην Ελλάδα, βγάζοντάς την για πρώτη φορά από τα «δεσμά» του Λούβρου.
Τότε, η διήγηση του Jairo πήρε μια απροσδόκητη τροπή. Τα πρώτα χρόνια της δουλείας οι σκλάβοι ήταν κεκαρμένοι εν χρω, κουρεμένοι γουλί. Και αυτό το επέβαλλαν οι δουλέμποροι για λόγους όχι υγιεινής αλλά ομοιομορφίας και «αποπροσωποποίησης».
Με τον καιρό όμως οι σκλάβοι ανέπτυξαν την κόμμωση με τις πλεξίδες, οι οποίες, ειδικά στην περίπτωση αυτών που προσπαθούσαν να αποδράσουν για να έρθουν στο Palenque, χρησίμευε και σε κάτι άλλο. Μέσα τους έκρυβαν καλά διπλωμένους τους χάρτες που θα τους οδηγούσαν στην ελευθερία! Τους χάρτες τους είχε σχεδιάσει ο ίδιος ο Benkos Biohó. Ο θρύλος αποκαλύπτει και μια άλλη χρησιμότητα για τα κοτσίδια. Μέσα τους οι γυναίκες έκρυβαν σπόρους σιτηρών που θα φύτευαν συμβολικά σε ελεύθερο πια έδαφος.
Κάποια στιγμή συνειδητοποίησα ότι και η Paola χρησιμοποιούσε κατά περίπτωση τον Jairo για να επικοινωνήσει με τους Palenqueros. H Palenquero είναι μια διακριτή γλώσσα, την οποία οι ισπανόφωνοι δεν καταλαβαίνουν. Στην αποικιοκρατία κάθε σκλάβος από την Αφρική μιλούσε τη δική του μητρική γλώσσα, η οποία δεν ήταν απαραίτητα καταληπτή από σκλάβους που προέρχονταν από άλλα μέρη της ίδιας ηπείρου.
Ως στρατηγική της αποικιοκρατίας, οι δουλέμποροι απαγόρευαν τη δημιουργία μιας κοινής γλώσσας από τους σκλάβους, ώστε το πολυπολιτισμικό και πολυγλωσσικό αυτό μωσαϊκό να μην μπορεί να επικοινωνήσει με γλώσσα ακατάληπτη για τους λευκούς και να σχεδιάσει ανταρσίες και αποδράσεις.
Παρ' όλα αυτά, οι πρώην σκλάβοι ευρηματικά συνδύασαν καστιγιάνικα, πορτογαλικά και kikongo (ένα στέλεχος από τη γλωσσική οικογένεια Bantu που μιλούν οι κάτοικοι της υποσαχάριας Αφρικής) σε μια κοινή γλώσσα, μία από τις εξήντα εννιά μητρικές της Κολομβίας, που μιλιέται σήμερα μόνο στο San Basilio de Palenque.
Μόλις φωτογράφισα το άγαλμα του Benkos Biohó στην κεντρική πλατεία, ο Jairo άρχισε να μου λέει περήφανα ότι το Palenque είναι ένα μέρος χωρίς αστυνομία, στο οποίο δεν υπάρχει έγκλημα. «Το σύστημα δικαιωμάτων και καθηκόντων των πολιτών είναι αποδεκτό απ' όλους και οι πολίτες προσέχουν ο ένας τον άλλον. Το San Basilio de Palenque οργανώνεται σε ομάδες που ονομάζονται kuagro και …».
Η εύλογη δυσπιστία μου ήταν πολύ μικρότερη από την περιέργειά μου και τον άκουγα τόσο απορροφημένος που αγνοούσα την Paola, η οποία αναγκάστηκε να με τραβήξει από τον ιμάντα της φωτογραφικής μηχανής για να την προσέξω. «Θα χάσεις το αεροπλάνο, πρέπει να φύγουμε». Αυτό φυσικά δεν «έπαιζε» ως ενδεχόμενο.
Για μία ακόμη φορά, όπως κάνω σε όλα τα μέρη που επισκέπτομαι και με συγκλονίζουν, έδωσα στον εαυτό μου την υπόσχεση ότι κάποια μέρα θα ξαναγυρίσω για να ακούσω τη συνέχεια...
Στον γυρισμό η λαλίστατη Paola δεν μιλούσε πολύ. Καλύτερα όμως. Ήμουν έμπλεος εικόνων, πληροφοριών και συναισθημάτων. Braids. Dreadlocks. Έβαλα στα αυτιά μου τα ακουστικά, έψαξα συνειρμικά στη μουσική βιβλιοθήκη του κινητού μου το «Dreadlock Holidays» των 10cc και βυθίστηκα στις νότες και στο κάθισμα του αυτοκινήτου. Ωραίο, ψαγμένο ρέγκε κομμάτι, το έχουμε χορέψει σε πάμπολλα σεληνόφωτα καλοκαίρια. Αλλά κάτι δεν μου «κολλούσε». Και δεν ήταν ότι ήταν ρέγκε παιγμένη από λευκούς.
Δεν άργησα να κάνω την ενδεδειγμένη αλλαγή: «Get up, stand up» από τον θρυλικό wailer, το alter ego του Marley, τον Peter Tosh. Ναι, αυτό ήταν συμβατό με την κληρονομιά του Benkos Biohó: «Get up, up stand up. Stand up for your rights».
Καθώς πετούσαμε πάνω από τον Παναμά στην πτήση της επιστροφής έβαλα ξανά το «Get up, stand up». O Peter Tosh συνέχιζε: «… and if you know what life is worth, you will look for yours on earth (and not in the skies)».
* Ο Χαράλαμπος Βλαχόπουλος είναι Καθηγητής Καρδιολογίας του ΕΚΠΑ (Instagram: @charalambosvlachopoulos)
