Ο Σταύρος Ζώτος πέρασε χρόνια μακριά από το χωριό του, το Καλοχώρι της Ηπείρου, σκεπτόμενος τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσε να επιστρέψει και να βοηθήσει στην αναζωογόνησή του.
Η Οικοτοπία είναι ο καρπός αυτής της σκέψης, μια νέα πρωτοβουλία έξι ατόμων με βάση το χωριό, που φιλοδοξεί να κάνει τη ζωή εκεί ξανά βιώσιμη για τους κατοίκους του, αλλά και για όσους θέλουν να επιστρέψουν στον τόπο τους.
Το στρατηγικό σχέδιο περιλαμβάνει τέσσερις άξονες: το συνεργατικό καφενείο (που δημιουργήθηκε τους προηγούμενους μήνες), τα οργανικά μποστάνια, την αναβάθμιση των μονοπατιών και την ανακαίνιση πέτρινων κατοικιών.
Τα πρώτα αποτελέσματα αποδεικνύονται ιδιαίτερα ενθαρρυντικά, τόσο για το Καλοχώρι όσο και για πολλούς ανθρώπους που αγωνιούν μπροστά στην ερήμωση των δικών τους χωριών σε όλη την Ελλάδα. Ελπίδα υπάρχει.
«Μεγάλωσα σε ένα χωριό γεμάτο ιστορίες από τις γιαγιάδες και τους παλαιότερους για όλες τις εκφάνσεις της ζωής, για τη συναναστροφή με τα οικόσιτα και τα άγρια ζώα, τα δέντρα, τα φυτά, τη φύση γενικά, αλλά και για την επικοινωνία μεταξύ των χωριανών. Ακόμα και το ξεμάτιασμα του κοπαδιού ήταν μέρος της καθημερινότητας.
«Η στρατηγική που επιλέξαμε για την αναβίωση του χωριού βασίζεται στην αλληλεγγύη, τη συνεργασία και τη δημιουργικότητα. Αντλήσαμε έμπνευση από τη γνώση και τις εμπειρίες των προγόνων μας, από τη δράση του Εκπολιτιστικού Συλλόγου και από τις σύγχρονες δεξιότητές μας».
Το χωριό είναι το Καλοχώρι, ένα ημιορεινό χωριό της Ηπείρου, 30 χλμ. νότια και δυτικά των Ιωαννίνων, που συνδυάζει φυσική ομορφιά, πλούσια πολιτιστική κληρονομιά και αυθεντική φιλοξενία. Βρίσκεται σε ένα καταπράσινο τοπίο με θέα στην κοιλάδα του ποταμού Καλαμά, πλαισιωμένο από δάση, οροπέδια και μονοπάτια γεμάτα άγρια βότανα, όπως ρίγανη και φλισκούνι.
Η τοποθεσία του προσφέρει μοναδικές πεζοπορικές διαδρομές, ξεκινώντας από τον ποταμό Καλαμά, περνώντας από το Μνημείο Της Ελληνίδας Αγρότισσας, το μοναδικό μνημείο στην Ευρώπη αφιερωμένο στη γυναίκα της υπαίθρου, σύμβολο της καθημερινής ζωής και του μόχθου στην ύπαιθρο, και καταλήγοντας σε σκεπαστά μονοπάτια που οδηγούν στην καρδιά του χωριού και τα Όρη Κουρέντων.
Το χωριό ήταν για μένα ένα παραδεισένιο πεδίο ανακάλυψης, εξερεύνησης και δημιουργίας. Ως παιδιά, παίζαμε ατελείωτες ώρες στην πλατεία του χωριού και στα λαγκάδια.
Είχαμε επίσης ένα απίστευτο Πνευματικό Κέντρο στο παλιό σχολείο του χωριού, που το δημιούργησε ο Εκπολιτιστικός Σύλλογος Καλοχωρίου.
Ήταν εξοπλισμένο με την τελευταία λέξη της τεχνολογίας για τη δεκαετία του '90, παιχνίδια για όλες τις ηλικίες, πινγκ-πονγκ, επιτραπέζιο ποδοσφαιράκι, βιβλιοθήκη, εργαλεία πολιτιστικής κληρονομιάς και λαϊκή τέχνη. Στην πλατεία, οι παλαιότεροι αποφάσιζαν για θέματα της κοινότητας και όλοι συμμετείχαμε, ακόμη και εμείς τα παιδιά.
Θυμάμαι μια φορά που η γιαγιά μου είχε κρατήσει μόνο 5-6 προβατάκια, καθώς είχαμε πουλήσει το μεγαλύτερο κοπάδι, αφού ο πατέρας μου δεν μπορούσε πια να το συντηρήσει. Η γιαγιά συνήθιζε να τα βόσκει στον συνοικισμό Χάνι Τσίκα, κοντά στον Καλαμά. Υπήρχε ένας γείτονας, με λίγα προβατάκια κι εκείνος, που παραπονιόταν πως τα πρόβατα της γιαγιάς έτρωγαν τα φρέσκα χόρτα από τους δρόμους και δεν άφηναν τίποτα για τα δικά του. Με τον καιρό, τα 5-6 πρόβατα έγιναν 20. Όταν η υγεία της γιαγιάς επιδεινώθηκε, αναγκάστηκε να πουλήσει σχεδόν όλα τα πρόβατα, κρατώντας μόνο δύο.
Ήταν σαν να είχε πέσει πένθος όχι μόνο στην οικογένειά μας αλλά και στο χωριό. Μια μέρα, καθώς καθόμουν στην αυλή του σπιτιού, είδα τον ηλικιωμένο γείτονα να κουβαλάει τρεις μπάλες τριφύλλι για τα πρόβατα της γιαγιάς. Στενοχωριόταν πολύ που δεν θα είχε πια παρέα στη βοσκή, όπως συνήθιζε στη ζωή του. Την ίδια μέρα, μια άλλη γιαγιά έφερε δώρο φρέσκο γιαούρτι και τυρί από τα δικά της ζώα. Αυτή η εμπειρία με δίδαξε τι σημαίνει αλληλεγγύη στο χωριό και στη ζωή γενικότερα. Μου έμαθε πως, πέρα από την οικογένειά μου, είναι σημαντικό να φροντίζω την κοινότητα και τους ανθρώπους της. Αν κάτι λείψει σε αυτούς –υλικά, κοινωνικά ή συναισθηματικά–, θα λείψει και σε μένα.
Μεγαλώνοντας, όμως, τα πράγματα άλλαξαν. Οι διοικητικές διαιρέσεις των δήμων έφεραν τη διάλυση της κοινότητας και την παρακμή του συλλόγου και των πολιτιστικών δράσεων. Οι γιαγιάδες και οι μεγαλύτεροι έφυγαν από τη ζωή, οι απόδημοι και τα παιδιά σταμάτησαν να επισκέπτονται τα πλέον άδεια σπίτια, και εμείς, οι μόνιμοι, που φεύγαμε από την εφηβεία και μπαίναμε στην ενηλικίωση, έπρεπε να βρούμε έναν τρόπο να επιβιώσουμε σε μια χώρα που έμπαινε σταδιακά σε οικονομική κρίση. Έφυγα για σπουδές στην Κρήτη, αλλά συνέχισα να ασχολούμαι με το χωριό και τις πολιτιστικές δράσεις. Δεν σταμάτησα να μαζεύω σπαράγγια, ρίγανη και φλισκούνι ή να κλαδεύω τα δέντρα.
Το 2014 ανέλαβα τον Εκπολιτιστικό Σύλλογο και την ίδια χρονιά είδα στην τηλεόραση πως μια εταιρεία ήθελε να εξορύξει πετρέλαιο πίσω από το βουνό μας, σε ένα ποτάμι που ξεκινά από την Ολίτσικα και την Αρχαία Δωδώνη και καταλήγει στον Καλαμά. Τα επόμενα χρόνια ο αγώνας φούντωνε σε όλες τις περιοχές της Ηπείρου από σπουδαίες προσωπικότητες και κινήματα, ενώ εγώ πηγαινοερχόμουν, καθώς από το 2018 εργαζόμουν εκτός Ηπείρου. Από εκείνη τη χρονιά άρχισα να ψάχνω τρόπους και θεωρίες για τη μετάβασή μου πίσω στο χωριό.
Μελέτησα διάφορες ιδέες, άκουσα ανθρώπους σε παρέες, καφενεία, φεστιβάλ σε Ελλάδα και Ευρώπη για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, την κλιματική δικαιοσύνη και τη δίκαιη διάθεση της γνώσης, της τεχνολογίας και των επιστημών. Αντιλήφθηκα πως, αν έχουμε τα ίδια εργαλεία, πόρους και γνώση, μπορούμε να σταματήσουμε την καταστροφή του περιβάλλοντός μας και να επιστρέψουμε σε αυτό με υγεία, δικαιοσύνη, αλληλεγγύη και δημιουργικότητα.
Το 2022 ανακοινώθηκε η πρώτη ερευνητική γεώτρηση για εξόρυξη πετρελαίου και αερίου στο γειτονικό χωριό, στο βουνό μας, εκεί όπου βρίσκεται το πόσιμο νερό μας, εκεί που βόσκουν τα ζώα και ζουν οι ιερές βελανιδιές, στον δρόμο για την Αρχαία Δωδώνη.
Τότε λοιπόν, μαζί με την ομάδα μου, που πλαισιώνουμε την Οικοτοπία, αποφασίσαμε πως θα βάλουμε τα δυνατά μας για να αναζωογονήσουμε το χωριό, να το κάνουμε βιώσιμο για εμάς, για όλη την κοινότητα και για όσους θέλουν να επιστρέψουν ή να εκπαιδευτούν στη ζωή στην ημιορεινή Ελλάδα. Έτσι, ξεκινήσαμε την 1η Μαΐου 2024 με την ίδρυση της ΚοινΣΕπ, και τον Δεκέμβρη ανοίξαμε το κλειστό καφενείο του χωριού με συνεργατική μορφή. Πλέον, η σχέση με το χωριό είναι μια φανταστική και ονειρεμένη αλληλεπίδραση γεμάτη δημιουργία, με ανθρώπους και τη φύση, και γεμάτη αντίκτυπο για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον.
Η ομάδα αποτελείται από εμένα και τον αδελφό μου, τον Μιχάλη, τον γείτονα και παιδικό μας φίλο Παντελή και τη μητέρα του, τη Μαρίνα – ερωτική μετανάστρια από την Αθήνα με καταγωγή από το διπλανό χωριό–, τον παιδικό μας φίλο Χρήστο και τον ξάδελφο εξ αγχιστείας (γαμπρό/ερωτικό μεταναστή), τον Νίκο. Έχουμε όλοι πολύ διαφορετικούς χαρακτήρες, δεξιότητες και χαρακτηριστικά, κάτι που κάνει την ομάδα μας πραγματικά έντονη και απολαυστική. Όμως, η ομάδα πλαισιώνεται από πολύ περισσότερα άτομα: από τις οικογένειές μας, τον πρόεδρο της κοινότητας, τους μεγαλύτερους και τα παιδάκια του χωριού. Επισήμως στα χαρτιά είμαστε 6 άτομα, αλλά στην πραγματικότητα είμαστε περίπου 25-30, σχεδόν ολόκληρο το χωριό.
Η στρατηγική που επιλέξαμε για την αναβίωση του χωριού βασίζεται στην αλληλεγγύη, τη συνεργασία και τη δημιουργικότητα. Αντλήσαμε έμπνευση από τη γνώση και τις εμπειρίες των προγόνων μας, από τη δράση του Εκπολιτιστικού Συλλόγου και από τις σύγχρονες δεξιότητές μας.
Παρατηρώντας τις δυνατότητες της περιοχής, εντοπίσαμε τρόπους να μετατρέψουμε τα μειονεκτήματα σε πλεονεκτήματα και να αναδείξουμε τα αποτελέσματα των προσπαθειών μας. Επικεντρωθήκαμε στη μετάβαση από την πόλη στο χωριό, στην αυτοεκπαίδευση και στην εκπαίδευση άλλων, δημιουργώντας την ΚοινΣΕπ, έναν κοινωνικό και συνεταιριστικό φορέα συλλογικής ωφέλειας. Αυτή η μορφή αποδείχθηκε ιδανική για να υποστηρίξει το εγχείρημά μας.
Η στρατηγική μας αναπτύσσεται γύρω από τέσσερις βασικούς πυλώνες:
• Συνεργατικό καφενείο: Το παραδοσιακό καφενείο λειτουργεί ως συνεργατικός χώρος που τον διαχειρίζονται όλοι, ανάλογα με τον διαθέσιμο χρόνο τους. Στο καφενείο συναντιόμαστε, συζητάμε, αποφασίζουμε και δημιουργούμε στιγμές. Επίσης, προβάλλουμε και διαθέτουμε τοπικά προϊόντα τόσο από το χωριό όσο και από γειτονικές περιοχές.
• Οργανικά μποστάνια: Δημιουργούμε καλλιέργειες λαχανικών, βοτάνων, φρούτων και δέντρων που δεν απαιτούν φυτοφάρμακα ή λιπάσματα. Αυτά τροφοδοτούν το καφενείο και την κοινότητα, λειτουργώντας σε μια λογική βιώσιμης γεωργίας που μπορεί να αποτελέσει πρότυπο για άλλες περιοχές.
• Αναβάθμιση μονοπατιών: Σηματοδοτούμε και αναβαθμίζουμε τα παραδοσιακά μονοπάτια, προσφέροντας στους επισκέπτες την ευκαιρία να απολαύσουν τη φύση, να συλλέξουν βότανα και να κατανοήσουν τη σημασία αυτών των διαδρομών για την τοπική ιστορία και την οικολογία.
• Ανακαίνιση πέτρινων κατοικιών: Επαναφέρουμε τις παραδοσιακές κατοικίες στην αρχική τους μορφή και χρήση, διατηρώντας την τοπική αρχιτεκτονική. Αυτά τα σπίτια γίνονται βιώσιμα και μπορούν να φιλοξενούν επισκέπτες, εκπαιδεύοντάς τους παράλληλα στις παραδοσιακές δραστηριότητες καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου.
Κεντρικός πυλώνας της στρατηγικής μας είναι επίσης η προστασία και ανάδειξη του φυσικού περιβάλλοντος. Στόχος μας είναι η καταγραφή της βιοποικιλότητας, η προστασία ειδών που κινδυνεύουν από ανθρωπογενείς δραστηριότητες και η προώθηση μιας ολιστικής προσέγγισης για τη διατήρηση της φύσης.
Μέσα από αυτήν τη στρατηγική, φιλοδοξούμε να αναβιώσουμε το χωριό μας, δημιουργώντας ένα υγιές, βιώσιμο και συμπεριληπτικό μοντέλο που μπορεί να εμπνεύσει άλλα χωριά στην Ελλάδα και τη Μεσόγειο.
Η πορεία έως τώρα είναι γεμάτη προκλήσεις αλλά και ανεκτίμητες στιγμές. Η στήριξη που έχουμε λάβει από ανθρώπους από όλη την Ελλάδα και τον κόσμο ήταν συγκινητική. Οι κάτοικοι του χωριού νιώθουν υπερηφάνεια, ενώ οι σχέσεις μεταξύ τους έχουν ενδυναμωθεί. Μέσα από τη συλλογική προσπάθεια, βλέπουμε την κοινότητα να αναγεννιέται και να δυναμώνει.
Το καφενείο και οι δράσεις που έχουμε υλοποιήσει έχουν φέρει κοντά ανθρώπους κάθε ηλικίας, δημιουργώντας έναν ισχυρό πυρήνα συνεργασίας. Παράλληλα, η εμπλοκή και των γύρω χωριών έχει ενισχύσει τη διασύνδεση της περιοχής και την αίσθηση κοινότητας. Αυτή η δυναμική μάς γεμίζει αισιοδοξία και κίνητρο να συνεχίσουμε.
Για το 2025 σχεδιάζουμε να αναπτύξουμε όλους τους πυλώνες μας. Σίγουρα σχεδιάζουμε άμεσα να ξεκινήσουμε τη λειτουργία της ιστοσελίδας μας, καθώς και την προετοιμασία για τα οργανικά μποστάνια. Θα επιδιώξουμε συμφωνίες με απόδημους και κατοίκους για την επαναφορά ενός παραδοσιακού σπιτιού στην αρχική του μορφή και χρήση. Επιπλέον, σκοπεύουμε να καθαρίσουμε και να αναδείξουμε τα μονοπάτια της περιοχής.
Στόχος μας είναι επίσης η συνεργασία με άλλους φορείς και η αναζήτηση υποστήριξης, είτε μέσα από τη φυσική συμβολή τους είτε μέσω χρηματοδοτήσεων για τα διάφορα προγράμματα που σχεδιάζουμε. Σε συνεργασία με τον πολιτιστικό σύλλογο, θέλουμε να αναπτύξουμε πολιτιστικές και κοινωνικές δράσεις που πλαισιώνουν το εγχείρημά μας. Με τη συλλογική δύναμη και την υποστήριξη όλων, φιλοδοξούμε να φέρουμε το Καλοχώρι ένα βήμα πιο κοντά στο όραμά μας για βιώσιμη ανάπτυξη και αναγέννηση.
Το Καλοχώρι κρύβει δύο τοπωνύμια αφιερωμένα σε γυναίκες, που φέρουν μαζί τους αινίγματα και ανεξιχνίαστες ιστορίες. Ο "Λάκκος της Γιάννοβας", στην είσοδο του χωριού, και ο "Λάκκος της Λένης", ψηλά στο βουνό, με πανοραμική θέα προς την Πίνδο, έχουν ονόματα που προκαλούν περιέργεια και δέος. Οι παλαιότεροι, οι γιαγιάδες και οι μεγαλύτεροι του χωριού, αποφεύγουν να μιλήσουν για την προέλευσή τους, σαν να υπάρχει ένα πέπλο σιωπής που τα προστατεύει. Ωστόσο, έχω ακούσει ψιθύρους πως οι δύο αυτές ονομασίες συνδέονται με τραγικές ιστορίες, που άφησαν ανεξίτηλο το αποτύπωμά τους στον τόπο και στους ανθρώπους του. Οι ιστορίες αυτές παραμένουν στη σφαίρα του άρρητου, αφήνοντας τον καθένα να φαντάζεται το δικό του κομμάτι από την αλήθεια και το μυστήριο που συνοδεύει αυτά τα τοπωνύμια.
Το καλοκαίρι, τα πρωινά ξεκινούν με καφεδάκι ή τσίπουρο μαζί με τον κύριο Παντελή και την κυρία Σωτηρία, ή με παρέα τη θεία Κατερίνα και την οικογένειά μου. Στη συνέχεια, μια βόλτα στο χωριό για συλλογή ρίγανης και φλισκουνιού, ή πεζοπορία δίπλα στον ποταμό Καλαμά, όπου η φύση οργιάζει. Ενδιάμεσα, καφεδάκι στο "Καθ' οδόν", το καφέ της Σοφίας στον Βουτσαρά και, ίσως, μια βουτιά στην πισίνα στα Κούρεντα. Το μεσημέρι συνοδεύεται από σιέστα, ενώ το απόγευμα αφιερώνεται στο μποστάνι και στον κήπο, καταλήγοντας με μαγείρεμα και οικογενειακό δείπνο. Τα βράδια ανήκουν στην πλατεία, με τσιπουράκι, μεζέδες και ιστορίες κάτω από τα αστέρια, ενώ συχνά ακολουθεί επίσκεψη στα πανηγύρια της περιοχής για χορό και socializing.
Τον χειμώνα, οι βόλτες στη φύση είναι απολαυστικές, με το τοπίο καταπράσινο και τον αέρα καθαρό. Μια ανάβαση στο βουνό για να απολαύσεις το ηλιοβασίλεμα είναι πάντα ξεχωριστή. Τα βράδια κυλούν με τσιπουράκι και μεζέδες στο καφενείο ή στα σπίτια μας. Η περίοδος περιλαμβάνει προετοιμασία για τα μποστάνια, κλάδεμα δέντρων, καθαρισμούς αυλών και μνημείων. Μην ξεχνάμε την άνοιξη, όταν τα πάντα ανθίζουν και ξεκινούν οι εξορμήσεις για σπαράγγια και φρέσκα προϊόντα της φύσης. Το φθινόπωρο, επίσης, είναι μοναδικό, με βρώσιμα μανιτάρια και καρπούς, καθώς το τοπίο παίρνει τα χρυσοκαφέ χρώματα του φθινοπώρου.
Θα συμβούλευα όποιον σκέφτεται μια αντίστοιχη επιστροφή στο χωριό να χρησιμοποιήσει όλα τα εργαλεία και τις γνώσεις που έχει στη διάθεσή του, από την προσωπική του καλλιέργεια, την εργασία ή την εκπαίδευση. Να δει πώς μπορεί να τα αξιοποιήσει για να έρθει κοντά με άλλους ανθρώπους, να μοιραστεί ιδέες και να δημιουργήσει ομάδες, ανεξάρτητα από τις διαφορές στις δυνατότητες ή τον χρόνο που διαθέτουν. Είναι σημαντικό να εστιάσει στα ποιοτικά χαρακτηριστικά που συνδέουν τους ανθρώπους και να δημιουργήσει σχέσεις που θα στηρίζουν τη ζωή στο χωριό. Βασική συμβουλή είναι να μην τα παρατά και να θυμάται ότι η ποιοτική ζωή είναι κάτι που αξίζει να ξεκινήσει από τώρα και να τη μοιραστεί με ανθρώπους με τους οποίους μπορεί να συμπορευθεί ή αξίζει να προσπαθήσει να τους συμπεριλάβει».
Στείλτε τις προτάσεις σας για τη στήλη «Γειτονιές της Ελλάδας» στο [email protected]
