Θεσσαλονίκη-Βέροια-Μοναστήρι: Η μυθική ιστορία μιας σιδηροδρομικής γραμμής

τρένο Facebook Twitter
Aτμάμαξα των ΣΕΚ επικεφαλής εμπορικής αμαξοστοιχίας, στον σιδηροδρομικό σταθμό της Βέροιας στην περίοδο του μεσοπολέμου - Συλλογή Φουλας Αργυριάδου- Έλσυς Ρέπα
0
Ήρθε το τρένο της Φλώρινας, διώχνοντας μπροστά του ένα κοπάδι σπουργίτια, σαν να βγαίνουν από μέσα του, όπως ο ατμός. Στον κάμπο, χόρτα λιγνά γαντζώνουν την ομίχλη. Βάλτοι κίτρινοι και πράσινοι. Απόγνωση στον κάμπο και στα πρόσωπα των ανθρώπων.

Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣ δίνει μια εικόνα χειμωνιάτικης μελαγχολίας από το τρένο της γραμμής Θεσσαλονίκη - Μοναστήριο (στη σημερινή Βόρεια Μακεδονία). Τελευταία χρόνια της δεκαετίας του ’30. Ο ποιητής έχει διοριστεί πρόξενος στην Κορυτσά (το 1936), αλλά κυρίως είναι ερωτευμένος με τη Μαρώ. Και το τρένο είναι κιόλας ένα μέσο που διασχίζει τη λογοτεχνική γεωγραφία του. 

Είκοσι και κάτι χρόνια νωρίτερα, στους Βαλκανικούς Πόλεμους, ο Κύπριος εθελοντής γιατρός Ιωάννης Πηγασίου ταξιδεύει στην ίδια γραμμή. Και στον σταθμό της Βέροιας, που ακόμη την έλεγαν Καραφέρια, δέχτηκε την «επίθεση» μικροπωλητών. «Πορτοκάλια, μανταρίνια, ρόδια, σταφύλια, σταφίδες, χαλβάς, κάστανα και αφθονία άλλων καρπών παρουσιάζονται υπό των μικροσκοπικών πωλητών, οι οποίοι δεν είχον πράγματι και μεγάλας απαιτήσεις». 

Η γραμμή Θεσσαλονίκη - Μοναστήρι λειτούργησε για περίπου έναν αιώνα, μέχρι το 1991, και έπαιξε σημαντικό στρατιωτικό, πολιτικό, εμπορικό, βιομηχανικό, ψυχαγωγικό και πολιτιστικό ρόλο.

Η κατασκευή της γραμμής Θεσσαλονίκης - Μοναστηρίου άρχισε το 1891 για λογαριασμό του οθωμανικού κράτους. Τα κατασκευαστικά έργα της γραμμής, μήκους 219 χιλιομέτρων, διήρκεσαν τρία χρόνια. Η κατασκευή της συνοδεύτηκε από πολλούς θανάτους εργατών, που νοσούσαν από ελώδεις πυρετούς και φυματίωση, αλλά και από δραματικές μικροϊστορίες που δίνουν στη γραμμή αυτή μια μυθιστορηματική διάσταση.

Για παράδειγμα, η ιστορία του χαράκτη της γραμμής Σωκράτη Αθανασίου. Γόνος εύπορης οικογένειας της Κωνσταντινούπολης, με σπουδές μηχανικού στη Γερμανία, βρέθηκε στα «άγρια» δυτικά Βαλκάνια, δουλεύοντας ως χαράκτης της νέας γραμμής. Τον συνόδευε η αδελφή του Μαρία Λουίζα, η οποία τον βοηθούσε στην εργασία του. Ο Αθανασίου μπλέχτηκε όμως σε επεισόδιο με κάποιον άγνωστο ή αγνώστους, έπαθε ανακοπή και πέθανε. Φαίνεται ότι το επεισόδιο συνέβη μακριά από το εργοτάξιο, γιατί η αδελφή, σύμφωνα με μαρτυρία, προσπάθησε να διατηρήσει για κάποιες μέρες το νεκρό σώμα μέχρι να τους εντοπίσουν οι εργαζόμενοι της γαλλικής εταιρείας του μηχανικού Π. Βιτάλλι, που είχε αναλάβει το έργο.

Ο συνολικός αριθμός των εργαζομένων που δούλεψαν για την ολοκλήρωση της γραμμής έφτανε τους 6.000. Ήταν ένας απίστευτος πολυεθνικός «στρατός», που τον αποτελούσαν Ιταλοί, Αυστριακοί, Γερμανοί, Ελβετοί, Ρώσοι, φυσικά ντόπιοι και άλλοι Βαλκάνιοι. Τα Βαλκάνια δεν ήταν μόνο η πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης, κατά την κοινή ρήση. Με τους σιδηροδρόμους, και ό,τι συνεπαγόταν η ανάπτυξή τους, ήταν και το Ελντοράντο της. 

ΤΡΕΝΑ
ΚΑΝΤΕ ΚΛΙΚ ΕΔΩ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟ ΑΓΟΡΑΣΕΤΕ: Γιώργος Λιόλιος, Σιδηρόδρομος σφυρίζων εις την πεδιάδα - Η σιδηροδρομική ιστορία της Βέροιας, Εκδόσεις Θίνες, Σελ.: 143

Η γραμμή λειτούργησε σε όλο το μήκος της το καλοκαίρι του 1894. Τα ονόματα των σταθμών ακούγονται σήμερα σαν να ανήκουν σε κάποιον άγνωστο, εξωτικό χάρτη. Φανερώνουν όμως την πολυεθνική πραγματικότητα αυτής της εποχής.

Ξεκινώντας η αμαξοστοιχία από τη Θεσσαλονίκη, λίγο πριν τις 7 το πρωί, έκανε πρώτη στάση στον Γιδά (Αλεξάνδρεια) και ακολουθούσαν η Καραφέρια (Βέροια), η Άγουστος (Νάουσα), το Βέρτεκοπ (Σκύδρα), τα Βοδενά (Έδεσσα), το Βλάντοβο (Άγρα), το Όστροβο (Άρνισσα), το Σόροβιτς (Αμύνταιο), το Έξι Σου (Ξινό Νερό), η Μπάνιτσα (Βεύη), το Μεσονήσι (Φλώρινα), η Κρεμένιτσα και, τερματικός σταθμός, το Μοναστήρι. 

Ξέρουμε ότι για το ελληνικό κράτος η ανάπτυξη των σιδηροδρόμων και του σιδηροδρομικού δικτύου ήταν ένα μεγάλο στοίχημα εκσυγχρονισμού που, τηρουμένων των αναλογιών, κερδήθηκε. Αλλά και η οθωμανική κυβέρνηση επένδυσε στην ανάπτυξη των σιδηροδρόμων, τόσο προς τα δυτικά, στα Βαλκάνια, όσο και στα ανατολικά και νοτιοανατολικά.

Οι Γερμανοί είχαν τη μερίδα του λέοντος στο οθωμανικό σιδηροδρομικό σχέδιο. Το 1909 το ελληνικό κράτος είχε ολοκληρώσει ένα δίκτυο «διεθνούς» γραμμής 400 χιλιομέτρων με αφετηρία τον Πειραιά και τέρμα το Παπαπούλι, στα τότε βόρεια σύνορα της χώρας, πάνω από τη Λάρισα. Το σχέδιο ήταν να ενωθεί η γραμμή με το τουρκικό δίκτυο. Η οθωμανική διοίκηση θεωρούσε αυτή την ένωση των δικτύων επικίνδυνη για την ακεραιότητα του οθωμανικού κράτους, καθώς έβλεπε το τρένο ως μέσο γρήγορης μεταφοράς στρατού από τον Νότο, δηλαδή το ελληνικό κράτος, προς τα δικά της εδάφη, στη Μακεδονία και τη Θράκη.  

Παρά τις επιφυλάξεις στρατηγικής, το οθωμανικό κράτος ανέπτυξε, με κύριο τεχνικό και επενδυτικό εταίρο την Γερμανία, ένα εκτεταμένο σιδηροδρομικό δίκτυο. Μετά την προσάρτηση μεγάλου μέρους της Μακεδονίας και της Θράκης στο ελληνικό κράτος, το σιδηροδρομικό τους δίκτυο «περιήλθε ως οθωμανική προίκα» στην Ελλάδα.

Δεν ήταν μόνο ένα συγκοινωνιακό δίκτυο. Ήταν και δίκτυο τεχνικών έργων (σήραγγες, γέφυρες κ.λπ.), αλλά και δίκτυο αρχιτεκτονικής, ιδιαίτερα μέσα από τους διαφορετικούς τύπους των σταθμών, που λάτρεψε ο φακός του Θόδωρου Αγγελόπουλου στις «γκρίζες» κινηματογραφικές ταινίες του. Το πρώτο δρομολόγιο της επιβατικής αμαξοστοιχίας Αθηνών - Θεσσαλονίκης, σε μια γραμμή μήκους 507 χιλιομέτρων, εγκαινιάστηκε το 1918, μετά το πέρας του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Την 1η Ιουλίου 1920 εγκαινιάστηκε το δρομολόγιο της ταχείας αμαξοστοιχίας Αθήνα - Παρίσι.

Γιώργος Λιόλιος
Γιώργος Λιόλιος

Η γραμμή Θεσσαλονίκη - Μοναστήρι λειτούργησε για περίπου έναν αιώνα, μέχρι το 1991, και έπαιξε σημαντικό στρατιωτικό, πολιτικό, εμπορικό, βιομηχανικό, ψυχαγωγικό και πολιτιστικό ρόλο.

Οι Οθωμανοί και οι Έλληνες, κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων, τη χρησιμοποίησαν για τη μετακίνηση και προώθηση στρατού και πολεμικού υλικού. Στη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου τη χρησιμοποίησαν οι συμμαχικές δυνάμεις της Entente για τον ανεφοδιασμό του στρατού τους. Στον Β’ Παγκόσμιο τη χρησιμοποίησαν οι Γερμανοί, που μετά την ήττα και την αποχώρησή τους κατέστρεψαν το δίκτυο και το τροχαίο υλικό και ανατίναξαν γέφυρες και σήραγγες.

Με τα τρένα αυτής της γραμμής μεταφέρθηκαν οι Εβραίοι της Βέροιας και της Φλώρινας στη Θεσσαλονίκη, που λειτουργούσε σαν διαμετακομιστικός σταθμός προς τα στρατόπεδα εξόντωσης. «Κανείς από τους Εβραίους αυτούς δεν επέστρεψε στη Βέροια».

Στον Μεσοπόλεμο η γραμμή αυτή δημιούργησε ένα εκδρομικό κίνημα με τις λεγόμενες «αμαξοστοιχίες τέρψης», κυρίως από τη Θεσσαλονίκη έως τη Βέροια. Μεταπολεμικά, με τα τρένα της γραμμής κινήθηκαν μετανάστες που έφευγαν για τη Γερμανία. Και μέχρι τη δεκαετία του 1990 οι εμπορικές αμαξοστοιχίες μετέφεραν φρέσκα φρούτα και συσκευασμένους χυμούς που είχαν ως προορισμό τους τις αγορές του Μονάχου και της Κεντρικής Ευρώπης.

Η γραμμή όμως άλλαξε ριζικά και επαναστατικά την οικονομική φυσιογνωμία των πόλεων απ’ όπου περνούσε. Βέροια, Έδεσσα και Νάουσα μετατρέπονται σε βιομηχανικά κέντρα, από τις αρχές κιόλας του εικοστού αιώνα, με νηματουργεία-εριουργεία, αλευρόμυλους, βυρσοδεψεία.

Στο βιβλίο του Σιδηρόδρομος σφυρίζων εις την πεδιάδα ο συγγραφέας Γιώργος Λιόλιος παρουσιάζει όλη τη σχεδόν μυθική ιστορία αυτής της γραμμής και ειδικότερα της σιδηροδρομικής ιστορίας της Βέροιας. Ο Λιόλιος, που γεννήθηκε, ζει και εργάζεται ως δικηγόρος στη Βέροια έχει ασχοληθεί συστηματικά και με ερευνητική δεξιότητα με θέματα της τοπικής ιστορίας, ιδιαίτερα με τον διωγμό των Εβραίων της πόλης του.

Στο νέο βιβλίο του, όμως, ο Λιόλιος μυθιστορηματοποιεί, δηλαδή αφηγείται, την εκατοντάχρονη ιστορία της γραμμής Θεσσαλονίκη - Βέροια - Μοναστήρι, χωρίς να αφήνει ούτε μια στιγμή στο περιθώριο την έρευνα και τα τεκμήρια. Είναι προφανές, αφού άλλωστε το αναφέρει στην εισαγωγή του, ότι εμπνέεται από τον αφηγηματικό τρόπο του Βρετανού ιστορικού Τόνι Τζαντ στο δοξαστικό του δοκίμιο The glory of the rails, H δόξα των σιδηροδρόμων.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΔΩ

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.

Το νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Φοίβος Οικονομίδης

Βιβλίο / Φοίβος Οικονομίδης: «Είμαστε έτοιμοι ανά πάσα στιγμή να σπάσουμε σε χίλια κομμάτια»

Με αφορμή το νέο του βιβλίο «Γιακαράντες», ο Φοίβος Οικονομίδης, ένας από τους πιο χαρακτηριστικούς συγγραφείς της νεότερης γενιάς, μιλά για τη διάσπαση προσοχής, την αυτοβελτίωση, τα κοινωνικά δίκτυα, το βύθισμα στα ναρκωτικά και τα άγχη της γενιάς του.
ΙΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΜΑΝΗΣ
Σερζ Τισερόν «Οικογενειακά μυστικά»

Το Πίσω Ράφι / «Το να κρατάμε ένα μυστικό είναι ό,τι πιο πολύτιμο και επικίνδυνο έχουμε»

Μελετώντας τις σκοτεινές γωνιές των οικογενειακών μυστικών, ο ψυχίατρος και ψυχαναλυτής Σερζ Τισερόν αποκαλύπτει τη δύναμη και τον κίνδυνο που κρύβουν καθώς μεταφέρονται από τη μια γενιά στην άλλη.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Το ηθικό ζήτημα με τις μεταθανάτιες εκδόσεις με αφορμή το ημερολόγιο της Τζόαν Ντίντιον

Βιβλίο / Μεταθανάτιες εκδόσεις και ηθικά διλήμματα: Η Τζόαν Ντίντιον στο επίκεντρο

Σύντομα θα κυκλοφορήσει ένα βιβλίο με τις προσφάτως ανακαλυφθείσες «ψυχιατρικές» σημειώσεις της αείμνηστης συγγραφέως, προκαλώντας ερωτήματα σχετικά με τη δεοντολογία της μεταθανάτιας δημοσίευσης έργων ενός συγγραφέα χωρίς την επίσημη έγκρισή του.
THE LIFO TEAM
Στα «Μαθήματα Ζωγραφικής» του Τσαρούχη αποκαλύπτεται όλος ο ελληνικός κόσμος

Ηχητικά Άρθρα / Γιάννης Τσαρούχης: «Η ζωγραφική μου θρέφεται από τη μοναξιά και τη σιωπή»

Στα εκπληκτικά «Μαθήματα Ζωγραφικής» του Γιάννη Τσαρούχη αποκαλύπτεται όλος ο ελληνικός κόσμος, από τις μινωικές τοιχογραφίες έως τα λαϊκά δημιουργήματα του Θεόφιλου.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
George Le Nonce: «Εκτός από τα φέικ νιουζ, υπάρχει η φέικ λογοτεχνία και η φέικ ποίηση»

Ποίηση / George Le Nonce: «Εκτός από τα fake news, υπάρχει η fake λογοτεχνία και ποίηση»

Με αφορμή την έκδοση του τέταρτου ποιητικού του βιβλίου, με τίτλο «Μαντείο», ο Εξαρχειώτης ποιητής μιλά για την πορεία του, την ποίηση –queer και μη–, και για την εποχή του Web 2.0, αποφεύγοντας την boomer-ίστικη νοοτροπία.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Χατζιδάκις, Ιωάννου, Χιόνης, Βακαλόπουλος, Κοντός: 5 βιβλία τους κυκλοφορούν ξανά

Βιβλίο / Χατζιδάκις, Ιωάννου, Χιόνης, Βακαλόπουλος, Κοντός: 5 βιβλία τους κυκλοφορούν ξανά

Μια σειρά από επανεκδόσεις αλλά και νέες εκδόσεις, που αφορούν ποιητές και λογοτέχνες που έχουν φύγει από τη ζωή μάς θυμίζουν γιατί επιστρέφουμε σε αυτούς, διαπιστώνοντας ότι παραμένουν, εν πολλοίς, αναντικατάστατοι.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Η νέα μετάφραση των «Μεταμορφώσεων» είναι ένας άθλος και εκδοτικό γεγονός.

Βιβλίο / Οβίδιος: Η νέα μετάφραση των «Μεταμορφώσεων» είναι ένας άθλος και εκδοτικό γεγονός

Ο κορυφαίος μελετητής του ρωμαϊκού κόσμου Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής ολοκλήρωσε την απόδοση στα ελληνικά των 12.000 στίχων του έργου του Οβίδιου, εκφράζοντας ταυτόχρονα τον άκρως μοντέρνο χαρακτήρα του ποιητή.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Τροχιές»: Η Samantha Harvey κέρδισε πανάξια το Booker

Βιβλίο / «Τροχιές»: Η Samantha Harvey κέρδισε πανάξια το Booker

Με θέμα την καθημερινότητα έξι αστροναυτών σε έναν διεθνή διαστημικό σταθμό, το μυθιστόρημα που κέρδισε το Booker 2024 μόλις μεταφράστηκε στα ελληνικά, είναι ένα ποίημα για τον πλανήτη Γη και μας καλεί να τον εκτιμήσουμε ξανά.
ΕΙΡΗΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΗ
2000 χρόνια μετά την πρώτη κυκλοφορία του, ένα βιβλίο για τους Ρωμαίους αυτοκράτορες γίνεται μπεστ-σέλερ

Βιβλίο / Ο Σουητώνιος του 69 μ.Χ. γίνεται ξανά μπεστ-σέλερ

Οι «Βίοι των Καισάρων», το εξόχως κουτσομπολίστικο βιβλίο που είχε γράψει ο Σουητώνιος για τον βίο και την πολιτεία της πρώτης σειράς των Ρωμαίων αυτοκρατόρων, κυκλοφόρησε σε νέα μετάφραση και μπήκε στη λίστα με τα ευπώλητα των Sunday Times.
THE LIFO TEAM
«Αν δεν μας αρέσουν οι ηγέτες που ψηφίζουμε, ας κατηγορήσουμε τον εαυτό μας»

Βιβλίο / «Αν δεν μας αρέσουν οι ηγέτες που ψηφίζουμε, ας κατηγορήσουμε τον εαυτό μας»

Ο «ροκ σταρ ιστορικός των ημερών», ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και βραβευμένος συγγραφέας Peter Frankopan, μιλά στη LIFO για τους κινδύνους που απειλούν την Ευρώπη, τη Γάζα και την άνοδο της ακροδεξιάς.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Πένθος και ανάνηψη: Ο δικός μας Σαββόπουλος

Daily / Πένθος και ανάνηψη: Ο δικός μας Σαββόπουλος

Μια εικοσαετία μετά την πρώτη έκδοση του βιβλίου, κυκλοφορεί ξανά σε αναθεωρημένη μορφή, η ενθουσιώδης, στοχαστική, λυρική μελέτη του έργου του σπουδαίου όσο και «πολωτικού» Έλληνα τραγουδοποιού από τον Δημήτρη Καράμπελα.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΟΛΙΤΑΚΗΣ
Ο Γιάννης και η φασολιά

Guest Editors / Ο Γιάννης και η φασολιά

Τέλη ’70, Αθήνα. Ένας νεαρός βουτάει στην ποίηση στη βιβλιοθήκη της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης. Οι στίχοι του Γιάννη Κοντού τον αγγίζουν. Χρόνια μετά, ως συγγραφέας πια, δημιουργεί μια λογοτεχνική σχέση που κρατά δεκαετίες, ανάμεσα σε εκδοτικούς οίκους, ταβέρνες και πρωινά τηλεφωνήματα.
ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΡΑΠΤΟΠΟΥΛΟΣ
Ευκλείδης Τσακαλώτος: Οφείλουμε να είμαστε πιο ριζοσπάστες και ταυτόχρονα πιο ρεαλιστές, ακόμα κι αν αυτό ακούγεται σαν τετραγωνισμός του κύκλου!

Βιβλίο / Ευκλείδης Τσακαλώτος: «Οφείλουμε να είμαστε πιο ριζοσπάστες και ταυτόχρονα πιο ρεαλιστές στην αριστερά»

Μια πολιτική κουβέντα «εφ’ όλης της ύλης» με τον βουλευτή της Νέας Αριστεράς, πανεπιστημιακό και πρώην υπουργό Οικονομικών στο στούντιο της LiFO με αφορμή το «Μανιφέστο για μια βιώσιμη κοινωνία», το τρίτο του συγγραφικό πόνημα τα τελευταία χρόνια.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ