«Ο θάνατος ήρθε τελευταίος»: Η Μαρία Ξυλούρη για τη Ζυράννα Ζατέλη

Ο θάνατος ήρθε τελευταίος Facebook Twitter
Ο κύριος κορμός του μυθιστορήματος είναι μια πυκνή δωδεκαετία κατά την οποία πέντε αδέλφια πεθαίνουν, αφήνοντας πίσω τους έναν άνηβο μονάχα, γιο μίας από τους πέντε.
0

ξυλουρη
Μαρία Ξυλούρη

ΣΤΟ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΗΡΘΕ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ βρισκόμαστε στη δεκαετία του ’50, κάπου στη Βόρεια Ελλάδα – αλλά εφόσον πρόκειται για μυθιστόρημα της Ζυράννας Ζατέλη, πρόκειται για τη ζατελική δεκαετία του ’50, σε μια ζατελική Βόρεια Ελλάδα. Θυμάμαι ακόμα τον παράξενο αποπροσανατολισμό που μου είχε δημιουργήσει η πρώτη γνωριμία με αυτόν τον ζατελικό κόσμο –όταν ακόμα δεν ήξερα τι είναι ζατελικός, και μάλλον και τι είναι κόσμος–, πολλά χρόνια πριν, στα τέλη της δεκαετίας του ’90, στην πρώτη ανάγνωση του Και με το φως του λύκου επανέρχονται: αποπροσανατολισμός που οφειλόταν όχι μόνο στο (ασυνήθιστο για μένα τότε) πλήθος των προσώπων και των ιστοριών αλλά και στην αίσθηση που δημιουργούσε ο τόπος του μυθιστορήματος: οικείος και ταυτόχρονα ανοίκειος· έμοιαζε πολύ κοντά στη δική μου επαρχία, στη δική μου χώρα, στον δικό μου κόσμο, και ταυτόχρονα πολύ μακρινός. (Αργότερα, πίστεψα ότι βρήκα την εξήγηση: είναι ο ίδιος κόσμος που ξέρω, αλλά σκεπασμένος με μια βαριά πατίνα, η οποία τον μεταμορφώνει, ανάλογα με τις διαθέσεις της συγγραφέως.)

Σκέφτομαι τη ζατελική αφήγηση σαν ποτάμι που κυλάει προς τη θάλασσα, οι διαρκείς του μαίανδροι κρυμμένοι απ’ την πυκνή βλάστηση που το περιβάλλει, και στα νερά του διαρκώς εκβάλλουν τα νερά μυριάδων παραπόταμων, άλλα διάφανα και κελαρυστά, άλλα λασπώδη και άγρια.

Πάνε γύρω στα δεκαοκτώ χρόνια απ’ όταν πρωτοδιάβασα το Ο θάνατος ήρθε τελευταίος. Όταν το 2009 κυκλοφόρησε ο δεύτερος τόμος της τριλογίας Με το παράξενο όνομα Ραμάνθις Ερέβους, Το πάθος χιλιάδες φορές, φρόντισα να ξαναδιαβάσω όλη τη Ζατέλη από την αρχή για να τον υποδεχτώ· αυτή ήταν η πιο πρόσφατη ανάγνωσή μου του πρώτου τόμου, πριν τον ξαναδιαβάσω για τις ανάγκες αυτού του κειμένου· τα πολλά χρόνια που πέρασαν από τον δεύτερο τόμο μέχρι την ολοκλήρωση της τριλογίας ήταν γεμάτα άλλα βιβλία, άλλους λαβυρίνθους. Ανοίγοντας ξανά το Ο θάνατος ήρθε τελευταίος ένιωθα φόβο (όπως πριν συναντήσεις έναν παλιό και αγαπημένο φίλο, που όμως έχεις πολλά χρόνια να τον δεις ή, έστω, να μάθεις νέα του): τα βιβλία έχουν την τάση να μεταμορφώνονται όσο τα κρατάμε κλειστά κι αδιάβαστα στο ράφι – ή ίσως δεν μεταμορφώνονται αυτά αλλά εμείς: θα συναντούσα άραγε το ίδιο βιβλίο; Θα είχε γίνει καλύτερο; Χειρότερο; Αγνώριστο; Θυμόμουν να μιλήσω τη γλώσσα του;

ζατελη
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΤΕΛΟΣ ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ. ΚΑΝΤΕ ΚΛΙΚ ΕΔΩ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟ ΠΡΟΠΑΡΑΓΓΕΙΛΕΤΕ: Ζυράννα Ζατέλη, Ο θάνατος ήρθε τελευταίος, εκδόσεις Καστανιώτη, σελ.: 728

Κι όμως, ξαναδιαβάζοντάς το τώρα, διαπίστωσα ότι θυμόμουν ακόμα και όσα νόμιζα ότι είχα ξεχάσει: τον κεραυνοβολημένο Σέρκα και τα σκαλίσματά του στο ξύλο· την κάργια, παγιδευμένη στα νεκρά χέρια της Δάφνης· τη Ζήνα, με τα νύχια της βαμμένα κόκκινη όζα, να χαζεύει τα κουφάρια των συνονόματών της εντόμων· τους πυροβάτες· τον Ντάφκο και τη Λεύκα, μόνοι οι δυο τους στο ψωμί, μόνοι και στο μαχαίρι· τους ανθρώπους, που πρώτα μετανιώνουν και μετά σκέφτονται· και φυσικά, την παραγγελιά μιας μάνας προς το παιδί της στον άλλο κόσμο: Να του πεις πως η νιφάδα του χιονιού είναι τέλεια, μα ο άνθρωπος δεν είναι. 

Κάποια τα θυμόμουν ως λέξεις της Ζατέλη, άλλα με είχαν ξεγελάσει ότι ήταν δικά μου όνειρα ή φαντάσματα, άλλα ότι ήταν σκόρπιες ιστορίες που κάπως, κάποτε με βρήκαν· όσο δεν διάβαζα το Ο θάνατος ήρθε τελευταίος, η αφήγησή του συνέχιζε τις κυκλωτικές της κινήσεις γύρω μου. Έτσι που και μη διαβάζοντάς το, το διάβαζα, μ’ έναν τρόπο. 

Σκέφτομαι τη ζατελική αφήγηση σαν ποτάμι που κυλάει προς τη θάλασσα, οι διαρκείς του μαίανδροι κρυμμένοι απ’ την πυκνή βλάστηση που το περιβάλλει, και στα νερά του διαρκώς εκβάλλουν τα νερά μυριάδων παραπόταμων, άλλα διάφανα και κελαρυστά, άλλα λασπώδη και άγρια. Η χαρτογράφησή του είναι από μόνη της μια περιπέτεια –ίσως μάλιστα κάποιοι να χάθηκαν, αναζητώντας τις πηγές του–, το συνολικό του μήκος αδύνατον να υπολογιστεί με ακρίβεια. Μπαίνεις σε μια βάρκα, να δεις μέχρι πού θα μπορέσεις να πας.

Ο θάνατος ήρθε τελευταίος Facebook Twitter
Η ζατελική αφήγηση φαίνεται να απεχθάνεται τις ευθείες, τακτοποιημένες γραμμές, προτιμά να ελίσσεται, να φιδογυρίζει, να μας περικυκλώνει στους στροβιλισμούς της.

Ο κύριος κορμός του μυθιστορήματος είναι μια πυκνή δωδεκαετία κατά την οποία πέντε αδέλφια πεθαίνουν, αφήνοντας πίσω τους έναν άνηβο μονάχα, γιο μίας από τους πέντε. Αλλά οι ιστορίες –της Ζατέλη ειδικά– σπανίως ξεκινούν από την αρχή τους, αν μπορεί να ειπωθεί ότι υπάρχει πράγματι κάτι που λέγεται αρχή. Στις πρώτες σελίδες του μυθιστορήματος, λοιπόν, βρισκόμαστε σε μια ζατελική επαρχία, όπου μια βροχή –ένας κατακλυσμός– διακόπτει το παιχνίδι τριών παιδιών και παρατείνει γκροτέσκα το ζευγάρωμα δύο σκυλιών που, για όσο βρέχει, μένουν κολλημένα σ’ ένα τερατώδες, δικέφαλο πλάσμα. 

Σε αντίθεση με τα σκυλιά, μέσα στον κατακλυσμό τα παιδιά χωρίζονται: ο ένας –ο άνηβος της προηγούμενης παραγράφου–, όταν πάψουν τα νερά, έχει αφανιστεί. Έτσι ξεκινά η ιστορία, από το τέλος της σχεδόν, αν μπορεί να ειπωθεί ότι υπάρχει πράγματι κάτι που λέγεται τέλος. Από τον κύριο κορμό της ξεφυτρώνουν πλήθος κλαδιά και παρακλάδια· η ζατελική αφήγηση φαίνεται να απεχθάνεται τις ευθείες, τακτοποιημένες γραμμές, προτιμά να ελίσσεται, να φιδογυρίζει, να μας περικυκλώνει στους στροβιλισμούς της.

Έτσι, το παρελθόν, το παρόν –ενίοτε και το μέλλον– συνυπάρχουν σ’ έναν μετέωρο χρόνο, μια άχρονη νησίδα, ίσως. Καινούργια νήματα έρχονται και μπλέκονται συνεχώς με τα άλλα, και συνυφαίνονται σ’ ένα περίπλοκο υφαντό, μια μεγάλη ταπισερί που όσο την κοιτάζεις, τόσο περισσότερα σου αποκαλύπτει, και όσο περισσότερα σου αποκαλύπτει, τόσο λιγότερα φοβάσαι ότι έχεις διακρίνει απ’ αυτήν. Είναι σαν να βάλθηκε η συγγραφέας να χωρέσει μέσα στην ύφανση ολόκληρο τον κόσμο, τον ορατό και τον αόρατο, μέχρι και το παραμικρό φύλλο, την παραμικρή ανάσα. (Άλλοτε υποψιάζεσαι ότι ακούς, σε κατάσταση μέθης, μια αφηγήτρια που εξιστορεί σε κατάσταση έκστασης.)

Συχνά το βιβλίο φαίνεται να ακροπατεί γύρω από την κύρια ιστορία του, αντί να τη λέει· σαν να θέλει να χαθεί στις παρεκβάσεις του, στις υποϊστορίες του, στις διακλαδώσεις του, στις αναδρομές του, ώστε να καθυστερήσει τον αναπόφευκτο ερχομό του θανάτου, του τέλους με όλες του τις σημασίες. Όσο βρισκόμαστε στην άχρονη νησίδα, οι νεκροί δεν είναι τελείως νεκροί, ακόμα τους έχουμε πλάι μας: έτσι που το ερώτημα αν ένα νεκροταφείο είναι κατοικημένος τόπος ή ακατοίκητος να μη χρειάζεται, για λίγο, απάντηση, εφόσον όλοι μας, για λίγο, κατοικούμε σ’ αυτήν.

Ίσως γι’ αυτό το τέλος, όταν έρχεται, είναι η σχεδόν συνοπτική παράθεση αλλεπάλληλων θανάτων. Ο θάνατος μας βρίσκει ακόμα και όταν προσπαθούμε να χαθούμε στις ιστορίες· έρχεται τελευταίος, αλλά έρχεται και πρώτος (όπως ακριβώς συμβαίνει και στο βιβλίο), καθώς μας συνοδεύει ήδη από τη γέννησή μας, κοινή μας, αναπόδραστη μοίρα. Ο θάνατος υπερέχει, όσο και δεν αλλάζει· τα υπόλοιπα είναι ανθρώπων δουλειές. 

Ίσως γι’ αυτό το τέλος, όταν έρχεται, πάλι δεν έρχεται, μια και τα νήματα θα τα ξαναβρούμε στη συνέχεια, στο Πάθος χιλιάδες φορές. Ίσως, όσο συνεχίζονται οι ιστορίες, ο θάνατος να μπορεί, για λίγο, να αναβληθεί. 

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΔΩ

Η Μαρία Ξυλούρη γεννήθηκε στην Κρήτη το 1983. Σπούδασε Ψυχολογία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και συνέχισε με μεταπτυχιακές σπουδές (Ψυχολογία & ΜΜΕ). Έχει γράψει τα μυθιστορήματα Rewind (2009), Πώς τελειώνει ο κόσμος (2012, Athens Prize for Literature (2013) και Η νυχτερινή βάρδια του καλλιγράφου (2015) – κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Καλέντη. Έχει μεταφράσει Ντέιβιντ Μίτσελ, Χάνια Γιαναγκιχάρα και Πολ Όστερ. Το πιο πρόσφατό της βιβλίο, τα Πέτρινα Πλοία, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Βιβλίο
0

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Μαρία Ξυλούρη

Βιβλίο / Μαρία Ξυλούρη: «Το μυθιστόρημα είναι αγώνας μεγάλων αποστάσεων, το διήγημα είναι σπριντ»

Τα διηγήματα της συλλογής «Πέτρινα Πλοία» της Μαρίας Ξυλούρη γράφτηκαν στη διάρκεια της προηγούμενης δεκαετίας, παράλληλα με τις μεταφράσεις της σε μερικά από τα πιο δημοφιλή, πολυσέλιδα μυθιστορήματα της αγγλόφωνης λογοτεχνίας (Όστερ, Μίτσελ, Γιαναγκιχάρα) - για τα οποία παραδέχεται πως ακόμα βλέπει εφιάλτες ότι της έχουν ξεφύγει λάθη.
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΔΙΑΚΟΣΑΒΒΑΣ
Άγνωστα αριστουργήματα και άφθονα δοκίμια

Fall Preview 2021 / Book Preview: Άγνωστα λογοτεχνικά αριστουργήματα και άφθονα δοκίμια

Σπάνια αριστουργήματα από την αμερικανική και την ισπανόφωνη λογοτεχνία, δοκίμια για τα σημεία των καιρών, ιστορικά βιβλία για τις σκοτεινές πτυχές του παγκόσμιου γίγνεσθαι, πολλή φιλοσοφία αλλά και η επιστροφή Ελλήνων συγγραφέων, όπως της Ζυράννας Ζατέλη και της Μαρίας Μήτσορα, είναι τα κεντρικά σημεία της προσεχούς εκδοτικής παραγωγής.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Διαβάζοντας για την Αμερική του Τραμπ

Βιβλίο / Διαβάζοντας για την Αμερική του Τραμπ

Μόλις μία εβδομάδα μετά τις αμερικανικές εκλογές, βιβλία δυστοπικού περιεχομένου και πολιτικής θεωρίας εκτοξεύτηκαν στις πρώτες θέσεις των παγκόσμιων πωλήσεων, αποδεικνύοντας ότι η ανάγνωση παραμένει το ένα και μοναδικό όπλο.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Η βίβλος του cult ελληνικού σινεμά

Οθόνες / Η βίβλος του cult ελληνικού σινεμά μόλις κυκλοφόρησε

Τα κείμενα του Φώντα Τρούσα για τις «βαθιά υποτιμημένες ταινίες που απελευθέρωσαν τη ματιά του θεατή από την οικογενειακή τηλεοπτική εικόνα, απενοχοποιώντας περαιτέρω το γυμνό» και για τον underground και τον πειραματικό ελληνικό κινηματογράφο κυκλοφορούν σε ένα μοναδικό, κυριολεκτικά, βιβλίο, από τα LiFO Books.
M. HULOT
Κανείς δεν ήξερε ότι ήταν μαύρη: Η εξωπραγματική ιστορία της επιμελήτριας του JP Morgan

Βιβλίο / Κανείς δεν ήξερε ότι ήταν μαύρη: Η εξωπραγματική ιστορία της επιμελήτριας του JP Morgan

Υπεύθυνη για τα πιο πολύτιμα αποκτήματα της ιδιωτικής συλλογής του διάσημου τραπεζίτη, η απέριττα κομψή βιβλιοθηκάριος Μπελ ντα Κόστα Γκριν ήταν μαύρη αλλά εμφανιζόταν ως λευκή στον αφρό της υψηλής κοινωνίας μέχρι και τον θάνατό της το 1950.
THE LIFO TEAM
Leslie Absher: «Κόρη κατασκόπου, queer κορίτσι» 

Βιβλίο / Κόρη κατασκόπου, queer κορίτσι, συγγραφέας

Η Αμερικανίδα δημοσιογράφος Leslie Absher μάς ξεναγεί στο «Σπίτι με τα μυστικά», εκθέτοντας ταυτόχρονα την προσωπική της πορεία προς την απελευθέρωση, την «ελληνική» της εμπειρία και τις εντυπώσεις της από τις προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ. 
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
«Πολυτεχνείο - Ένα παραμύθι που δεν λέει παραμύθια»

Βιβλίο / Το Πολυτεχνείο έγινε κόμικ: Μια νέα έκδοση για μια μονίμως επίκαιρη εξέγερση

Παραμονές της φετινής επετείου της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, οι εκδόσεις Red ‘n’ Noir κυκλοφόρησαν ένα έξοχο κόμικ αφιερωμένο σε αυτή, που το υπογράφουν ο συγγραφέας Γιώργος Κτενάς και ο σκιτσογράφος John Antono.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Γιατί δεν θα ξεχάσουμε ποτέ τον Μάλκολμ Λόουρι και το «Κάτω από το ηφαίστειο»

Βιβλίο / Το μεγαλόπνοο «Κάτω από το ηφαίστειο» του Μάλκολμ Λόουρι, μια προφητεία για την αποσύνθεση του κόσμου

Οι αναλογίες μεταξύ του μυθιστορηματικού βίου του Βρετανού συγγραφέα και του κορυφαίου έργου του είναι παραπάνω από δραματικές, όπως και αυτές μεταξύ της υπαρξιακής πτώσης του και του σημερινού, αδιέξοδου κόσμου.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Ψέμα μέχρι αποδείξεως του εναντίου

Βιβλίο / Ψέμα μέχρι αποδείξεως του εναντίου

Στο νέο του βιβλίο, «Ψέματα που μας έμαθαν για αλήθειες», το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα, ο Νικόλας Σμυρνάκης καταρρίπτει 23 μύθους που μας καταπιέζουν, βοηθώντας μας να ζήσουμε ουσιαστικότερα.
ΜΑΡΙΑ ΔΡΟΥΚΟΠΟΥΛΟΥ
Βασίλης Σωτηρόπουλος: «Έχουν γίνει μεγάλα βήματα στη νομοθεσία για τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα, υπάρχουν όμως ακόμα σημαντικά κενά»

Βιβλίο / Βασίλης Σωτηρόπουλος: «Έχουν γίνει μεγάλα βήματα στη νομοθεσία για τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα, υπάρχουν όμως ακόμα σημαντικά κενά»

Μια διαφωτιστική συζήτηση με τον γνωστό δικηγόρο παρ’ Αρείω Πάγω και συγγραφέα με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του ΛΟΑΤΚΙ + Δικαιώματα & Ελευθερίες (εκδ. Σάκκουλα), ένα μνημειώδες όσο και πολύτιμο βοήθημα για κάθε ενδιαφερόμενο άτομο.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Βασιλική Πέτσα: «Αυτό που μας πάει μπροστά δεν είναι η πρόοδος αλλά η αγάπη»

Βιβλίο / Η Βασιλική Πέτσα έγραψε ένα μεστό μυθιστόρημα με αφορμή μια ποδοσφαιρική τραγωδία

Η ακαδημαϊκός άφησε για λίγο το βλέμμα του κριτή και υιοθέτησε αυτό του συγγραφέα, καταλήγοντας να γράψει μια ιστορία για το συλλογικό τραύμα που έρχεται να προστεθεί στις ατομικές τραγωδίες και για τη σημασία της φιλικής αγάπης.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Μιχάλης Γκανάς: Ο ποιητής της συλλογικής μας μνήμης

Απώλειες / Μιχάλης Γκανάς (1944-2024): Ο ποιητής της συλλογικής μας μνήμης

«Ό,τι με βασανίζει κατά βάθος είναι η οριστική απώλεια ανθρώπων, τόπων και τρόπων και το ανέφικτο της επιστροφής». Ο σημαντικός Έλληνας ποιητής έφυγε σήμερα από τη ζωή σε ηλικία 80 ετών.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Queer»: Το μυθιστόρημα της στέρησης που πόνεσε τον Μπάροουζ

Βιβλίο / «Queer»: Το μυθιστόρημα της στέρησης που πόνεσε τον Μπάροουζ

Μια αναδρομή στην έξοχη, προκλητική όσο και «προφητική» νουβέλα του Ουίλιαμ Μπάροουζ στην οποία βασίστηκε η πολυαναμενόμενη ταινία του Λούκα Γκουαντανίνο που βγαίνει σύντομα στις κινηματογραφικές αίθουσες.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ