Ο Ταντάσι Σουζούκι είναι διάσημος Ιάπωνας σκηνοθέτης, ιδρυτής της Suzuki Company of Toga και δημιουργός μιας δικής του μεθόδου για την άσκηση των ηθοποιών. Έχει διασκευάσει και σκηνοθετήσει δεκάδες έργα τα οποία προετοιμάζει στην Τόγκα και μετά παρουσιάζει στο φεστιβάλ του, που μαζεύει κοινό απ' όλη τη χώρα και όλο τον κόσμο. Συχνά κάνει και διεθνείς τουρνέ. Ανάμεσα σε όλα αυτά έχει μια ιδιαίτερη αγάπη και έχει σκηνοθετήσει ελληνικές τραγωδίες.
Ο Θόδωρος Τερζόπουλος, ο οποίος συνδέεται με μακρόχρονη φιλία και καλλιτεχνική συγγένεια μαζί του, έχει να λέει μια ιστορία απ' όταν ο Σουζούκι ήταν νέος και επισκέφθηκε την Επίδαυρο. Παραπλάνησε τον επιστάτη του μνημείου και κοιμήθηκε όλη τη νύχτα στη θυμέλη για να νιώσει όλη την ενέργεια του αρχαίου χώρου.
Ο ηθοποιός Αναστάσης Ροϊλός γνώρισε τον Σουζούκι μέσω του Τερζόπουλου, ταξίδεψε δύο φορές στην Τόγκα, όπου παρακολούθησε την εκπαίδευσή του, και γοητευμένος από αυτόν, έχοντας και τη σύμφωνη γνώμη του Έλληνα σκηνοθέτη και δασκάλου του, μετέφρασε στα ελληνικά το «Πολιτισμός είναι το σώμα», ένα βιβλίο στο οποίο ο Ιάπωνας σκηνοθέτης-δάσκαλος-φιλόσοφος αναλύει τις ιδέες του για το σύγχρονο θέατρο, τον σύγχρονο πολιτισμό και όλες τις εκφάνσεις της ζωής μέσα και έξω από το θέατρο.
— Η απόφασή σου να μεταφράσεις το βιβλίο του Σουζούκι ήταν ένας τρόπος να εντρυφήσεις στη φιλοσοφία του;
Απ' όταν αποφάσισα να πάω στην Τόγκα και να εκπαιδευτώ στη μέθοδο του Σουζούκι, ξεκίνησα να διαβάζω πηγές για να προετοιμαστώ και ανακάλυψα ότι δεν υπήρχε βιβλιογραφία στα ελληνικά. Διαβάζοντας το «The way of acting», το μόνο βιβλίο που κυκλοφορούσε τότε με μεταφρασμένα στα αγγλικά κείμενα του ίδιου του Σουζούκι, μου πέρασε η σκέψη να το μεταφράσω στα ελληνικά για να εμβαθύνω στη φιλοσοφία του. Άλλωστε, οποιοδήποτε δομημένο σύστημα θέλει αρκετή τριβή για να το καταλάβεις, πόσο μάλλον όταν μιλάμε για μεθόδους υποκριτικής που έχουν σωματική και πνευματική εμπλοκή.
Η εμπειρία στην Τόγκα έδωσε υπόσταση σε όσα είχα διαβάσει μέχρι τότε και επιστρέφοντας θέλησα να συνεχίσω την άσκηση σαν να ήμουν εκεί. Αισθάνομαι πολύ τυχερός που η σκέψη μου αυτή συνέπεσε με την επιθυμία του Σουζούκι να μεταφραστεί η μέθοδός του από έναν ηθοποιό που την έχει γνωρίσει και την έχει καταλάβει, που με άλλα λόγια έχει βιώσει ο ίδιος τα σωματικά φαινόμενα που προκαλεί το training.
Επίσης, το ταξίδι μου συνέπεσε με την έκδοση του αναθεωρημένου βιβλίου που εξέδωσε η SCOT πρωτοτύπως γραμμένη στα αγγλικά, το «Culture is the body», του οποίου η μετάφραση μού ανατέθηκε τελικά.
Πιστεύω πως στη ζωή μας, αν έχουμε ανοιχτές τις κεραίες μας, μπορούμε να παίρνουμε συνεχώς μαθήματα από τους γύρω μας και από καθετί που μας συμβαίνει. Αν όμως είμαστε αρκετά τυχεροί, μπορεί να συναντήσουμε κάποιον ή κάποιους σπάνιους ανθρώπους που μπορούν με την οξύνοια και τη διορατικότητά τους να βάλουν τη ζωή μας σε νέα τροχιά εξέλιξης. Λίγο πολύ όλοι μας αντιλαμβανόμαστε την έννοια του Δασκάλου, ακόμα κι αν δεν έχουμε συναντήσει κάποιον.
— Ας βάλουμε μια σειρά. Έχοντας εκπαιδευτεί πρώτα στη μέθοδο του Τερζόπουλου, είδες ότι κατά κάποιον τρόπο συγγενεύουν οι δύο τεχνικές;
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι έχουν κοινό στόχο, κυρίως όσον αφορά τη διαχείριση της ενέργειας από τον ηθοποιό επί σκηνής, ακολουθούν όμως διαφορετικούς δρόμους. Και οι δύο τεχνικές είναι πολύ μακριά από το ρεαλιστικό θέατρο. Με μια πρώτη ματιά φαίνεται να προσεγγίζουν το σκηνικό γεγονός καθαρά, μέσα από αυστηρή φόρμα που θυμίζει περισσότερο ιεροτελεστία παρά την καθημερινή μας ζωή. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι στερούνται «αλήθειας», ότι δηλαδή στον ηθοποιό δεν συμβαίνει τίποτα. Απλώς η σκηνική αλήθεια που αναζητούν πραγματώνεται σωματικά και όχι ψυχολογικά. Ο δρόμος είναι η αφαίρεση.
Για παράδειγμα, στη ρεαλιστική απόδοση ενός ρόλου, και πολύ περισσότερο στη νατουραλιστική, οι ηθοποιοί έχουν την ελευθερία να προσθέτουν στο κείμενο του συγγραφέα αντικρίσματα της καθημερινής ζωής, δηλαδή σύγχρονές μας φράσεις, επιφωνήματα και άλλα, ώστε το κοινό σχεδόν να ξεχάσει ότι βλέπει ηθοποιούς, να νομίζει ότι βλέπει καθημερινούς ανθρώπους.
Από την άλλη, οι σκηνοθέτες για τους οποίους μιλάμε, αντί να προσθέτουν, αφαιρούν. Διασκευάζουν τα κείμενα κρατώντας μόνο ό,τι θεωρούν πραγματικά χρήσιμο και το αποτέλεσμα είναι σαν παρτιτούρα μουσικού κομματιού και τηρείται ευλαβικά. Αυτός είναι ο δικός τους δρόμος για ένα θέατρο πλούσιο σε νοήματα, τα οποία φανερώνονται αποκλειστικά μέσω του ηθοποιού. Γι’ αυτό και επιμένουν τόσο πολύ στη δουλειά επάνω στο σώμα.
— Σε είλκυε πάντα η ιαπωνική κουλτούρα;
Ναι. Από την αισθητική και το περιεχόμενο των μάνγκα και των άνιμε μέχρι τον κώδικα τιμής των σαμουράι, την αρχιτεκτονική τους, τις θρησκευτικές τους δοξασίες και την πειθαρχία που χαρακτηρίζει τον ιαπωνικό λαό στο σύνολό του. Επίσης θαυμάζω τον σεβασμό που δείχνουν στον άνθρωπο και στη φύση, στη γενεσιουργό αλλά και στην καταστροφική πλευρά της. Γενικώς βρίσκω καθετί ιαπωνικό εξαιρετικά γοητευτικό.
Πριν πάω βέβαια, ήξερα μόνο κάποια άνιμε, τον Μιγιαζάκι, σκόρπιες εικόνες από το θέατρο Νο και το Καμπούκι και σκηνές από τη «Μήδεια» του Νιναγκάουα που είχα δει στη σχολή. Όταν επισκέφτηκα τη χώρα, ανοιχτός στις επιρροές από το περιβάλλον που γέννησε τη φιλοσοφία του Σουζούκι, γνώρισα τα υπόλοιπα στοιχεία.
— Πότε έμαθες για την περίπτωσή του;
Κοντά δέκα χρόνια πριν, από τον Τερζόπουλο. Εκείνος με παρότρυνε να πάω στην Τόγκα και με σύστησε στον Σουζούκι και την ομάδα του.
— Είδε κάτι σε σένα που έκανε επιτακτική την ανάγκη να μυηθείς στον τρόπο του;
Πιστεύω πως στη ζωή μας, αν έχουμε ανοιχτές τις κεραίες μας, μπορούμε να παίρνουμε συνεχώς μαθήματα από τους γύρω μας και από καθετί που μας συμβαίνει. Αν είμαστε αρκετά τυχεροί, μπορεί να συναντήσουμε κάποιον ή κάποιους σπάνιους ανθρώπους που με την οξύνοια και τη διορατικότητά τους είναι σε θέση να βάλουν τη ζωή μας σε νέα τροχιά εξέλιξης. Λίγο πολύ όλοι μας αντιλαμβανόμαστε την έννοια του δασκάλου, ακόμα και αν δεν έχουμε συναντήσει κάποιον.
Ο Τερζόπουλος μπορεί να «διαβάσει» κάποιον βλέποντάς τον απλώς να κινείται στη σκηνή και από δυο κουβέντες που θα ανταλλάξει μαζί του. Όταν μου είπε ότι πρέπει να πάω στον Σουζούκι και να μάθω τη μέθοδό του, η απόφαση κατοχυρώθηκε αυτομάτως μέσα μου, χωρίς δεύτερη σκέψη. Δεν σκέφτηκα ποτέ τι μπορεί να είδε, απλώς τον εμπιστεύτηκα.
— Και αποφάσισες, όσο μακρινό ταξίδι κι αν ήταν, να το κάνεις μόνο για τον Σουζούκι;
Ο Σουζούκι ήταν η αφορμή. Ένα ταξίδι το κάνεις για να μάθεις περισσότερα πράγματα για τον εαυτό σου. Φεύγεις απ' όσα έχεις συνηθίσει, τις ευκολίες σου, την ασφάλεια, και εξερευνάς τα όριά σου, προσαρμόζεσαι σε νέες συνθήκες, με άγνωστους ανθρώπους, καλείσαι να ξεπεράσεις τα όποια εμπόδια και να βρεις την ψυχραιμία να απολαύσεις τη διαδρομή. Δεν ήξερα τι θα συναντούσα, ένιωθα μόνο ενστικτωδώς την ανάγνη να πάω εκεί.
— Τι ήταν αυτό που σε μαγνήτισε τόσο πολύ; Το θέατρο ή κάτι βαθύτερο, ίσως ακόμα και κάτι που εσύ θεωρείς «ιερό»;
Το θέατρο είναι ένα μέσο για να αγγίξουμε την ιερότητα της ζωής. Από αυτή την άποψη, ο στόχος ήταν η εξέλιξη και σε καλλιτεχνικό και σε προσωπικό επίπεδο, το ένα βήμα παραπέρα. Ό,τι κι αν κάνει κάποιος στη ζωή του, το να προσπαθεί να το κάνει με όλες του τις δυνάμεις, με πάθος, για να το κάνει καλά, έχει μια αδιαπραγμάτευτη ιερότητα.
Σε αυτό το πλαίσιο οφείλεις στον εαυτό σου να διδαχθείς από τους καλύτερους. Η φιλοσοφία του Σουζούκι για τη ζωή και την τέχνη είναι ικανή να ενεργοποιήσει σε κάποιον αυτή την αποφασιστικότητα. Το καταλαβαίνει κανείς και από την επιρροή που έχει σε όλες τις μεγάλες σχολές του κόσμου, ειδικά στα μεγάλα κέντρα της Αμερικής και της Ρωσίας.
Και δεν χρειάζεται να μιλήσω καν για τον βασικό πυρήνα της ομάδας του που αποτελείται από περίπου σαράντα ανθρώπους που τον ακολουθούν πιστά όλα αυτά τα χρόνια, και τους νεότερους, που προστίθενται κάθε χρόνο.
— Αυτές τις δύο φορές που παρακολούθησες το training υπήρχαν άλλοι Δυτικοί;
Εκτός από Ιάπωνες, υπήρχαν ηθοποιοί απ' όλον τον κόσμο, και από την Κίνα, την Κορέα και την Ινδονησία, όπου ο Σουζούκι έχει μια πιο σταθερή συνεργασία με μεγάλες θεατρικές και χοροθεατρικές ομάδες. Υπήρχαν και συνάδελφοι από Ισπανία, Ιταλία, Γαλλία, Λιθουανία, Πολωνία, Σουηδία, Δανία, Αυστραλία, Χιλή, Αργεντινή, το Ηνωμένο Βασίλειο και φυσικά από τις ΗΠΑ, όπου υπάρχει το SITI Company που συνίδρυσε η Άν Μπόγκαρτ με τον Σουζούκι και στην οποία διδάσκονται τα Viewpoints της και μια πιο προσαρμοσμένη στα αμερικανικά πρότυπα εκδοχή της μεθόδου Σουζούκι.
— Ξέρω ότι χρειάστηκε να αποφορτιστείς μετά την εκπαίδευση και έμεινες ένα διάστημα στη χώρα.
Ζητούμενο δεν ήταν να αποφορτιστώ αλλά να αφήσω τα πράγματα να βρουν τον χώρο τους μέσα μου. Η φιλοσοφία του Σουζούκι είναι άμεσα συνδεδεμένη με ολόκληρη την ιαπωνική κουλτούρα, αισθάνομαι ότι δεν θα μπορούσα να την κατανοήσω πλήρως αν δεν περνούσα χρόνο εκεί.
— Πόση επαφή έχει ο Σουζούκι με τη σύγχρονη ιαπωνική πραγματικότητα;
Πέρα από ένα αστείο περιστατικό στον σταθμό Ueno στο Τόκιο, όπου έπιασα κουβέντα με έναν 80άχρονο κοσμογυρισμένο Ιάπωνα, ο οποίος δεν ήξερε ούτε τον Σουζούκι ούτε κατά πού πέφτει η Τόγκα, αλλά ήξερε τη «Μέρινα Μέρκιουρη», πρέπει να πω ότι ο Σουζούκι έχει έντονη παρουσία στα ιαπωνικά καλλιτεχνικά πράγματα.
Ξεκίνησε το 1960 ως underground σκηνοθέτης μιας μικρής θεατρικής ομάδας και έφτασε σήμερα να επηρεάζει το θεατρικό γίγνεσθαι στην Ιαπωνία και σε όλον τον κόσμο. Εκτός από τη δημιουργία της μεθόδου του και της SCOT, έχει διατελέσει καλλιτεχνικός διευθυντής σε μεγάλα ιδρύματα τεχνών στην Ιαπωνία (SPAC και NBS), ενώ μαζί με τον Θεόδωρο Τερζόπουλο, τον Bob Wilson, τον Yuri Lubimov, τον Heiner Müller και άλλους σπουδαίους καλλιτέχνες είναι ιδρυτικό μέλος της Θεατρικής Ολυμπιάδας.
Επίσης, είναι εμπνευστής και ιδρυτής φεστιβάλ που προωθούν τη διεθνή καλλιτεχνική προβολή και ανταλλαγή, όπως το Toga International Theatre Festival, το οποίο κάθε χρόνο υποδέχεται μεγάλους θιάσους του εξωτερικού, και το Φεστιβάλ BaSeTo, που συνδιοργανώνει μαζί με άλλους κορυφαίους σκηνοθέτες της Ιαπωνίας, της Κορέας και της Κίνας.
Μέσα σε όλα αυτά στηρίζει έμπρακτα τους νέους καλλιτέχνες, δίνοντάς τους βήμα στα φεστιβάλ αλλά και καθοδήγηση μέσα από συνέδρια και το blog του και προσκαλώντας τους στην Τόγκα.
— Κριτικάρει έντονα το σύγχρονο δυτικοπρεπές ιαπωνικό θέατρο στο βιβλίο.
Ασκεί κριτική σε κάποια είδη καλλιτεχνών του θεάτρου, αλλά επί της ουσίας στο είδος των ανθρώπων που προσεγγίζουν επιφανειακά αυτό που κάνουν. Σχολιάζει την αμετακίνητη εμμονή κάποιων με τις παρανοήσεις τους. Το κάνει βέβαια πάντα αναλύοντας και επιχειρηματολογώντας. Η αιχμηρά κριτική του σκέψη και το χιούμορ του κάνουν απολαυστική την παρακολούθηση τέτοιων αναλύσεων. Επιπλέον, έχει ενδιαφέρον το ότι πολλά από αυτά με τα οποία ασχολείται μπορεί κανείς να τα εντοπίσει όχι μόνο στην ελληνική καλλιτεχνική πραγματικότητα αλλά και εκτός θεάτρου.
— Το βιβλίο δεν είναι μόνο προσέγγιση του θεάτρου αλλά και πολλά άλλα.
Καθετί για το οποίο μιλάει το προσεγγίζει φιλοσοφικά και πολλές φορές κοινωνικοπολιτικά. Η φράση «πολιτισμός είναι το σώμα» δεν είναι κάτι που αφορά μόνο τους ηθοποιούς, αφορά τον καθένα μας. «Το θέατρο είναι το μέσο» λέει συνεχώς, ο στόχος είναι ο άνθρωπος – ο θεατής και ο θεώμενος. Για μένα το βιβλίο είναι πρώτα φιλοσοφικό, ασχολείται με τη στάση μας απέναντι στα πράγματα, και έπειτα ένα βιβλίο για το θέατρο.
— Χρησιμοποιείς την τεχνική του στο θέατρο;
Χρησιμοποιώ κάποιες από τις ασκήσεις του για να ενεργοποιώ το σώμα μου. Αλλά οι περισσότερες ασκήσεις έχουν νόημα μόνο αν γίνονται ομαδικά.
— Αυτό το διάστημα που συμμετέχεις σε παράσταση αρχαίου δράματος, στη «Μήδεια», θα έχεις ευκαιρία να τις εφαρμόσεις;
Τα εργαλεία τα χρησιμοποιείς κατά το δοκούν, σύμφωνα πάντα με τις ανάγκες κάθε παράστασης. Για να εφαρμοστούν αυτούσια θα πρέπει ο σκηνοθέτης να αποφασίσει να δουλέψει τους ηθοποιούς με τις ασκήσεις του Σουζούκι και να κάνουν το training σε κάθε πρόβα αλλά και ως ζέσταμα πριν από την παράσταση. Από εκεί και πέρα οι απόψεις του είναι αυτές που με έχουν επηρεάσει και προσπαθώ να τις ακολουθώ σε ό,τι κι αν κάνω. Η τεχνική άλλωστε δεν είναι κάτι παγιωμένο αλλά κάτι που εξελίσσεται μέσα σου, παράλληλα με τη συνθήκη με την οποία συναντιέσαι κάθε φορά.
Tadashi Suzuki, «Waiting for Orestes: Electra», 2012