Από τη Σμύρνη στην Οδησσό και την Τραπεζούντα, από την Κωνσταντινούπολη στο Αργυρόκαστρο και την Αλεξάνδρεια, η φωτογράφος, γραφίστρια και επιμελήτρια εκδόσεων Μαρία Στέφωση ταξίδεψε επί δύο χρόνια σε κάθε γωνιά της Ρωμιοσύνης αναζητώντας τα εκπαιδευτήρια που ίδρυσε ο ελληνισμός από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα.
Μέσα σε 320 σελίδες και αναφερόμενη σε 52 σχολεία, στο λεύκωμα «Σχολείων Εγκώμιον» η ερευνήτρια υπενθυμίζει και αναδεικνύει τα σχολεία τα οποία συντήρησε μέσα σε συνθήκες δύσκολες και αντίξοες ο απόδημος ελληνισμός, εξετάζει την αρχιτεκτονική, τους ευεργέτες ιδρυτές τους, τους άξιους δασκάλους, την ιδεολογική και αισθητική σφραγίδα τους στα μέρη όπου ανεγέρθηκαν.
«Ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια της ιστορίας της εκπαίδευσης αποτελεί ασφαλώς η παρουσίαση των δομών της εκπαίδευσης. Σημαντικά πνευματικά κέντρα σε περιοχές του περιφερειακού ελληνισμού αποτέλεσαν νησίδες του ελληνικού πολιτισμού. Η σημασία της προσπάθειας αυτής καθιστά την ενασχόληση με την εκπαιδευτική δραστηριότητα του παροικιακού ελληνισμού ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον κεφάλαιο, καθώς συνδέεται με την ανάδειξη του παιδευτικού ρόλου του στα Βαλκάνια, και όχι μόνο, κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας. Σκοπός της έρευνάς μου ήταν η φωτογραφική αποτύπωση των εκπαιδευτηρίων που ιδρύθηκαν από τις ελληνικές κοινότητες και τους μεγάλους ευεργέτες, από τα μέσα του 19ου έως τις αρχές του 20ού αιώνα», λέει η κ. Στέφωση, που πιστεύει ότι «το να μιλάς για το παρελθόν είναι ο καλύτερος τρόπος να καταλάβεις το παρόν και να προσεγγίσεις το μέλλον».
Μέσα σε 320 σελίδες και αναφερόμενη σε 52 σχολεία, στο λεύκωμα «Σχολείων Εγκώμιον» η ερευνήτρια υπενθυμίζει και αναδεικνύει τα σχολεία τα οποία συντήρησε μέσα σε συνθήκες δύσκολες και αντίξοες ο απόδημος ελληνισμός, εξετάζει την αρχιτεκτονική, τους ευεργέτες ιδρυτές τους, τους άξιους δασκάλους, την ιδεολογική και αισθητική σφραγίδα τους στα μέρη όπου ανεγέρθηκαν.
Η επίσκεψή της το 2016 στο Αβερώφειο Γυμνάσιο στην Αλεξάνδρεια έγινε η αφορμή να δημιουργήσει πρώτα μια έκθεση με θέμα το ίδιο σχολείο, και να αναζητήσει πόσα άλλα εκπαιδευτήρια που δημιουργήθηκαν από τις ελληνικές κοινότητες υπάρχουν σήμερα.
«Ένα χρονικό πλαίσιο στην ερευνά μου ήταν τα τελευταία περίπου 35 χρόνια του 19ου αιώνα με τα πρώτα χρόνια του 20ού, μέχρι την έναρξη των Βαλκανικών Πολέμων, λόγω κάποιων μεταρρυθμίσεων που έγιναν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία με τον όρο Τανζιμάτ. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές είχαν ως αποτέλεσμα, μετά το 1856, να βελτιωθούν αρκετά οι συνθήκες διαβίωσης των μη μουσουλμανικών πληθυσμών. Και αυτό είχε ως άμεσο αποτέλεσμα την απρόσκοπτη άνθηση της λειτουργίας των σχολείων και των διαφόρων φορέων της ελληνικής κοινότητας» λέει.
Αφού διαπίστωσε ότι εκείνη την περίοδο κτίστηκαν πολλά νέα εκπαιδευτήρια, ήθελε να δει αν υπάρχουν ακόμη και σε τι κατάσταση βρίσκονται. Μέσω ιστορικών αναφορών και κειμένων και με τη βοήθεια του διαδικτύου, κατέληξε σε μια λίστα σχολείων που θα μπορούσε να επισκεφτεί και να φωτογραφήσει. Καλύπτονται γεωγραφικά η Ήπειρος, η Μακεδονία, η Θράκη και η Χίος από Ελλάδα, η Οδησσός της Ουκρανίας, η Ρουμανία, η Αλβανία, η Τουρκία και η Αίγυπτος.
«Στο βιβλίο αναφέρονται 52 σχολεία που χτίστηκαν από μικρές και μεγάλες ελληνικές κοινότητες, με τη χρηματοδότηση των μεγάλων γνωστών ευεργετών του γένους, και από εισφορές και ίδια συμμετοχή των ελληνικών κοινοτήτων, με τη βοήθεια των φιλεκπαιδευτικών συλλόγων που είχαν ιδρυθεί για αυτόν τον σκοπό και του Οικουμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως.
Από αυτά τα σχολεία σήμερα λειτουργούν, σχεδόν, ως σχολεία αυτά που βρίσκονται στον ελλαδικό χώρο, και λέω σχεδόν γιατί κάποια έχουν γίνει πια πολιτιστικά κέντρα ή άλλοι δημόσιοι χώροι λόγω του ότι αντικαταστάθηκαν από πιο σύγχρονα κτίρια. Από αυτά που βρίσκονται στις άλλες χώρες, πολλά ακόμη είναι σχολεία και λειτουργούν κανονικά. Τα πιο σημαντικά που θα ήθελα να αναφέρω είναι από ιστορικής πλευράς, δηλαδή τη χρονική στιγμή που δημιουργήθηκαν και τον ρόλο που έπαιξαν τότε στην εκπαίδευση» λέει.
Η Μαρία Στέφωση ξεχωρίζει ως παραδείγματα αρχιτεκτονικά και εκπαιδευτικά το Ζωγράφειον και το Ζάππειον στην Κωνσταντινούπολη και τη Μεγάλη του Γένους Σχολή, τρία μεγάλα σχολεία με χρηματοδότες τον Χρηστάκη Ζωγράφο, τον Κωνσταντίνο Ζάππα και τον Γεώργιο Ζαρίφη, που συνέβαλε οικονομικά στο χτίσιμο του νέου κτιρίου της Μεγάλης Πατριαρχικής Σχολής. Αυτά λειτουργούν και σήμερα με Έλληνες μαθητές. Σήμερα έχει εγκαταλειφθεί, ωστόσο, το Ροδοκανάκειον Παρθεναγωγείον με χορηγό τον Θεόδωρο Ροδοκανάκη. Ήταν το πρώτο παρθεναγωγείο που χτίστηκε και εγκαινιάστηκε το 1875 από την ελληνική κοινότητα της Οδησσού, όπως και τα Ζωγράφεια Διδασκαλεία, αρρένων και θηλέων, που χτίστηκαν στο γενέθλιο χωριό του Χρηστάκη Ζωγράφου το 1873 με σκοπό τη μόρφωση διδασκάλων και διδασκαλισσών που θα αναλάμβαναν να διδάξουν σε σχολεία της Ηπείρου, στο Αργυρόκαστρο - Κεστοράτι στην Αλβανία.
Η περίφημη σχολή των Ζωσημάδων αδελφών, που ιδρύθηκε το 1820 –το σημερινό κτίριο αποπερατώθηκε το 1905– στα Ιωάννινα σήμερα είναι σχολείο, ενώ το Μαράσλειον Εκπαιδευτήριον του μεγάλου ευεργέτη Γρηγορίου Μαρασλή, ένα επιβλητικό κτίριο του 1900, σήμερα είναι βουλγαρικό σχολείο στη Φιλιππούπολη. Στην ίδια πόλη, τα Ζαρίφεια Διδασκαλεία με χορηγό τον Γεώργιο Ζαρίφη ιδρύθηκαν το 1874 για την «ελληνοπρεπή μόρφωση των βορείων Θρακών», όπως έλεγαν, και σήμερα είναι πολιτιστικό κτίριο. Δημόσιο κτίριο είναι σήμερα το Ζάππειον Κεντρικόν Παρθεναγωγείον στην Αδριανούπολη, περίφημο σχολείο που ιδρύθηκε το 1884-1885 από τον Κωνσταντίνο Ζάππα .
Στους Επιβάτες (Σηλυβρία Τουρκίας) τα Αρχιγένεια Εκπαιδευτήρια του ζεύγους Σαράντη και Ελένης Αρχιγένη, με την ίδρυση του παρθεναγωγείου το 1857, σπουδαίου κέντρου για τη μόρφωση διδασκαλισσών για τα σχολεία της Ανατολής, σήμερα αναστηλώθηκαν και αποτελούν μέρος της Ακαδημίας Καλών Τεχνών του δήμου Σηλυβρίας, ενώ το περίφημο Φροντιστήριον της Τραπεζούντας, ο «Φάρος της Ανατολής», που το νέο του κτίριο εγκαινιάστηκε το 1902, σήμερα είναι τουρκικό σχολείο. Στη Σμύρνη, το Κεντρικόν Παρθεναγωγείον, το οποίο σώθηκε από την πυρκαγιά λόγω της θέσης του κοντά στον καθεδρικό ναό των Καθολικών, σήμερα είναι τουρκικό σχολείο.
«Η έννοια του Ελληνισμού, ως διαχρονική, πολιτιστική, λειτουργική έννοια, βρίσκεται κοντύτερα σ' αυτό που το ελληνικό έθνος αποτυπώνει. Στη "λαλιά" του. Στη γλώσσα του. Η γλώσσα είναι ο πολιτισμός, η ιστορία, η ταυτότητά μας.
H εκπαίδευση αποτέλεσε και σύστησε ένα από τα πλέον αποτελεσματικά εργαλεία για την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους, καθώς μέσω αυτής καλλιεργούνταν το εθνικό φρόνημα, αλλά και σημαντικά πνευματικά εφόδια, όπως η γλώσσα, στοιχεία αναγκαία για την ύπαρξη ενός εθνικού, νομιμοποιητικού συνόλου.
Στις μέρες μας οι νέοι ενηλικιώνονται μέσα σ' ενα πλαίσιο συνεχούς παρόντος, χωρίς καμμιά οργανική σχέση με παρελθόν. Η ιστορική μνήμη είναι αναγκαίο να παραμένει ζωντανή» επισημαίνει η κ. Στέφωση. «Με τη χρήση της φωτογραφίας δίνεται η δυνατότητα στο παρελθόν να εξακολουθεί να είναι παρόν. Ο φωτογραφικός φακός γίνεται ένα "σφουγγάρι", που καταγράφει το ορατό και το αποθηκεύει ως παρελθόν. Ωστόσο, η ανάμνηση είναι μια οργανική διεργασία, υποκειμενική μεν, αλλά πολύ πιο σύνθετη από ό,τι είναι η απλή ανάκληση αποθηκευμένων δεδομένων του παρελθόντος και σίγουρα πιο σύνθετη από ό,τι είναι το απλό πάτημα του κουμπιού μιας φωτογραφικής μηχανής. Η μνήμη γίνεται θεσμική και παίρνει τη μορφή του παρόντος» λέει η Μαρία Στέφωση.
Λίγα λόγια για τη Μαρία Στέφωση
Φωτογράφος, γραφίστας, επιμελήτρια εκδόσεων. Γεννήθηκε στην Αθήνα όπου ζει και εργάζεται. Τελείωσε τις σχολές φωτογραφίας ΑΚΤΟ και ΦΩΤΟΚΙΝΗΣΗ, και παρακολούθησε πολλά φωτογραφικά εργαστήρια και σεμινάρια με γνωστούς επαγγελματίες φωτογράφους. Εργάστηκε στον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού για δέκα χρόνια, στο τμήμα εκδόσεων, ως φωτογράφος και γραφίστας, ταξιδεύοντας και φωτογραφίζοντας σε όλη την Ελλάδα. Ως ελεύθερη επαγγελματίας, ασχολείται με τη φωτογραφία (ταξιδεύοντας στην Ελλάδα και το εξωτερικό), την έκδοση βιβλίων (φωτογραφικά, αρχαιολογικά, οδηγούς κ.ά.), τον σχεδιασμό και την επιμέλεια καταλόγων γνωστών καλλιτεχνών και άλλων εκδόσεων τέχνης. Εκτός από την έκδοση φωτογραφικών και ταξιδιωτικών βιβλίων, έχει κάνει δύο πολυτελείς εκδόσεις («ΑΡXΑΙΑ ΘΕΑΤΡΑ / Θέατρα θέας άξια» και «ΑΡΧΑΙΑ ΣΤΑΔΙΑ / Από την Ολυμπία στην Αντιόχεια»), με φωτογραφίες της από όλη την περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου.
Δώδεκα σημαντικά σχολεία του ελληνισμού
Ζωγράφειο Γυμνάσιο Κωνσταντινούπολης
Το Ζωγράφειο Λύκειο, από τα ελάχιστα εναπομείναντα ελληνικά εκπαιδευτικά ιδρύματα της Κωνσταντινούπολης, βρίσκεται σε πάροδο του κεντρικού πεζόδρομου του Πέραν, πολύ κοντά στο Σισμανόγλειο Μέγαρο, έδρα της ελληνικής προξενικής αρχής. Η ιστορία του Ζωγραφείου Σχολείου ανάγεται στον 19ο αιώνα, όταν υπήρξε ανάγκη ανίδρυσης ενός επιπλέον εκπαιδευτικού ιδρύματος, καθώς το Ζάππειον Μέγαρον δεν επαρκούσε.
Ο διαμένων στο Παρίσι Χρηστάκης Ζωγράφος πρόσφερε περισσότερες από 10.000 χρυσές λίρες της εποχής για την ανέγερσή του. Το 1890, η Γενική Συνέλευση της κοινότητας αποφάσισε να ονομάσει το νέο διδακτήριο «Ζωγράφειον», σε ένδειξη τιμής προς τον μεγάλο ευεργέτη. Το μεγαλοπρεπές οικοδόμημα υπήρξε έργο του αρχιτέκτονα Περικλή Φωτιάδη, που επελέγη μετά την προκήρυξη αρχιτεκτονικού διαγωνισμού.
Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Φραγκόπουλου, διευθυντή του Ζωγραφείου επί σειρά πολλών ετών, πριν τις απελάσεις του 1964 υπήρχε το αδιαχώρητο από πλευράς μαθητών (περί τους 730), γεγονός που επέβαλε την προσθήκη ενός επιπλέον ορόφου. Το 2004 ιδρύθηκε στην Αθήνα ο Σύλλογος «Φίλοι του Ζωγραφείου Λυκείου Κωνσταντινούπολης», με στόχο την ανεύρεση πόρων για την εύρυθμη λειτουργία του σχολείου.
Ζάππειο Παρθεναγωγείο Κωνσταντινούπολης
Η ανέγερση του νέου εκπαιδευτηρίου-προτύπου, ανάλογου με το Αρσάκειο των Αθηνών, υπήρξε δώρημα του Ηπειρώτη αγωνιστή της Επανάστασης και μεγαλοκτηματία Ευαγγέλη Ζάππα και του κληρονόμου εξαδέλφου του Κωνσταντίνου Ζάππα. Το Ζάππειον Παρθεναγωγείον θεμελιώθηκε στις 12 Δεκεμβρίου του 1882 επί σουλτάνου Abdulhamit Han Β΄ και Πατριάρχου Ιωακείμ του Γ΄ και εγκαινιάστηκε στις 9 Ιουλίου 1885, με την ονομασία πλέον «Ζάππειον Παρθεναγωγείον». Σε κείμενο μαρμάρινης πλάκας στον δεξιό παραστάτη της εισόδου αναγράφεται και το όνομα του Έλληνα πολιτικού μηχανικού Φιλίππου Οικονόμου, αν και είναι γνωστό πως ο Ιωαννίδης έπαιξε ρόλο κατασκευαστή ή είχε εκπονήσει τα αρχικά σχέδια του κτιρίου.
Το εξαώροφο από μάρμαρο και γαλλικό λίθο, νεοελληνικού ρυθμού, μεγαλοπρεπές άφλεκτο τέμενος της παιδείας, οικοδομημένο σε περίοπτη και ευάερη τοποθεσία, λειτουργούσε εξαρχής με γενική κεντρική θέρμανση που εξασφάλιζε ζεστό νερό και καινοφανή για την εποχή συστήματα φωτισμού και εξαερισμού. Διέθετε ευρύχωρες αίθουσες διδασκαλίας, τεράστιους διαδρόμους, μεγαλοπρεπέστατες αίθουσες υποδοχής, διακοσμημένες με θέματα από την ελληνική μυθολογία, που παριστάνουν την Ηώ και τον Όλυμπο, καθώς και με τοποθεσίες της Πόλης.
Προορισμένο να λειτουργεί και ως εσωτερική σχολή, είχε άνετους κοιτώνες και βοηθητικούς χώρους. Από το 1923, το Εθνικόν Ζάππειον Παρθεναγωγείον μετονομάσθηκε σε Ζάππειο Ρωμέικο Λύκειο Θηλέων, υπάγεται στο τουρκικό υπουργείο Παιδείας και υπόκειται στους νόμους του. Oι ελληνικές επιγραφές και τα ονόματα των ευεργετών διαγράφηκαν. O ανδριάντας του Κωνσταντίνου Ζάππα καλύφθηκε με γύψινο επικάλυμμα, όπως και το όνομα της σχολής, το χαραγμένο πάνω από την κεντρική είσοδο, στην πρόσοψη του κτιρίου. Προτομές φιλοσόφων, αγάλματα μουσών παραμένουν άφαντα... Καθετί που έδινε στο περιβάλλον χρώμα ελληνικό απέσβετο...
Μεγάλη του Γένους Σχολή - Κωνσταντινούπολη
Η Μεγάλη του Γένους Σχολή, γνωστή και ως Πατριαρχική Ακαδημία, ιδρύθηκε αμέσως μετά την Άλωση ως συνέχεια της Οικουμενικής Σχολής, από τον Πατριάρχη Γεννάδιο Β' τον Σχολάριο. Η Σχολή γνώρισε μεγάλη ακμή στη διάρκεια του 19ου αιώνα ως σύμβολο και πνευματικό κέντρο του μικρασιατικού Ελληνισμού, στο οποίο συνέρρεαν μαθητές από όλες τις μικρασιατικές επαρχίες. Από τη σύστασή της και έως το έτος 1803, η Πατριαρχική Ακαδημία στεγαζόταν σε διάφορα οικήματα του Φαναρίου. Κατά τα έτη 1804-1825 και 1837-1849, η Σχολή λειτουργούσε στο μέγαρο του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου στην Ξηροκρήνη, έως την οριστική της εγκατάσταση στο Φανάρι, το 1849. Το μεγαλοπρεπές κτίριο της Σχολής στο Φανάρι ανοικοδομήθηκε επί Πατριαρχείας του Ιωακείμ του Γ'. Χάρη στις δωρεές του Γεωργίου Ζαρίφη, των πατέρων της Ιεράς Μονής Βατοπεδίου, καθώς και άλλων δωρητών, στις 30 Ιανουαρίου 1880, εορτή των Τριών Ιεραρχών, τοποθετήθηκε ο θεμέλιος λίθος ενός επιβλητικού κτιρίου, που δεσπόζει επί του Κερατίου Κόλπου, στη συνοικία του Μουχλίου και πλησίον του ομωνύμου ναού της Παναγίας. Αρχιτέκτονας είναι ο Κωνσταντίνος Δημάδης. Τα εγκαίνια πραγματοποιήθηκαν από τον Πατριάρχη Ιωακείμ Γ΄ στις 12 Σεπτεμβρίου 1882. Σήμερα λειτουργεί ως σχολείο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.
Ροδοκανάκειο Παρθεναγωγείο - Οδησσός
Η ανάγκη της ίδρυσης ελληνικού παρθεναγωγείου στην Οδησσό ωρίμασε στα τέλη του 1870. Η ελληνική παροικία αποφάσισε να συστήσει επιτροπή με αντικείμενο την προετοιμασία και οργάνωση του παρθεναγωγείου. Το σχέδιο του καταστατικού που ετοίμασαν μέλη της επιτροπής, με επικεφαλής τον αρχιμανδρίτη Βουλισμά, ανέφερε χαρακτηριστικά ότι η ελληνική παροικία της Οδησσού, θέλοντας να δώσει τη δυνατότητα στα «κοράσια των μελών της» να αποκτήσουν παιδεία, ίδρυσε στην Οδησσό παρθεναγωγείο τεσσάρων τάξεων και μιας προκαταρκτικής τάξης. Όλα τα μαθήματα διδάσκονταν στην ελληνική γλώσσα σε όλες τις τάξεις και, επίσης, όλα τα βιβλία και βοηθητικά εγχειρίδια ήταν στην ελληνική γλώσσα. Με πρόταση της επιτροπής, οι χορηγοί θα έδιναν ένα χρηματικό ποσό για πέντε χρόνια, το οποίο μαζί με τα δίδακτρα θα κάλυπτε τις αρχικές ανάγκες του παρθεναγωγείου. Στις 17 Ιανουάριου 1872, στην τρίτη συνεδρίαση του συμβουλίου της κοινότητας, αποφασίστηκε η ίδρυση ελληνικού παρθεναγωγείου. Ενοικιάστηκε το σπίτι του Θεόδωρου Μαυροκορδάτου και στις 5 Νοεμβρίου 1872 έγιναν τα εγκαίνια και ο αγιασμός του παρθεναγωγείου.
Με την πάροδο του χρόνου και την αύξηση των μαθητριών, η κοινότητα ενοικίασε ακόμα τρία δωμάτια στο ίδιο σπίτι, αλλά απασχολούσε πλέον και το συμβούλιο η ιδέα της οικοδόμησης ιδιόκτητης σχολής. Αυτή την ιδέα την πραγματοποίησαν με την ευκαιρία του ερχομού της βασίλισσας Όλγας στην Οδησσό, η οποία θεμελίωσε το κτίριο στον αυλόγυρο της ελληνικής εκκλησίας της Αγίας Τριάδας, μετά την άδεια που ζήτησε η κοινότητα από τον αρχιεπίσκοπο Οδησσού και Χερσώνος, Δημήτριο. Όλα τα έξοδα της οικοδόμησης του κτιρίου τα ανέλαβε ο Θεόδωρος Ροδοκανάκης, γι’ αυτό και η Γενική Συνέλευση της «Αγαθοεργού Κοινότητος», που έλαβε χώρα στις 2 Ιουνίου 1874, αποφάσισε να ονομάσει το παρθεναγωγείο «Ελληνικό Ροδοκανάκειον Παρθεναγωγείον». Ύστερα από έναν χρόνο, στις 2 Ιουνίου 1875, έγινε η τελετή των εγκαινίων και ο αγιασμός του Ροδοκανάκειου. Το Ροδοκανάκειον Παρθεναγωγείον τη στιγμή που εμφανίστηκε ήρθε να καλύψει τις αυξημένες εκπαιδευτικές ανάγκες των Ελλήνων της Οδησσού. Μέχρι το 1937 λειτούργησε ως ελληνικό σχολείο [...].
Ζωγράφεια Διδασκαλεία στο Αργυρόκαστρο - Κεστοράτι - Αλβανία
Διαρκής υπήρξε η εκπαιδευτική προσπάθεια που αποσκοπούσε στη διάσωση, στον εμπλουτισμό και στον εκσυγχρονισμό της ελληνικότητας των κατοίκων της ενιαίας τότε Ηπείρου, κατά το παιδαγωγικό ιδεώδες του χριστιανικού, νεοκλασικού και επιστημονικού ανθρωπισμού. Στο αίτημα για τη σύσταση διδασκαλείων ανταποκρίθηκαν εμπράκτως οι φιλογενείς Χρηστάκης Ζωγράφος από το Κεστοράτι Αργυροκάστρου και Γεώργιος Ζαρίφης από τη Φιλιππούπολη Θράκης, αμφότεροι εγκατεστημένοι στην Κωνσταντινούπολη. Με την παρότρυνση των Φιλεκπαιδευτικών Συλλόγων, Ηπειρωτικού και Θρακικού της Κωνσταντινουπόλεως, ίδρυσαν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους Διδασκαλεία Αρρένων και Θηλέων, με γενναίες χορηγίες, για τη μόρφωση διδασκάλων και διδασκαλισσών. Οι φιλόμουσοι αυτοί άνδρες και ευεργέτες των Ελλήνων καθιστούσαν τον πλούτο τους «ελπίδος ταμείον» για τη διάδοση των γραμμάτων και την παιδεία του Γένους. Ίδρυσαν και συντηρούσαν πρωτοποριακές σχολές, τα Διδασκαλεία, φυτώρια διδασκάλων. Ο μεγάλος ευεργέτης Χρηστάκης Ζωγράφος χρηματοδότησε το 1873 την ανέγερση και τη συντήρηση μεγαλοπρεπών εκπαιδευτηρίων διαφόρων βαθμίδων, για τη στέγαση του Δημοτικού, του Ελληνικού Σχολείου και του Παρθεναγωγείου. Χορηγούσε σε ετήσια βάση όλα τα έξοδα διατροφής και ενδυμασίας 60 υπότροφων επιμελών σπουδαστών (30 αρρένων και 30 θηλέων), τέκνων απόρων οικογενειών. Οι διδάσκοντες ήταν απόφοιτοι της Ζωσιμαίας Σχολής Ιωαννίνων, της Μεγάλης του Γένους Σχολής στην Κωνσταντινούπολη και των Διδασκαλείων. Οι απόφοιτοι των Ζωγραφείων Διδασκαλείων, άρρενες και θήλεις, αναλάμβαναν την υποχρέωση να διδάξουν σε σχολεία της Ηπείρου.
Ζωσιμαία Σχολή στα Ιωάννινα
Η χορηγία των αδελφών Ζωσιμάδων για την ίδρυση της Ζωσιμαίας Σχολής οριοθετεί την τελευταία περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η ίδρυσή της επιβεβαιώνει την πεποίθηση πως η εθνική ολοκλήρωση θα επιτευχθεί διά της παιδείας. Η παλαιότερη χρηματοδότηση των Ζωσιμάδων για τις εκδόσεις του Κοραή εδραίωνε την πίστη ότι ο φωτισμός είναι απόρροια ανθρωπιστικής παιδείας και καλλιέργειας. Η περίφημη Zωσιμαία Σχολή Ιωαννίνων ιδρύθηκε το 1828, με δαπάνες των αδελφών Ζωσιμάδων, μεγάλων εθνικών ευεργετών. Στα τέλη του 18ου αιώνα, στα Ιωάννινα λειτουργούσαν η Μπαλαναία και η Καπλάνειος Σχολή. Το 1820, ύστερα από την πολιορκία και την πυρπόληση των Ιωαννίνων από τα στρατεύματα του Σουλτάνου που κινήθηκαν εναντίον του Αλή Πασά, οι δύο σχολές καταστράφηκαν και σταμάτησαν να λειτουργούν. Μαζί με τις σχολές καταστράφηκαν και οι πλούσιες βιβλιοθήκες τους. Μετά την Επανάσταση του 1821 και ενώ δεν είχαν απελευθερωθεί τα Ιωάννινα, εκδηλώθηκε η ευεργετική διάθεση των Ζωσιμάδων.
Η «Γενική Σχολή Ιωαννίνων, η των αοιδίμων Ζωσιμάδων», όπως διατυπώνεται σε τίτλο σπουδών του 1858, δηλώνεται λίγο αργότερα ως «Ζωσιμαία Σχολή». Από τον χρόνο της ίδρυσής της το 1828 μέχρι την απελευθέρωση των Ιωαννίνων το 1913, τροφοδοτεί με δασκάλους την Ήπειρο, την Αλβανία, τη Μακεδονία, τη Θράκη, τη Μικρά Ασία, αλλά και παροικίες του εξωτερικού. Το 1902 θεμελιώθηκε το σημερινό κτίριο της Ζωσιμαίας Σχολής. Οι εργασίες για την κατασκευή αυτού του περικαλλούς και επιβλητικού οικοδομήματος αποπερατώθηκαν το 1905. Το 1909, με τροποποίηση του προγράμματός της, προσαρμόστηκε στο πρόγραμμα των γυμνασίων της υπόλοιπης Ελλάδας.
Μαράσλειο Εκπαιδευτήριο Φιλιππούπολη - Βουλγαρία
Χάρη στη γενναία χορηγία του εθνικού ευεργέτη Γρηγορίου Μαρασλή, που διέμενε στην Οδησσό, ιδρύθηκε το 1900 η Μαράσλειος Σχολή στη Φιλιππούπολη, για τη στέγαση του Γυμνασίου και της Αστικής Σχολής των Αρρένων. Η λειτουργία της διήρκησε μέχρι το 1906, οπόταν και καταλύθηκαν όλα τα εκπαιδευτικά ιδρύματα των ελληνικών κοινοτήτων. Η Μαράσλειος Σχολή κτίστηκε κοντά στην εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, στους πρόποδες του λόφου των σχοινοβατών και ήταν διώροφη. Στον κάτω όροφο υπήρχαν έξι αίθουσες μαθημάτων, το Σχολαρχείο και το γυμναστήριο και στον επάνω όροφο οι υπόλοιπες αίθουσες παραδόσεων, το Γυμνασιαρχείο και μια ευρύχωρη αίθουσα για τελετές και εκδηλώσεις.
Ζαρίφεια Διδασκαλεία - Φιλιππούπολη
Η ίδρυση των Ζαριφείων Διδασκαλείων (1874), αρρένων και θηλέων, έγινε δυνατή χάρη στη γενναία χορηγία του βαθύπλουτου τραπεζίτη της Κωνσταντινουπόλεως Γεωργίου Ζαρίφη. Για την απρόσκοπτη λειτουργία τους, ο μέγας ευεργέτης τα προικοδότησε με μια σημαντική δωρεά 1.000 χρυσών λιρών ετησίως, παραχωρώντας τα εισοδήματα από τα κτήματά του στους Σοφάδες της Θεσσαλίας. Η λειτουργία τους σηματοδότησε μια νέα εποχή στην ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης, όχι μόνο στη Φιλιππούπολη και στη Θράκη, αλλά και σε ολόκληρη την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Το 1885, τα Ζαρίφεια Διδασκαλεία αναγνωρίστηκαν ως ισόβαθμα των ελληνικών γυμνασίων και έφεραν πλέον την επωνυμία «Ζαρίφεια Διδασκαλεία και Γυμνάσιον Φιλιππουπόλεως». Παράλληλα, δημουργήθηκαν και δύο οικοτροφεία αρρένων και θηλέων για Θρακιώτες υποτρόφους, τα οποία διοικούνταν από τους εκάστοτε διευθυντές ή καθηγητές των Ζαριφείων και τη διευθύντρια του παρθεναγωγείου. Έπειτα από σχετικό διακανονισμό με τη σύζυγο του Γεωργίου Ζαρίφη, Ελένη, το ελληνικό κράτος ανέλαβε από το 1890 να καταβάλλει στα ιδρύματα 1.000 λίρες ετησίως και ουσιαστικά υπήγαγε τα σχολεία στον έλεγχό του. Όσοι αποφοίτησαν από τα Ζαρίφεια Διδασκαλεία μέχρι την κατάλυση της ελληνικής κοινότητας (1875-1906) ξεπέρασαν τους 650. Αυτοί υπήρξαν ουσιαστικά οι στυλοβάτες της ελληνικής εκπαίδευσης στη Θράκη. Πολλοί από τους καθηγητές των σχολείων αυτών υπήρξαν κορυφαίοι λόγιοι του υπόδουλου ελληνισμού, διδάκτορες του πανεπιστημίου της Αθήνας και των αντίστοιχων γερμανικών, φιλόλογοι, αρχαιολόγοι, παιδαγωγοί, ιστορικοί, γλωσσολόγοι, συγγραφείς ιστορικών πονημάτων. Ανάμεσά τους ξεχώρισαν οι Βλ. Σκορδέλης, Χρ. Τσούντας, Γεώργ. Κωνσταντινίδης, Βασ. Μυστακίδης, Π. Παπαγεωργίου και άλλοι.
Ζάππειο Παρθεναγωγείο - Αδριανούπολη - Τουρκία
Το 1883, ο μέγας εθνικός ευεργέτης Κωνσταντίνος Ζάππας, με εισήγηση του συμπατριώτη του από την Ήπειρο Ηροκλή (ή και Ηρακλή) Βασιάδη, χρηματοδότησε την ανέγερση του νέου Κεντρικού Παρθεναγωγείου Αδριανουπόλεως (1884-1885). Το διώροφο οικοδόμημα κτίστηκε με τους λίθους από την κατεδάφιση του τείχους της Αδριανούπολης, ενώ το οικοδομήσιμο υλικό παραχωρήθηκε από τις τουρκικές Αρχές. Με ψήφισμα της κοινότητας και σε ένδειξη ευγνωμοσύνης, το νέο εκπαιδευτήριο έλαβε το όνομα «Ζάππειον Παρθεναγωγείων Αδριανουπόλεως» και εγκαινιάστηκε στις 26 Οκτωβρίου του 1885. Υπό τη στέγη του λειτούργησαν ένα Αστικό Σχολείο στον κάτω όροφο και «τάξεις γυμνασιακές» στον επάνω όροφο, όπου φοιτούσαν οι Ζαππίδες, με τριετές πρόγραμμα διδασκαλείου.
Οι απόφοιτες εξασκούσαν διδασκαλικό έργο επί ένα επιπλέον έτος φοίτησης, ως παρθεναγωγοί ή νηπιαγωγοί. Το παρθεναγωγείο διέθετε αίθουσα βιβλιοθήκης, εργαστήριο φυσικής και χημείας, καθώς και ένα μικρό μουσείο με αρχαιολογικά ευρήματα της πόλης. Σε αίθουσα του επάνω ορόφου στεγαζόταν και ο Ελληνικός Διδασκαλικός Σύλλογος Αδριανουπόλεως. Μετά το 1922, το Ζάππειον Παρθεναγωγείον μεταφέρθηκε στην Αλεξανδρούπολη, όπου μαζί με τα Αρχιγένεια Εκπαιδευτήρια των Επιβατών και τα Ζαρίφεια Εκπαιδευτήρια της Φιλιππούπολης συγκρότησαν τα Εθνικά Διδασκαλεία Θράκης, διευθυντής των οποίων υπήρξε ο παιδαγωγός Θεόδωρος Κάστανος. Από τα Διδασκαλεία Θράκης προήλθε η Ζαρίφειος Παιδαγωγική Ακαδημία Αλεξανδρούπολης και αργότερα το Παιδαγωγικό Τμήμα του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου.
Αρχιγένεια Εκπαιδευτήρια - Επιβάτες - Σηλυβρία -Τουρκία
Στη γραφική κωμόπολη των Επιβατών, στις όχθες της Προποντίδος και ανατολικά της Σηλυβρίας, ο εθνικός ευεργέτης Σαράντης Αρχιγένης, καθηγητής Παθολογίας της Αυτοκρατορικής Ιατρικής Σχολής στο Πανεπιστήμιο Κωνσταντινουπόλεως, ίδρυσε το 1857 τα περιώνυμα Αρχιγένεια Διδασκαλεία. Ο προσανατολισμός των Αρχιγενείων και η καταγωγή των μαθητριών από τα οικονομικά αδύναμα κοινωνικά στρώματα προσδιόρισαν και το ήθος των αποφοίτων του. Το Διδασκαλείο αποτέλεσε «φυτώριον τολμηρών διδασκαλισσών, αι οποίαι, ως άλλοι ιεραπόστολοι της ελληνικής μας γλώσσης και των ιδανικών της φυλής, εξώρμουν εις τα βάθη της Ανατολής, ίνα διδάξωσι τα πρώτα γράμματα εις τους Έλληνας μετ' αληθούς αυταπαρνήσεως».
Τα Αρχιγένεια Εκπαιδευτήρια αποτελούσαν το συγκρότημα Θηλέων (Παρθεναγωγείο, Ορφανοτροφείο-Οικοτροφείο και Νηπιαγωγείο), το συγκρότημα Αρρένων με δύο κτίρια (Γυμνάσιο Αρρένων με Ορφανοτροφείο-Οικοτροφείο) και η Αρχιγένειος Οικία για τη διαμονή των διευθυντών. Το συγκρότημα Θηλέων λειτούργησε από το 1857 έως το 1922 και αποτελεί ένα από τα παλαιότερα και μακροβιότερα εκπαιδευτήρια ελληνορθόδοξης κοινότητας. Το συγκρότημα Αρρένων έπαυσε να λειτουργεί 26 χρόνια μετά την ίδρυσή του (1868-1894). Το 1868, η σύζυγός του Ελένη, κόρη του ιατρού Φενερλή στο Φανάρι της Κωσταντινούπολης, ίδρυσε παραπλεύρως των Εκπαιδευτηρίων την Ελένειο Σχολή Αρρένων, ίδρυμα ανώτερης εκπαίδευσης για απόρους μαθητές, οι οποίοι σπούδαζαν με έξοδα της ιδρύτριας. Εξαρχής οι ιδρυτές, υπό τη διοίκηση των οποίων και του κληρονόμου τους λειτουργούσαν τα Αρχιγένεια, μερίμνησαν ώστε τα εκπαιδευτήρια να τελούν «υπό την άμεσον ανωτάτην εποπτείαν της Αυτού Θειοτάτης Παναγιότητος του Οικουμενικού Πατριάρχου και του εντίμου Δ.Ε. Μεικτού Συμβουλίου», να υπάγονται δηλαδή στα ανώτερα εθνικά καθιδρύματα.
Φροντιστήριο Τραπεζούντας - Τουρκία
Ο ρόλος των ελληνικών ποντιακών κοινοτήτων Τραπεζούντος, Καυκάσου και Ρωσίας στην οικοδόμηση του νέου κτιρίου του Φροντιστηρίου υπήρξε καθοριστικός. Η πενταμελής αρχικώς και μετέπειτα επταμελής Επιτροπή Ανοικοδομήσεως του νέου οικοδομήματος ανέλαβε τα καθήκοντά της το 1895. Την αποτελούσαν εξέχοντα στελέχη της ελληνικής κοινότητας της Τραπεζούντος, με επικεφαλής τον έμπορο και τραπεζίτη Κωνσταντίνο Θεοφύλακτο. Η Επιτροπή Ανοικοδομήσεως ανέθεσε τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και την επίβλεψη του έργου στον κορυφαίο Τραπεζούντιο αρχιτέκτονα Αλέξανδρο Ν. Κακουλίδη. Η Επιτροπή Ανοικοδομήσεως προχώρησε ταχύτατα σε έρανο μεταξύ των Τραπεζουντίων και συγκέντρωσε το ποσό των 3.000 οθωμανικών λιρών, με τις οποίες αγόρασε τις οικοπεδικές εκτάσεις γύρω από το παλαιό κτίριο του Φροντιστηρίου, αναγκαίες για την ανέγερση ενός λαμπρού, ως προς το μέγεθος και την αισθητική, κτιρίου. Στις 14 Σεπτεμβρίου 1899, ο Μητροπολίτης Τραπεζούντος Κωνστάντιος θεμελίωσε το κτίριο και οι εργασίες κατασκευής ξεκίνησαν. Κατά τη διάρκεια των εργασιών, η Επιτροπή Ανοικοδομήσεως αντιμετώπισε συχνά μεγάλες οικονομικές δυσκολίες, τις οποίες κατόρθωσε να υπερβεί μέσω προσωρινών άτοκων δανείων που χορήγησαν, εκτός από τη σημαντική τους οικονομική συνδρομή, οι πλούσιοι αστοί της πόλης. Στις αρχές του 1901, δύο εκλεκτά στελέχη της κοινότητας, ο Γεώργιος Φωστηρόπουλος και ο Κωνσταντίνος Βελισσαρίδης, μετέβησαν στη Ρωσία και στον Καύκασο, όπου υπήρχαν ακμαίες ελληνικές ποντιακές κοινότητες. Η αποστολή απέφερε σημαντικούς καρπούς, καθώς συγκεντρώθηκε το σημαντικό ποσό των 42.000 ρωσικών ρουβλίων, με το οποίο κατέστη δυνατή η ολοκλήρωση του μεγαλεπήβολου έργου. Οι Πόντιοι ομογενείς της Ρωσίας προσέφεραν επιπλέον και το ποσό των 16.500 ρουβλίωνν, έτσι ώστε η συνολική τους προσφορά για την οικοδόμηση του Φροντιστηρίου να φτάσει περίπου στο ποσό των 58.500 ρουβλίων, δηλαδή, στις 7.208 χρυσές οθωμανικές λίρες.
Κεντρικό Παρθεναγωγείο Σμύρνης - Τουρκία
Ως τις αρχές του 19ου αιώνα, η παρουσία γραμματισμένης γυναίκας στη Σμύρνη ήταν σπάνια. Η αντίληψη πως τα γράμματα όχι μόνον «εξέτρεπον» τη γυναίκα από τον κύριο προορισμό της, αλλά διευκόλυναν και την αισθηματικής φύσεως αλληλογραφία, ήταν διαδεδομένη. Έως το 1830, «κορασιακά» σχολεία ή «θηλεοκομεία», όπως ονόμαζαν παλαιότερα τα παρθεναγωγεία, δεν υπήρχαν στη Σμύρνη. Το Παρθεναγωγείο της Αγίας Φωτεινής ή Κεντρικό Παρθεναγωγείο ιδρύθηκε στο διάστημα 1830 με 1834, αρχικά ως αλληλοδιδακτικό σχολείο της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας και στη συνέχεια ως σχολείο θηλέων. Το 1837 στεγάστηκε μέσα στον περίβολο του ναού της Αγίας Φωτεινής, ονομάστηκε «Παρθεναγωγείον» της Αγίας Φωτεινής, και αργότερα «Κεντρικόν Παρθεναγωγείον». Το 1874 το σχολείο μετατράπηκε σε πλήρες γυμνάσιο και είχε υπό την εποπτεία του τα παρθεναγωγεία όλης της Σμύρνης, που ήταν εξαρτημένα από τη μητρόπολη, αργότερα, δε, ίδρυσε εμπορικό τμήμα και σχολείο διδασκαλισσών. Τα κορίτσια διδάσκονταν αρχαία ελληνικά, πειραματική φυσική, γεωμετρία, ηθική, γενική ιστορία, γεωγραφία, καλλιγραφία, χειροτεχνία, θρησκευτικά και γαλλικά. Η σχολή το 1878 στεγάστηκε σε ιδιόκτητο νεοκλασικό κτίριο και το 1900 αναγνωρίστηκε από το ελληνικό κράτος ως ισότιμη του Αρσακείου. Το κτίριο του παρθεναγωγείου, διασωθέν από την πυρκαγιά, στεγάζει σήμερα δημόσιο σχολείο.
