Η αρχιτέκτονας και ερασιτέχνης φωτογράφος Λιλή Τσίγκου έχει ταξιδέψει στις πιο απίθανες γωνιές της γης, γνωρίζοντας ιστορικούς πολιτισμούς και φωτογραφίζοντας ανθρώπους και τόπους όπου η ζωή απέχει ή τουλάχιστον απείχε, μέχρι να μπει στη ζωή όλων το ίντερνετ, από το δυτικό μοντέλο.
Όλα αυτά τα χρόνια ωστόσο, από την εποχή ακόμα που ήταν φοιτήτρια, είχε ένα όνειρο που διάφορες καταστάσεις την έκαναν συνεχώς να το αναβάλλει: ένα ταξίδι στο Αφγανιστάν.
Η ίδια δεν είναι σίγουρη για το πώς «ανακάλυψε» τη χώρα, ίσως μέσα από το βιβλίο «Στη γη των αγνών» της Κάτιας Αντωνοπούλου. Μέσα στα χρόνια προστέθηκαν κι άλλα, όπως το «Return of a King» του Ουίλιαμ Ντάλριμπλ, όπου περιγράφεται η μεγάλη αποτυχία των Άγγλων να κυριαρχήσουν στο δυσπρόσιτο και γεμάτο βουνά κομμάτι της Ασίας, μια αποικιακή ταπείνωση στα μέσα του 19ου αιώνα.
Η επιμονή της να μάθει περισσότερα την έκαναν να εντρυφήσει σε πληθώρα βιβλίων ελληνικού ενδιαφέροντος από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου μέχρι το Ελληνικό Βασίλειο της Βακτριανής, ανάμεσά τους και η περίφημη μελέτη του αείμνηστου Βίκτωρα Σαρηγιαννίδη, αρχαιολόγου ελληνικής καταγωγής από το Ουζμπεκιστάν
Οι συνεχείς πόλεμοι και η ταραχώδης πολιτική κατάσταση της επέτρεψαν να ολοκληρώσει αυτό το όνειρο ζωής το φθινόπωρο του 2022. Μια μικρή παρέα που απαρτιζόταν από πέντε Έλληνες, τρεις γυναίκες και δυο άντρες, ξεκίνησε ένα ταξίδι με στόχο να διασχίσει τη χώρα σε αναζήτηση των πόλεων του Αλεξάνδρου με φόντο το Αφγανιστάν των Ταλιμπάν. Εξέδωσαν βίζα από τη διπλωματική αντιπροσωπεία που λειτουργεί στη Σόφια της Βουλγαρίας, πέταξαν από την Αθήνα στο Αμπού Ντάμπι και από εκεί, με αφγανική ιδιωτική εταιρεία, στην Καμπούλ.
Η πρωτεύουσα αποτέλεσε για δεκαοκτώ ημέρες το σημείο εκκίνησης και αναφοράς για κάθε αποστολή προς Δύση και Ανατολή, Βορρά και Νότο. Ένα οδοιπορικό που ξεκίνησε από μια άλλη μεγάλη πόλη στα Δυτικά, τη Χεράτ, αλλιώς «Αλεξάνδρεια στην Αρεία».
Προσωπικά, πήγα περισσότερο για το σταυροδρόμι, για τους αρχαιολογικούς τόπους που είναι περισσότεροι ελληνικοί και περσικοί. Πέφτεις συνεχώς επάνω στην ελληνική επιρροή, στο μεγάλο αποτύπωμα του Αλέξανδρου στις πόλεις που ίδρυσε εκεί.
— Ήταν εύκολη η επικοινωνία με τους επίσημους εκπροσώπους της χώρας από την αρχή;
Από την πρώτη στιγμή όχι μόνο μας δέχτηκαν αλλά φρόντισαν να μας διευκολύνουν σε αυτά που είχαμε ζητήσει να δούμε. Το μόνο που μας ζητήθηκε ήταν να σεβαστούμε τον τοπικό κανόνα, οι γυναίκες να έχουμε καλυμμένα τα πόδια με παντελόνι και να φοράμε μακρύ πουκάμισο που θα κάλυπτε χέρια και θα έφτανε μέχρι κάτω από τους γοφούς. Γενικά, να μη διαγράφεται το σώμα μας ούτε μέσα από το ρούχο και να έχουμε σκεπασμένο το κεφάλι με μαντίλι. Εγώ φόραγα σχεδόν παντού μάσκα λόγω Covid. Από το ξενοδοχείο που μας είχε διοργανώσει την όλη παραμονή μάς είχαν βρει ξεναγό και δύο οδηγούς.
— Γυναίκες είδατε στους δρόμους;
Ναι, συνήθως να περπατάνε δύο μαζί ή και με παιδάκια. Ήταν ντυμένες όπως εμείς, φορούσαν μαντίλι, αλλά το πρόσωπο φαινόταν.
— Είδατε και να εργάζονται;
Στο αεροδρόμιο, στον έλεγχο γυναικών, σε κέντρα εμβολιασμού παιδιών και στο παζάρι του Μαμπιγιάν να κάνουν μικρεμπόριο. Εκεί μας έστειλε ο διοικητής της περιοχής για να δούμε τα τοπικά προϊόντα, χειροτεχνίες, κεντήματα, τσάντες, εσάρπες, κοσμήματα.
— Μικρεμπόριο που απευθύνεται σε ποιους; Έχει τουρισμό;
Εσωτερικό τουρισμό, αλλά και από το Ιράν, το Πακιστάν, το Τουρκμενιστάν. Παρατήρησα στο αεροδρόμιο, όπως και στα υπουργεία και αλλού σε δημόσιους χώρους, σήμα απαγόρευσης όπλων.
— Η εικόνα που κυριαρχεί όλα αυτά τα χρόνια είναι αυτή αντρών με πολυβόλα.
Βεβαίως, στην Άι Χανούμ, στον Βορρά, μας έδωσαν άντρες να μας προστατεύουν γιατί είναι παραμεθόριος περιοχή, στη μέση του πουθενά και οπωσδήποτε υπήρχε φόβος επιθέσεων από τον ISIS.
— Νιώθατε απειλή γενικά;
Εγώ βίωσα και είδα μια ήρεμη και εξισορροπημένη κατάσταση, ζωντανές πόλεις με μια κανονικότητα.
— Ποιο θα λέγατε ότι είναι το προφίλ της χώρας;
Είναι η λιγότερο θεσμοθετημένη χώρα στον κόσμο. Ο τρόπος που όλοι αυτοπροσδιορίζονται σε σχέση με τους άλλους είναι το «καούν», ο βασικός κυτταρικός πυρήνας μιας οικογένειας, ενός χωριού. Αποτελείται από συγγένειες ή έναν σύνδεσμο από επαγγέλματα τα οποία ανά περίπτωση συσπειρώνονται και αντιμετωπίζουν από κοινού το εκάστοτε πρόβλημα. Μια συμφωνία μπορεί να χαλάσει ανάλογα με το αν συμφέρει τη μία ή την άλλη πλευρά, ανάλογα με το πρόβλημα και τη στιγμή. Αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό στοιχείο της αφγανικής νοοτροπίας, νομίζω μοναδικό, δεν υπάρχει αλλού στον κόσμο, και είναι πολύ βαθύ και πολύ δύσκολο να το αντιληφθούμε. Όλα αυτά έχουν να κάνουν με την επιβίωση. Φανταστείτε χιλιάδες εισβολές μέσα στους αιώνες, γιατί είναι σταυροδρόμι, παρά το δύσκολο της πρόσβασης, στο κέντρο της Ασίας. Έχει υποστεί πάρα πολλά από πολλούς λαούς και οι άνθρωποι εκεί βρήκαν αυτόν τον τρόπο για να επιβιώσουν. Οι Ταλιμπάν έχουν καταφέρει να επιβληθούν για την ώρα διότι σεβάστηκαν το «καούν», δηλαδή δεν πείραξαν τις τοπικές δομές, οι οποίες διαπλέκονται σε όλη τη χώρα, αντίθετα με άλλες ομάδες στο παρελθόν.
— Μοιάζει να αναφέρεστε σε μια μακροχρόνια παράδοση που επιβιώνει λόγω της απομόνωσης των περιοχών.
Εγώ το ερμηνεύω ως ένα φαινόμενο. Αποτραβήχτηκαν στα βουνά, σε απόμερες κοιλάδες, λίγο σαν τη λεοπάρδαλη του χιονιού, αυτό το ζώο-φάντασμα που ζει στην περιοχή και προκειμένου να επιβιώσει κρύβεται στα πιο απομονωμένα, δύσβατα και απόκρημνα μέρη. Το παν διέπεται από τον νόμο της επιβίωσης και πρέπει να έχουμε υπ’ όψιν ότι μόλις το 25% ζει στις πόλεις, το υπόλοιπο ζει στα βουνά, όπου κανείς δεν ξέρει τι γίνεται. Τα παιδιά που αντίκρισα, όμως, είναι καταπληκτικά και είναι το μέλλον της χώρας.
— Σε χωριά-μικρούς οικισμούς βρεθήκατε;
Μικρούς οικισμούς είδαμε, αλλά όχι στα βουνά. Επειδή οι αποστάσεις είναι τεράστιες και έπρεπε να καλύψουμε πάρα πολλά χιλιόμετρα σε δρόμους που είχαν καταστραφεί από τους πολέμους, υπήρξαν δυστυχώς και μέρη όπου δεν φτάσαμε, σπουδαίοι πολιτισμοί από την Εποχή του Χαλκού, το 1800 π.Χ.
— Τι θέλατε να δείτε;
Προσωπικά, πήγα περισσότερο για το σταυροδρόμι, για τους αρχαιολογικούς τόπους που είναι οι περισσότεροι ελληνικοί και περσικοί. Πέφτεις συνεχώς επάνω στην ελληνική επιρροή, το μεγάλο αποτύπωμα του Αλέξανδρου, που ίδρυσε πόλεις εκεί. Υπήρξε βασίλειο μέχρι το 80 π.Χ. με Έλληνες βασιλείς. Οπότε αυτό ήταν μεγάλο μέρος του ταξιδιού, αλλά όχι μόνο, καθώς μας ενδιέφεραν εξίσου τα βουδιστικά και τα ισλαμικά μνημεία. Διανύσαμε 2.700 χλμ. με δύο αυτοκίνητα. Δύσκολο ταξίδι 18 ημερών. Ο πρώτος μας σταθμός, η Χεράτ, που είναι η «Αλεξάνδρεια στην Αρεία» την οποία ίδρυσε ο Αλέξανδρος και βρίσκεται στην περιοχή της Βακτριανής. Από κει, με αυτοκίνητο, περάσαμε όλο τον Νότο και φτάσαμε στην Κανταχάρ, στην Αλεξάνδρεια στην Αραχωσία, και από εκεί πίσω στην Καμπούλ, την Αλεξάνδρεια του Καυκάσου.
— Ο Αλέξανδρος κυριάρχησε σε ολόκληρη την περιοχή, ιδρύοντας παντού πόλεις;
Παλιότερα το μόνο στοιχείο που μαρτυρούσε την παρουσία του ήταν τα νομίσματα που βρισκόντουσαν διάσπαρτα σε όλη τη χώρα αλλά και στην Ινδία. Σε κάποια αναπαρίσταται ως θεός με καυσία στην κεφαλή, τον χαρακτηριστικό μπερέ των Μακεδόνων πολεμιστών που απεικονίζονται να φοράνε σε κυνήγι σε τοιχογραφίες της Βεργίνας. Μάλιστα το έχουν υιοθετήσει και οι ντόπιοι, μέχρι σήμερα το φοράνε οι άντρες στην περιοχή. Με τη βοήθεια αυτών των νομισμάτων οι αρχαιολόγοι σχεδίασαν έναν χάρτη αναζητώντας αυτές τις πόλεις-φαντάσματα που ίδρυσε δίπλα σε ήδη υπάρχουσες και αρχαιότερες. Λέγεται ότι οι Παστούν έχουν καταγωγή από τους στρατιώτες του Αλέξανδρου όπως και από μία εκ των δέκα φυλών του Ισραήλ, αλλά δεν έχει αποδειχθεί ούτε το ένα ούτε το άλλο μέσω του DNA. Ωστόσο οι ίδιοι το πιστεύουν μέσα από τις παραδόσεις τους.
Στην Κανταχάρ μάς οδήγησαν σε ένα κάστρο που το αποδίδουν στον Αλέξανδρο, αν και χρησιμοποιήθηκε από πολλούς μεταγενέστερους λαούς. Από την άλλη, δεν έχουν γίνει μεγάλες αρχαιολογικές ανασκαφές. Η ελληνιστική Άι Χανούμ, όπου υπήρχε ένα θέατρο 5.000 θέσεων, έχει καταστραφεί εντελώς και έχουμε μόνο φωτογραφίες να μαρτυρούν την ύπαρξή του. Έχει εξερευνηθεί στο παρελθόν από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή, αλλά δεν υπάρχουν πολλά να δεις σήμερα. Στην αρχαιότητα είχε γυμνάσιο, ναό, και νομισματοκοπείο χάρη στα ορυχεία χαλκού. Ευρήματα είδα στο Μουσείο της Καμπούλ. Έχουν διασωθεί οι μορφές των αγαλμάτων που δημιουργήθηκαν μεταξύ 200 και 500 μ.Χ. και έχουν πάρα πολύ έντονη την ελληνική επιρροή. Επίσης κιονόκρανα στο διοικητήριο της πόλης Γκοντούζ. Περάσαμε πολύ δύσβατους δρόμους, στη μέση του πουθενά, μας έδωσαν και έναν άνθρωπο να μας συνοδεύσει.
— Η Ελλάδα έχει κάνει ανασκαφές στο Αφγανιστάν;
Η Ελλάδα βοήθησε να αναστηλωθεί το Μουσείο της Καμπούλ το 2003. Επίσης, στήριξε τον Βίκτωρα Σαρηγιαννίδη, ελληνικής καταγωγής Πόντιο της Τασκένδης. Ήταν αυτός που ανακάλυψε την αρχαία νεκρόπολη και τον θησαυρό του Τίλια Τεπέ, 20.000 χρυσά νομίσματα. Ένας πολιτισμός που συνδέει τον ελληνικό πολιτισμό με την αυτοκρατορία των Κουσάν, που ακολούθησε.
— Ωστόσο έχουν αναφερθεί μεγάλες καταστροφές και λεηλασίες αρχαιοτήτων.
Πράγματι, κατά την πρώτη διακυβέρνηση των Ταλιμπάν είχαν γίνει πολλές ακρότητες και καταστροφές μνημείων με τον εμφύλιο. Σήμερα φυλάνε με όπλα το Μουσείο της Καμπούλ και δεν αφήνουν να εξαχθεί κανένας θησαυρός, από τουρίστες τουλάχιστον. Εννοείται ότι φτάσαμε μέχρι το Μπαμιγιάν, έναν τόπο με βουδιστικά και ισλαμικά μνημεία από τον 1ο έως τον 13ο αι., μια μέρα ταξίδι με αυτοκίνητο από την Καμπούλ. Εκεί βρισκόντουσαν οι Βούδα που ανατίναξαν οι Ταλιμπάν το 2001. Από εκεί συνεχίσαμε στο Μπέγκραμ, όπου βρισκόταν η Αλεξάνδρεια υπό τον Καύκασο.
— Θεωρείτε θετική την παρουσία ξένων αρχαιολογικών σχολών ή ότι φυγάδευσαν τους θησαυρούς τους;
Τουλάχιστον οι Γάλλοι διέσωσαν κάποια κομμάτια στα μουσεία τους και όχι σε ιδιωτικές συλλογές. Να σας δώσω ένα παράδειγμα από τη δεκαετία του '60, όταν ο βασιλιάς τους βρισκόταν σε κυνήγι και είδε να προεξέχει από το έδαφος ένα κιονόκρανο με φύλλα άκανθας. Ειδοποίησε τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή στην Καμπούλ και έτσι αποκαλύφθηκε μια ολόκληρη ελληνιστική πόλη. Στο Παρίσι, όπου πήγα αμέσως μετά το ταξίδι για να δω την έκθεση «Afghanistan, ombres et legends» του Μουσείου Guimet (Οκτώβριος 2022 - Φεβρουάριος 2023), υπάρχουν όλα όσα βρήκαν οι Γάλλοι αρχαιολόγοι από το Αφγανιστάν, π.χ. από τη Χάντα πριν καταστραφεί ολοσχερώς από τον πόλεμο. Το Μουσείο της Καμπούλ κάποτε ήταν από τα μεγαλύτερα του κόσμου και σήμερα υπολογίζεται ότι το 70% των εκθεμάτων έχει χαθεί. Και μπορεί να καταστράφηκαν αρχαία έγγραφα, αλλά σώθηκαν όσα φυλάγονταν στο πανεπιστήμιο, το οποίο διαθέτει σπουδαία βιβλιοθήκη. Οι Αφγανοί αρχαιολόγοι έχουν κάνει σοβαρότατες ανασκαφές.
— Φωτογραφίσατε και τεμένη εν ενεργεία.
Το ένα που είναι εν ενεργεία βρίσκεται στη Χεράντ, αλλά όχι εκείνο που φωτογράφισα στην Μπαλκ, τα αρχαία Βάκτρα, εκεί όπου ο Μέγας Αλέξανδρος έμεινε τρεις χειμώνες και παντρεύτηκε τη Ρωξάνη. Κοντά στη Μαζάρ-ι-Σαρίφ βρίσκεται και το Μπλε Τζαμί, ενδεικτικό της ώσμωσης των πολιτισμών, γιατί είναι αφιερωμένο σε έναν σιίτη άγιο, τον Αλί. Σε αυτό το σουνιτικό ιερό κάθε χρόνο γιορτάζεται το Νέο Έτος, το Νορούζ, μια ζωροαστρική περσική γιορτή. Αυτό που έμεινε από το πέρασμα των Μακεδόνων είναι το καλό όνομα. Όποτε λέγαμε ότι είμαστε Έλληνες, μας αντιμετώπιζαν με μεγάλο ενθουσιασμό. Ένας ήρθε και μας είπε περήφανος ότι τον λένε Σικαντέρ, Αλέξανδρο στα περσικά. Το άλλο που άφησαν είναι το αποτύπωμα στην τέχνη. για το οποίο πήγα και εκεί και στο Παρίσι: την ελληνική θεώρηση των πραγμάτων, με απλότητα και ανθρωποκεντρική προσέγγιση.
— Υπήρχε κάποιος από τους συνοδούς που προσπαθούσε να εξωραΐσει την κατάσταση και να προπαγανδίσει το καθεστώς;
Δεν θα το έλεγα, γιατί κάναμε και δύσκολες ερωτήσεις και οι απαντήσεις δεν ήταν πάντοτε θετικές. Πρέπει να πω ότι μιλήσαμε και με ανθρώπους που στηρίζουν το καθεστώς και είχαν μεγάλες ενστάσεις ως προς το θέμα της μόρφωσης των γυναικών, γιατί, όπως μας είπαν, «αν δεν μορφωθούν οι κόρες μας, τι είδους οικογένεια θα κάνουν;». Βιώσαμε και την αφγανική φιλοξενία γιατί ζητήσαμε και μείναμε σε κανονικό σπίτι. Μας φιλοξένησαν πολύ ζεστά.
— Σήμερα η Κίνα είναι ο μεγάλος τους σύμμαχος;
Έχουν κάνει επενδύσεις και είχαν στόχο να εκμεταλλευτούν τα ορυχεία χαλκού που βρίσκονται στο υπέδαφος του αρχαιολογικού χώρου Μες Αϊνάκ, σημαντική βουδιστική πόλη όπου έχουν κάνει σοβαρές ανασκαφές οι Αφγανοί αρχαιολόγοι και βρήκαν ευρήματα του 3000 π.Χ. Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα κοιτάσματα χαλκού στον κόσμο. Αυτές οι συμφωνίες έγιναν με την προηγούμενη κατάσταση και για λόγους που δεν γνωρίζουμε καμία δεν έχει προχωρήσει. Γενικότερα, για τις πρώτες ύλες του Αφγανιστάν, εκτός από την Κίνα, ενδιαφέρονται η Ινδία και το Ιράν.
