Η δύναμη του μυρμηγκιού
Clara Gallini, I rituali dell'àrgia, CEDAM, 1967
Clara Gallini, La danse de l'Argia : fête et guérison en Sardaigne (postface de Giordana Charuty, Eclat, 2024
Pierre Tenne
En attendant Nadeau - 07.05.2024
Στη διάλεκτο της Σαρδηνίας, η λέξη argia παραπέμπει σε δύο ζωικά είδη, σε αράχνες και σε ένα είδος μεγάλων μυρμηγκιών που ονομάζονται mutilles. Στις κοινωνίες των χωριών της Σαρδηνίας, το τσίμπημά τους προκαλεί έναν δαιμονισμό που μπορεί να διαρκέσει αρκετές ημέρες. Τότε, τα δαιμονισμένα άτομα χορεύουν, μερικές φορές αλλάζουν φύλο και ταυτότητα, κλαίνε, γελάνε, θυμούνται ζωές που έχουν ζήσει άλλοι, συνάπτουν και διαλύουν γάμους. Η Clara Gallini (1931-2017), ανθρωπολόγος και μαθήτρια του Ernesto De Martino, μελέτησε αυτούς τους χορούς της argia τη δεκαετία του 1960 και δημοσίευσε τα αποτελέσματα σε ένα βιβλίο το 1967, το οποίο μεταφράστηκε από τις εκδόσεις L'éclat το 1988 και τώρα επανεκδόθηκε σε βιβλίο τσέπης.
Το μικρό μυρμήγκι δημιουργεί αναταραχή. Στα διάκενα της έρευνάς της, η Clara Gallini μας φανερώνει το βάρος των ζωών που διέπονται από ισχυρές ιεραρχίες, οι οποίες υποβάλλουν τη σεξουαλικότητα, τη δημιουργικότητα, το γέλιο και την κουβέντα σε έναν φορμαλισμό που σπάνια αναιρείται. Τα χωριά της Σαρδηνίας της δεκαετίας του 1960 ήταν φτωχές, καταπιεστικές, σκληρές κοινότητες. Είναι η τραχιά και μαγαλειώδης Σαρδηνία που περιέγραψαν οι Grazia Deledda, Gavino Ledda ή ακόμη και οι αδελφοί Taviani. Σε όλη αυτήν την τάξη εισχωρεί ένα πολύχρωμο μυρμηγκάκι - η argia, η παρδαλή -
Κάθε argia έχει μια ιστορία που επιβάλλεται τόσο στους δαιμονισμένους και τις δαιμονισμένες, με τις τελευταίες να είναι λιγότερες από τους πρώτους. Κάθε argia έχει ληξιαρχικά στοιχεία, ένα φύλο, μια αγαπημένη μουσική, τα οποία αναγκάζουν την κοινότητα του χωριού να προβεί σε μια πραγματική εορταστική και θεραπευτική έρευνα. Αφού υποστεί το δάγκωμα, ο δαιμονισμένος παίρνει την ταυτότητα της argia του, σύμφωνα με μια εξαιρετικά περίπλοκη τυπολογία (argia χήρα, άρσενική, σε ηλικία γάμου, κ.λπ.) που δομεί ένα συλλογικό ρεπερτόριο χειρονομιών, ποιημάτων και μουσικής. Γύρω από το δαιμονισμένο άτομο στήνεται μια συλλογική τελετουργία, στην οποία πρώην θύματα, γείτονες και μουσικοί συγκεντρώνονται για να θεραπεύσουν το δαιμονισμένο άτομο. Το τελετουργικό, το οποίο διαφέρει από χωριό σε χωριό, αλλά έχει κοινά μοτίβα που περιγράφει η συγγραφέας, οδηγείται στην αναγνώριση του τύπου της argia με την οποία κανείς σχετίζεται. Ορισμένες φορές, αυτή η ταυτοποίηση είναι τόσο ακριβής ώστε μπορεί και συνδέει μια ορισμένη έκσταση με μια πλούσια ευγενή που πέθανε δεκαετίες νωρίτερα, σε μια παράξενη σύγχυση των ορίων μεταξύ έκστασης, δαιμονισμού, μετεμψύχωσης και καρναβαλικών τελετών.
Αφού γίνει η αναγνώριση, η τελετή αποτελείται ουσιαστικά από μουσικούς διαλόγους, κατά τη διάρκεια των οποίων οι μουσικοί (συχνά ακορντεονίστες) αναζητούν τη μουσική που θα θεραπεύσει καλύτερα τον δαιμονισμένο. Η τελετή δομείται σαν ένας διάλογος μεταξύ του δαιμονισμένου και της κοινότητας του χωριού, μέσω της μουσικής και της ποίησης: τα τραγούδια είναι στην πραγματικότητα ποιητικοί αυτοσχεδιασμοί εντυπωσιακής πολυπλοκότητας, αποσπάσματα των οποίων μπορούν να ακουστούν ηχογραφημένα από την συγγραφέα και τον Diego Carpitella. Τέλος, με την παντομίμα και τις χειρονομίες, οι τελετές αυτές ολοκληρώνονται . Πρόκειται ίσως για την πιο παράξενη κατάληξη, καθώς ευνοεί συχνά αλλαγές φύλου και σαφείς ερωτικές εκδηλώσεις από τη μεριά των δαιμονισμένων. Στο τελετουργικό πλαίσιο, οι άνδρες που έχουν δεχτεί το τσίμπημα μεταμφιέζονται σε γυναίκες, κρατώντας μερικές φορές και ένα συμβολικό βρέφος, και είναι προσωρινά αποδεκτό ότι μιμούνται μια ομοερωτική στάση απέναντι στους άλλους παρόντες άνδρες.
Είναι εντυπωσιακό πως αυτή η μεταμφίεση και η εφήμερη ομοφυλοφιλία, που προκαλούν αργότερα αμηχανία στους πρώην δαιμονισμένους ("ήταν ένα αστείο"), είναι ανεκτές στο πλαίσιο της έκστασης και, σύμφωνα με την Clara Gallini, υπογραμμίζουν την καρναβαλική και πολιτική πτυχή της δαιμονο-κατάληψης - πολλά τραγούδια είναι σάτιρες της Εκκλησίας ή άλλων πιο κοσμικών εξουσιών. Με επιρροές από τον De Martino αλλά κι από τον Lévi-Strauss, η Clara Gallini, όπως μας υπενθυμίζει με μεγάλη σαφήνεια ο επίλογος της Giordana Charuty, εξετάζει προσεκτικά κυρίως τις ατομικές πρωτοβουλίες σε αυτό το παιχνίδι της κατάληψης, το οποίο περιγράφει ως θέατρο της αταξίας. Η argia επιτρέπει την έκφραση, μέσω του παραπόνου, της αποπλάνησης και της διεκδικούμενης ετερότητας που, σε κανονικούς καιρούς, αποκρούεται διαρκώς από την κοινωνική τάξη.
"Οι argia έχουν πεθάνει", λένε οι κάτοικοι της Σαρδηνίας και η τελετουργία κόντευε ήδη να εκλήψει την εποχή της έρευνας της Clara Gallini. Αυτή η επανέκδοση μας επιτρέπει να αντιληφθούμε πάλι τη δύναμη του μυρμηγκιού, μοναδική από πολλές απόψεις στο να προκαλεί τον δαιμονισμό και την κοινωνική αναταραχή. Για να κλείσουμε με αυτό το μαγευτικό βιβλίο, μπορούμε να αναφέρουμε και άλλα που, από το 1967 ή το 1988, μας βοηθούν να κατανοήσουμε τη μοναδικότητα του μυρμηγκιού της Σαρδηνίας ανάμεσα σε άλλες συγκρίσιμες μεσογειακές τελετές δαιμονισμού και έκστασης: σε αυτές περιλαμβάνονται ο ταρεντισμός, για τον οποίο ο Alèssi Dell'Umbria έχει κάνει μια περίφημη ανάλυση, το τυνησιακό stambeli, που μελετήθηκε από τον Richard Jankowksy σε ένα πολύ ωραίο βιβλίο, και η συγκριτική εθνομουσικολογική ανάλυση του Bernard Lortat-Jacob για την εορταστική μουσική της Σαρδηνίας, του Μαρόκου και της Βουλγαρίας. Η argia παίρνει τη θέση της μέσα σε πολλούς διαφορετικούς κόσμους, συμπεριλαμβανομένων των επιστημονικών, που κι αυτούς τους μεταμφιέζει για να απευθυνθεί στον πιο ελεύθερο, πιο ευαίσθητο άλλο μέσα τους, που το μόνο που περιμένει είναι να γεννηθεί.
Απόσπασμα από το ντοκιμαντέρ La taranta που γυρίστηκε το 1961 από τον Gianfranco Mingozzi σε συνεργασία με τους Ernesto De Martino και Diego Carpitella.
