Αυτοάμυνα
Μία φιλοσοφία της βίας
Elsa Dorlin, Se défendre : une philosophie de la violence, Paris, La Découverte, 2017, 252 σελ.
Elsa Dorlin, Αυτοάμυνα., μία φιλοσοφία της βίας, Αθήνα, εκδ. Πότλατς, 2024, 351 σελ.
Franz Himmelbauer
Antiopées/Corps et politiques/lundimatin - 05.11.2017
Στον πρόλογο του βιβλίου, η Elsa Dorlin ανατρέχει στο λιντσάρισμα του Rodney King, ενός μαύρου οδηγού ταξί, από την αστυνομία του Λος Άντζελες. Ήταν Μάρτιος του 1991 και, όπως έχει γίνει ο κανόνας σήμερα, ολόκληρη η σκηνή βιντεοσκοπήθηκε από έναν μάρτυρα ο οποίος, "εκείνο το βράδυ [...] κατέγραψε αυτό που μοιάζει με αρχείο της σημερινής εποχής της κυριαρχίας". Το βίντεο μεταδόθηκε από τηλεοπτικούς σταθμούς σε όλο τον κόσμο. Ένα χρόνο αργότερα, τέσσερις αστυνομικοί (περισσότεροι είχαν λάβει μέρος στο λιντσάρισμα, αλλά μόνο αυτοί οι τέσσερις είχαν κατηγορηθεί) "αθωώθηκαν" από τους ενόρκους. Η αθώωσή τους προκάλεσε μεγάλη αναταραχή στις "ευαίσθητες" συνοικίες της Πόλης των Αγγέλων: προκειμένου να σταματήσουν οι ταραχές που ακολούθησαν, ο στρατός και η αστυνομία σκότωσαν 53 άτομα και τραυμάτισαν 2.000... Αν νομίζουμε ότι γνωρίζουμε γιατί μια απόλυτα τεκμηριωμένη επίθεση -το βίντεο μπορεί ακόμη να το δει κανείς στο διαδίκτυο, εδώ για παράδειγμα- οδήγησε σε αυτή την ετυμηγορία που ήταν, το λιγότερο, επιεικής (χάρη στον ρατσισμό που εξακολουθεί να υπάρχει στις Ηνωμένες Πολιτείες), πρέπει ακόμη να καταλάβουμε πώς, στην πράξη, επιτεύχθηκε. Φυσικά, δεν υπήρχαν Αφροαμερικανοί στους ενόρκους - είχαν απορριφθεί από τους δικηγόρους της αστυνομίας. Παρ' όλα αυτά, όταν βλέπεις τις εικόνες, σκέφτεσαι ότι δεν είναι δυνατόν οι αστυνομικοί να αθωωθούν. Οι δικηγόροι τους, ωστόσο, κατάφεραν να παρουσιάσουν τον Rodney King ως τον επιτιθέμενο! Σύμφωνα με αυτούς, οι αστυνομικοί ένιωσαν να κινδυνεύουν από έναν "κολοσσό" που προσπαθούσε να αποφύγει τα χτυπήματά τους. "Στη δικαστική αίθουσα", γράφει η Elsa Dorlin, "το βίντεο, που είδαν οι ένορκοι και σχολίασαν οι δικηγόροι της αστυνομίας, γίνεται αντιληπτό ως μια σκηνή αυτοάμυνας που δείχνει την "ευαλωτότητα" των αστυνομικών". Σύμφωνα με την Judith Butler, την οποία επικαλείται η Elsa Dorlin, αυτή η αδιανόητη ερμηνεία μπορεί να εξηγηθεί μόνο από το "πλαίσιο καταληπτότητας των αντιλήψεων που δεν είναι ποτέ άμεσες". Σε ένα κείμενο που γράφτηκε λίγο μετά την ετυμηγορία, η Butler υποστηρίζει ότι "το βίντεο δεν πρέπει να κατανοηθεί ως ακατέργαστο δεδομένο, ανοιχτό σε ερμηνεία, αλλά ως εκδήλωση ενός "ρατσιστικά κορεσμένου πεδίου ορατότητας". Με άλλα λόγια, οι αστυνομικοί και οι ένορκοι είδαν αυτό που ήθελαν/μπορούσαν να δουν. Στην Αμερική σήμερα, όπως και στο παρελθόν, ο επιτιθέμενος είναι αναπόφευκτα ο μαύρος, εναντίον του οποίου είναι νόμιμο να αμυνθείς. Όταν εκείνος προσπαθεί να προστατευτεί ή ακόμα και να αμυνθεί με τη σειρά του, γίνεται θήραμα - δείτε, μεταξύ άλλων, την ιστορία του Black Panther Party for Self-Defense.
Σε αυτό το βιβλίο, η Elsa Dorlin "παρουσιάζει μια γενεαλογία της πολιτικής αυτοάμυνας", όπως αναφέρεται στο εξώφυλλο. Πρόκειται για μια διπλή γενεαλογία, ή αλλιώς τη γενεαλογία δύο ανταγωνιστικών μορφών: της "νόμιμης αυτοάμυνας", δηλαδή της επιθετικής υπεράσπισης των προνομίων των λευκών ανδρών, και της αυτοάμυνας των υποτελών, "από την αντίσταση των σκλάβων μέχρι το ju-jitsu των σουφραζετών, από την εξέγερση του γκέτο της Βαρσοβίας μέχρι τους Μαύρους Πάνθηρες ή τις queer περιπολίες". Η Dorlin δείχνει αρχικά πώς η έλευση της Νεωτερικότητας στηρίχθηκε, μεταξύ άλλων, στην "κατασκευή αφοπλισμένων σωμάτων". Αλλά όχι οποιωνδήποτε σωμάτων: για παράδειγμα, ο γαλλικός Code Noir (1685) τιμωρεί τους σκλάβους με μαστίγωμα "αν φέρουν οποιοδήποτε επιθετικό όπλο, ακόμη και μεγάλα ραβδιά". Οι σκλάβοι όχι μόνο δεν έπρεπε να οπλοφορούν, αλλά απαγορευόταν οτιδήποτε θα μπορούσε να τους δώσει την ευκαιρία να "προετοιμαστούν και να εξασκηθούν στην εξέγερση". Η Elsa Dorlin μνημονεύει τον Elijah Green, έναν πρώην σκλάβο που γεννήθηκε το 1843 στη Λουιζιάνα, ο οποίος "ανέφερε ότι απαγορευόταν αυστηρά σε έναν μαύρο να έχει στην κατοχή του μολύβι ή στυλό, ειδάλλως θα καταδικαζόταν για απόπειρα δολοφονίας και θα τον κρεμούσαν". Από την άλλη πλευρά, "στα περισσότερα αποικιακά και αυτοκρατορικά πλαίσια, το δικαίωμα να φέρουν και να χρησιμοποιούν όπλα παραχωρήθηκε συστηματικά στους αποίκους".
Ωστόσο, οι υποτελείς οργανώνονται - σε όλη τη δουλοκτητική σφαίρα, γεννήθηκαν έτσι παράνομες πρακτικές αυτοάμυνας των δούλων, συχνά μεταμφιεσμένες σε "ακίνδυνες" τέχνες, μερικές από τις οποίες είναι σήμερα γνωστές στις μητροπολιτικές περιοχές και ασκούνται για την ψυχαγωγική παρά την πολεμική τους πτυχή, όπως η βραζιλιάνικη καποέιρα. Κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης, οι γυναίκες απαίτησαν το δικαίωμα να φέρουν όπλα και να σχηματίζουν "τάγματα αμαζόνων" για την υπεράσπιση της Επανάστασης. Στην Αγγλία, στις αρχές του περασμένου αιώνα, οι σουφραζέτες της Κοινωνικής και Πολιτικής Ένωσης Γυναικών (WSPU) εξασκήθηκαν στο ju-jitsu, το οποίο είχε εισαχθεί πρόσφατα από την Ιαπωνία και προσαρμόστηκε στις ανάγκες της μάχης στο δρόμο και της προστασίας των φεμινιστριών ακτιβιστριών. Η Elsa Dorlin επισημαίνει: "Η αυτοάμυνα των ακτιβιστριών της WSPU δεν ήταν τόσο ένα μέσο που επέλεγαν από έναν κατάλογο δράσεων για να υπερασπιστούν τον σκοπό τους -δηλαδή το δικαίωμα ψήφου- όσο κάτι που τους επέτρεπε να αγωνίζονται συλλογικά από μόνες τους και για τις ίδιες, αποτρέποντας κάθε εθνικιστική εργαλειοποίηση του σκοπού τους. Επομένως, η αυτοάμυνα δεν είναι ένα μέσο για ένα σκοπό -την απόκτηση πολιτικού καθεστώτος και αναγνώρισης- πολιτικοποιεί τα σώματα, χωρίς διαμεσολάβηση, χωρίς ανάθεση, χωρίς εκπροσώπηση". Υπογραμμίζω αυτές τις λέξεις, οι οποίες μου φαίνονται πολύ σημαντικές, καθώς επιτρέπουν επίσης να κατανοήσουμε τι παιζόταν στα μπροστινά μπλοκ των διαδηλώσεων την άνοιξη του 2016 στο Παρίσι και σε άλλα μέρη...
Η Elsa Dorlin ξεχωρίζει τη "νόμιμη άμυνα" - της ρατσιστικής τάξης της Klu Klux Klan ή των Γάλλων Dupont-la-Joie [ρατσιστής ήρωας στην ταινία Dupont Lajoie του Yves Boisset (1974) -σ.σ.] που πυροβολούσαν αδιακρίτως Άραβες τη δεκαετία του 1970, ένα καθήκον που ανατέθηκε συχνότερα στην αστυνομία στη συνέχεια - από τη λαϊκή αυτοάμυνα. Επισημαίνει, ωστόσο, τις πιθανές υπερβολές της τελευταίας, όπως αυτή που οδήγησε στην εξαφάνιση του Black Panther Party, το οποίο όχι μόνο αποδεκατίστηκε από τις δυνάμεις καταστολής, αλλά και υπέκυψε σε μια μάτσο γοητεία για τα όπλα και τις στολές που το απομάκρυνε από αυτό που θα έπρεπε να είναι ή να παραμείνει: μια επαναστατική δύναμη.
'Aλλη παρέκκλιση είναι αυτή ενός μέρους του αμερικανικού γκέι κινήματος, το οποίο, προκειμένου να δημιουργήσει ασφαλείς περιοχές για τους ομοφυλόφιλους, βοήθησε να εφευρεθεί αυτό που γνωρίζουμε σήμερα στη Γαλλία ως "'Αγρυπνοι γείτονες", μια εμμονή με την ασφάλεια που ο διάχυτος (νεο) φιλελευθερισμός γνωρίζει πολύ καλά πως να το κατευθύνει εναντίον των φτωχών, των περιθωριοποιημένων, των παραβατών και των ανθρώπων που δεν αρέσουν.
Το βιβλίο τελειώνει πάντως με μια πιο αισιόδοξη νότα, με ένα κεφάλαιο με τίτλο "Ανταπόδοση", βασισμένο σε ένα αγγλικό μυθιστόρημα των αρχών της δεκαετίας του 1990, το Dirty Weekend, το οποίο συνοψίζεται στο οπισθόφυλλο: "Μια μέρα, η Bella βαρέθηκε, βαρέθηκε να είναι πάντα το θύμα, βαρέθηκε να φοβάται πάντα, βαρέθηκε τις επιθυμίες των αντρών... Και άρχισε να τους σκοτώνει. Πρώτα εκείνον τον μοχθηρό γείτονα που την καταδίωκε, μετά έναν άλλο που γνώρισε τυχαία και που θα ήθελε πολύ να την υποτάξει στις ορέξεις του. Και αυτό της έκανε τόσο καλό, την ανακούφισε τόσο πολύ, που αναρωτήθηκε γιατί περίμενε τόσο καιρό. Και απαιτεί να έχουν οι γυναίκες το δικαίωμα στην τυφλή βία." Κατά τη διάρκεια αυτού του dirty Σαββατοκύριακου, όλοι όσοι συναντά η Bella θα γνωρίσουν κι αυτοί την ίδια τύχη. Η Elsa Dorlin σχολιάζει: "Οι δύο ημέρες της Bella μοιάζουν με μαθήματα φεμινιστικής αυτοάμυνας, με επιταχυνόμενη πρακτική, ανταλλαγή εμπειριών, συνειδητοποίηση και συστάσεις. Η Bella δεν έχει μάθει να παλεύει, ξέμαθε να μην παλεύει. Περνώντας σε μια φεμινιστική στρατηγική αυτοάμυνας, η προτεραιότητά μας δεν θα είναι ποτέ να διυλίσουμε την πραγματικότητα για να εξαχθεί η αποτελεσματικότητα μιας χειρονομίας (ακινητοποιώντας, τραυματίζοντας, σκοτώνοντας...), αλλά, αντίθετα, να διεισδύσουμε στον ιστό της κοινωνικής πραγματικότητας της βίας για να παρασύρουμε εκεί ένα σώμα που έχει ήδη διαπεραστεί από τη βία, να αναπτύξουμε έναν μυ που είναι εξοικειωμένος με τη βία, αλλά που κατά βάση δεν έχει ποτέ εκπαιδευτεί και κοινωνικοποιηθεί για να εξασκηθεί στη βία, στη δράση."
Η Elsa Dorlin αντλεί και άλλα διδάγματα από το βιβλίο της Helen Zahavi. Πρώτον, λέει, "προσφέρει τη δυνατότητα να προβληματιστούμε πάνω σε αυτό που θα ονομάσουμε dirty care - αρνητική φροντίδα". Σύμφωνα με τις ουσιοκρατικές αντιλήψεις, οι γυναίκες θεωρούνται περιποιητικές και ευχάριστες, γεγονός που εξηγεί την διαθεσή τους να φροντίζουν τους άλλους και, ως εκ τούτου, να εργάζονται στα επαγγέλματα φροντίδας. Η αρνητική φροντίδα, μας λέει η Elsa Dorlin, είναι επίσης η προσοχή που δίνεται στους άλλους, αλλά όχι για να τους φροντίζουμε: πρόκειται για τη διαφυγή από την παρενόχληση, τον βιασμό, την καθημερινή βία που ασκούν οι άνδρες στις γυναίκες. Είναι η προσοχή του θηράματος απέναντι στον θηρευτή. Η Elsa Dorlin συνεχίζει: "Από αυτή την ιδέα της φροντίδας, η οποία χαρακτηρίζει το dirty care, μπορούμε να εντοπίσουμε δύο κύρια στοιχεία". Πρώτον, αυτός ο τρόπος της προσοχής που δίνεται στον άλλον ορίζει έναν τρόπο γνώσης όπου το αντικείμενο προς γνώση αποκτά υπέρμετρη σημασία. "Το αντικείμενο γίνεται το κέντρο του κόσμου που το υποκείμενο αντιλαμβάνεται από το πουθενά. Σε αυτή τη σχέση (όπως και σε κάθε σχέση κυριαρχίας), το αντικείμενο (ο κυνηγός) είναι αυτό που επιβάλλεται στο υποκείμενο (το θήραμα όταν ασκεί τις γνωστικές του ικανότητες), επειδή ο κυνηγός είναι αυτός που ορίζει τις συντεταγμένες της αντικειμενικής πραγματικότητας, "είναι η δική του αντίληψη που δίνει στο πραγματικό την υποστασή του", ένα πραγματικό που ορισμένοι συγγραφείς, που παρατίθενται σε σημείωμα της Elsa Dorlin, υπενθυμίζουν ότι η αγγλική και η ισπανική ετυμολογία το συσχετίζουν "με εκφράσεις που παραπέμπουν στο επίθετο "βασιλικός" ή που είναι σχετικές με τον βασιλιά". Έτσι, "η ιδιότητα του πραγματικού είναι ταυτισμένη με ό, τι είναι βασιλικό, ανήκει στον βασιλιά. Αυτό που είναι πραγματικό είναι αυτό που είναι ορατό από τον βασιλιά". "Με άλλα λόγια, αυτή η συνεχής προσπάθεια να γνωρίσουμε τους άλλους όσο το δυνατόν καλύτερα, προκειμένου να προσπαθήσουμε να αμυνθούμε απέναντι σε ό,τι μπορούν να μας κάνουν, είναι μια τεχνολογία της εξουσίας που έχει ως αποτέλεσμα την παραγωγή άγνοιας όχι του εαυτού μας αλλά της δυναμής μας να δρούμε, η οποία γίνεται ξένη προς εμάς, αλλοτριωμένη". Οι κυριαρχούμενοι αναπτύσσουν έτσι "μια γνώση των κυριαρχούντων που αποτελεί ένα αρχείο της τεράστιας ιδεολογικής παντοδυναμίας τους". Το άλλο αποτέλεσμα αυτής της αρνητικής φροντίδας αφορά το "αντικείμενο-βασιλιά". Έχει ήδη προσδιοριστεί με την έννοια της αγνωσιολογίας, η οποία είναι η μελέτη της παραγωγής της άγνοιας. Σε αντίθεση με τα θηράματα, τα οποία πρέπει να γνωρίζουν όσο το δυνατόν περισσότερα για τους θηρευτές τους προκειμένου να έχουν την ελπίδα ότι θα τους ξεφύγουν, τα αρπακτικά δεν έχουν καμία ανάγκη να γνωρίζουν περισσότερα για τα θηράματά τους: "Ανίδεοι, οι κυρίαρχοι επιδίδονται σε γνωστικές συμπεριφορές που τους απαλλάσσουν, από το να "βλέπουν", κυριολεκτικά, τους άλλους, από το να νοιάζονται γι' αυτούς, από το να τους λαμβάνουν υπόψη, να τους γνωρίζουν, να τους εκτιμούν".
Ξεκινώντας με την υπόθεση του Rodney King, το βιβλίο κλείνει με τη δολοφονία του Trayvon Martin: στις 26 Φεβρουαρίου 2012, ο George Zimmerman, ένας καλός Αμερικανός πολίτης που συμμετείχε σε ένα πρόγραμμα "'Αγρυπνων γειτόνων", πυροβόλησε αυτόν τον αφροαμερικανό έφηβο σε μια λευκή γειτονιά της πόλης Sanford στη Φλόριντα. Ο Trayvon Martin είχε την ατυχία να είναι μαύρος και να φοράει φούτερ με κουκούλα, κάτι που φαίνεται ότι ήταν αρκετό για να βάλει τον δολοφόνο του σε θέση αυτοάμυνας, η οποία ορίζεται στη Φλόριντα ως μια ενέργεια "αυτοπροστασίας, όταν [ένα άτομο] αισθάνεται εύλογο φόβο ότι θα σκοτωθεί ή θα τραυματιστεί σοβαρά". Ενάμιση χρόνο μετά το συμβάν, ο Zimmerman αθωώθηκε παρά το γεγονός ότι οι δικηγόροι του δεν προσκόμισαν κανένα στοιχείο νόμιμης αυτοάμυνας. "Ο George Zimmerman είναι ένας άγρυπνος φρουρός του ρατσιστικού κράτους. Ο Trayvon Martin ήταν ανυπεράσπιστος μπροστά στην απειλή να γίνει, ως νεαρός Αφροαμερικανός, ένα καταδικασμένο θήραμα στο όνομα της αυτοάμυνας". Ο εύλογος φόβος που ένιωσε ο δολοφόνος του ήταν αυτός που νομιμοποίησε τη δολοφονία του Trayvon. "Ο φόβος ως προβολή παραπέμπει έτσι σε έναν κόσμο όπου η δυνατότητα συγχέεται πλήρως με την ανασφάλεια και καθορίζει πλέον το δολοφονικό μέλλον κάθε "καλού πολίτη". Είναι το όπλο μιας πρωτοφανούς συναισθηματικής υποταγής των σωμάτων, αλλά και μιας μυϊκής διαχείρησης ατόμων υπό ένταση, ζωών που βρίσκονται σε άμυνα".
Αυτό ακριβώς είναι που η Elsa Dorlin προσπάθησε - με επιτυχία, κατά τη γνώμη μου - να μας κάνει να αντιληφθούμε σε αυτό το εξαιρετικό βιβλίο, στο οποίο χρησιμοποιεί "τη δική [της] ιστορία, τη σωματική [της] εμπειρία" για να "διατρέξει μια πολυπρισματική ιστορία της αυτοάμυνας". Η θεωρητική και πολιτική της κουλτούρα, όπως επισημαίνει στον πρόλογο, "της κληρονόμησε τη θεμελιώδη ιδέα ότι οι σχέσεις εξουσίας δεν μπορούν ποτέ [...] να αναχθούν πλήρως in situ σε ήδη συλλογικές αντιπαραθέσεις πρόσωπο με πρόσωπο, αλλά αγγίζουν τις βιωμένες εμπειρίες κυριαρχίας στην οικειότητα ενός υπνοδωματίου, σε μια έξοδο του μετρό, πίσω από τη φαινομενική ηρεμία μιας οικογενειακής συγκέντρωσης...". Αυτή είναι μια από τις θεμελιώδεις συνεισφορές του φεμινισμού, ο οποίος έδειξε ότι το οικείο, το "ιδιωτικό", είναι επίσης πολιτικό. Η Elsa Dorlin δεν προτίθεται να επικεντρωθεί "στην κλίμακα των συγκροτημένων πολιτικών υποκειμένων, αλλά στην κλίμακα της πολιτικοποίησης των υποκειμενικοτήτων". Και αυτό περνά προφανώς από τα σώματά μας, τους μύες μας: "Μέρα με τη μέρα, τι κάνει η βία στη ζωή μας, στα σώματά μας, στους μύες μας; Και τι μπορούν, με τη σειρά τους, να κάνουν και να μην κάνουν μέσα στη βία και μέσω της βίας;" Για μένα, αυτό είναι ένα από τα κύρια ενδιαφέροντα του βιβλίου: μακριά από τις ατελείωτες συζητήσεις για τη βία και τη μη βία (που, όπως μου φαίνεται, τις περισσότερες φορές το μόνο που κάνουν είναι να ενισχύουν τις σχέσεις κυριαρχίας), εξετάζει με πολύ συγκεκριμένο τρόπο τις διάφορες βίαιες πρακτικές, αν εξυπηρετούν ή όχι τα συμφέροντα των μεν και των δε, και τι απτά αποτελέσματα παράγουν στα σώματα καθώς και στις πολιτικές και κοινωνικές οργανώσεις.
