Ο ανάγλυφος αργείτικος ιππέας
Λαξευμένος πάνω σε βράχο, όπως το είχε δει και ο Παυσανίας
Μέσα σε ορθογώνιο πλαίσιο υπάρχει παράσταση, λαξευμένη με ταπεινό ανάγλυφο απ' ευθείας σε ασβεστολιθικό βράχο. Στο δεξιό της τμήμα εικονίζεται έφιππη ανδρική μορφή με το άλογο να βαδίζει προς τα αριστερά. Ο ιππέας κρατά στρογγυλή αργείτικη ασπίδα και δόρυ.
Στο αριστερό τμήμα εικονίζεται κρατήρας με κωνικό πόδι και λαβές που σχηματίζουν οξείες γωνίες. Δεξιά του ανελίσσεται ένα φίδι, με το κεφάλι του να φθάνει στο χείλος του αγγείου. Ίσως ένα αντίστοιχο φίδι υπήρχε και αριστερά.
Το ανάγλυφο χρονολογείται πιθανόν στα τέλη του 4ου -αρχές 3ου αιώνα π.Χ. Ανήκει στην κατηγορία των λεγόμενων ηρωικών αναγλύφων, με χθόνιο χαρακτήρα. Αυτό δείχνει η παρουσία φιδιού, που από τον κάτω κόσμο, μέσα από τη γη, έρχεται να γευτεί τις προσφορές προς τον 'Ηρωα-Ιππέα, προστάτη της πόλης.
Το ανάγλυφο ήταν πάντα ορατό. Το έχουν περιγράψει και σχεδιάσει παλαιοί περιηγητές. Ο λαός τον ταύτισε με τον 'Αι Γιώργη που σκοτώνει το φίδι. Εντάσσεται σε μια σειρά ηρωικών αναγλύφων με διάφορα θέματα, που έχουν εντοπιστεί στους πρόποδες της Λάρισας και του λόφου του Προφήτη Ηλία. 'Ολα έχουν λατρευτικό χαρακτήρα.
Δ' Εφορεία προϊστορικών και κλασσικών αρχαιοτήτων.
Το Νυμφαίο
Στα βόρεια του αρχαίου θεάτρου [του 'Αργους -σ.σ.] υπάρχει ένα εντυπωσιακό άνδηρο, διαστάσεων 35Χ21 μ., που έχει λαξευτεί στο βράχο της Λάρισας. Προς την πλευρά της πόλης οριοθετείται από ισχυρό πολυγωνικό ανάλημμα με κεντρική κλίμακα. Στα ενεπίγραφα ανάγλυφα που κοσμούν το ανάλημμα εικονίζονται οι Επιτελίδες, χθόνιες θεότητες που σχετίζονται με την απονομή δικαιοσύνης (τιμωρία εγκληματικών πράξεων). Η σύνδεση τους με τη λατρεία των Σεμνών Θεών στον αθηναϊκό Άρειο Πάγο, οδήγησε τους μελετητές να αναγνωρίσουν στο χώρο αυτό το Κριτήριο. Εκεί, σύμφωνα με το μύθο και τη διήγηση του περιηγητή Παυσανία, ο βασιλιάς του Άργους Δαναός δίκασε τη μόνη από τις πενήντα θυγατέρες του, την Υπερμήστρα, που παράκουσε τη διαταγή του και δεν θανάτωσε την πρώτη νύχτα του γάμου το σύζυγό της, γιο του Αιγύπτου, Λυγκέα.
Ο ρωμαίος αυτοκράτορας Αδριανός ίδρυσε το 124/5 μ.Χ. στο χώρο αυτό το Νυμφαίο. Η μνημειακή Κρήνη αποτελούνταν από δύο δεξαμενές λαξευμένες στο βράχο, είχε ανωδομή από οπτοπλίνθους και καμαρωτή στέγη. Σε κεντρικό σημείο του κτηρίου ήταν στημένο το άγαλμα του ευεργέτη της πόλης με τη μορφή του μυθικού ήρωα Διομήδη. Ένα πλινθόκτιστο υδραγωγείο, μήκους 30 χιλιομέτρων περίπου, μετέφερε το νερό στο Άργος από το Κεφαλόβρυσο.
Κάτω από το Νυμφαίο.
Το Κριτήριον
Στην οδό Γούναρη του Άργους, 150 περίπου μέτρα μετά το Αρχαίο Θέατρο και λίγο πριν από τη διασταύρωση με την οδό Φορονέως, μια πινακίδα της αρχαιολογικής υπηρεσίας κάτω από την ένδειξη "οδός Άπιδος" γράφει "Κριτήριο – Νυμφαίο" και δείχνει αριστερά προς το λόφο, που έχει στην κορυφή του το κάστρο Λάρισα. Λίγοι την προσέχουν και πολύ λιγότεροι έχουν επισκεφτεί αυτό το αρχαίο μνημείο της πόλης, που συνδέεται με τις απαρχές της ιστορίας της.
Τι ήταν λοιπόν αυτό το Κριτήριο;
Η πρόσβαση στο μνημείο γίνεται σήμερα από την μικρή πλακόστρωτη οδό Άπιδος. Ο Άπις, κατά την ελληνική μυθολογία, ήταν γιος του Φορωνέα και αδερφός της Νιόβης, η οποία έγινε η πρώτη θνητή γυναίκα με την οποία ενώθηκε ερωτικά ο Δίας και γεννήθηκε ο ήρωας Άργος. Μετά τον θάνατό του Φορωνέα τον διαδέχθηκε ο γιος του Άπις, που δεν έκανε παιδιά. Στο μικρό χρονικό διάστημα, που βασίλεψε στο Άργος ο Άπις, όλη η Πελοπόννησος ονομαζόταν Απία και οι κάτοικοί της Απιδόνες.
Στο τέλος του δρόμου, μετά από 150 περίπου ανηφορικά μέτρα, βρισκόμαστε μπροστά σε μια σειρά από 48 τσιμεντένια σκαλοπάτια, που οδηγούν σε ένα άνδηρο (πλάτωμα). Το άνδηρο στηρίζεται σε έναν τοίχο, που το ύψος φτάνει τα 3 μέτρα σε κάποια σημεία. Είναι χτισμένος με το κυκλώπειο σύστημα που συναντάμε στις Μυκήνες και στην Τίρυνθα, δηλαδή με μεγάλους πολυγωνικούς ογκόλιθους τοποθετημένους σε οριζόντια ασύμμετρη δόμηση χωρίς συνδετικό υλικό. Οι πέτρες έχουν κοπεί πολυγωνικά με ευθύγραμμες ακμές και προσαρμόζονται ακριβώς η μια στην άλλη χωρίς ενδιάμεσες σφήνες.
Στο εντυπωσιακό άνδηρο οδηγεί μια κεντρική κλίμακα με 6 πέτρινα σκαλοπάτια πλάτους 2,10 μ., που βρίσκεται στο κέντρο του κυκλώπειου τοίχου της ανατολικής πλευράς. Δυστυχώς σήμερα δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί, γιατί τα γειτονικά σπίτια είναι χτισμένα σε απόσταση μισού μέτρου από τον αρχαίο τοίχο και κάνουν αδύνατη την πρόσβαση στην κεντρική σκάλα – είσοδο του μνημείου. Η πρόσβαση στο άνδηρο γίνεται από τα τσιμεντένια σκαλοπάτια.
Το μεγαλύτερο μέρος του χώρου διαστάσεων 35Χ 21 μέτρα πάνω από τον τοίχο και τη σκάλα έχει σχηματιστεί με λάξευση του βράχου και φαίνεται ότι δεν υπήρχε εκεί κανένα οικοδόμημα, παρά μόνο ένας ορθογώνιος περίβολος στο κέντρο του πλάτους 4 μέτρων, που πιθανότατα ανήκε σε ιερό.
Η δυτική πλευρά του αναχώματος, που το κρατάει ο πολυγωνικός αναλημματικός τοίχος, είναι λαξευμένη στο φυσικό βράχο του λόφου και σε συνδυασμό με το κυκλώπειο σύστημα του τοίχου παραπέμπει σε κάποιο αρχαίο μνημείο. Η κατασκευή του πολυγωνικού τοίχου τοποθετείται χρονολογικά στα μισά του 7ου αι. π.Χ.
Ο Παυσανίας, που πέρασε από το Άργος τον 2ο αιώνα μ.Χ. αναφέρει: "Το χωρίον τόδε, Κριτήριον ονομάζουσιν, Υπερμνήστραν ενταύθα υπό Δαναού κριθήναι λέγοντες". Το μέρος δηλαδή αυτό το ονομάζουν κριτήριο και λένε ότι εδώ δικάστηκε από το Δαναό η Υπερμνήστρα.
Αλέξης Τότσικας, φιλόλογος-συγγραφέας
Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού (2013)
Ο Δαναός, ως βασιλιάς της πόλης, αφιερώθηκε στο να διδάξει τα γράμματα και την καλλιέργεια των αγρών στους Αργείους, να ανοίξει πηγάδια και να ποτίσει τις καλλιέργειες και ζούσε ευτυχής με τις κόρες του και τους υπηκόους του. Όταν όμως έγιναν άντρες οι γιοι του Αίγυπτου, πήραν τα καράβια, ήρθαν στο Άργος και ζήτησαν να τους παντρέψει ο Δαναός με τις κόρες του, τις Δαναΐδες, για να ξεχαστεί η έχθρα τους. Υπήρξαν αντιρρήσεις, αλλά οι γιοι του Αίγυπτου δε σήκωναν κουβέντα. Ο Δαναός, επειδή δεν είχε τη δύναμη να αναμετρηθεί μαζί τους, καμώθηκε με δόλο ότι δέχεται την πρότασή τους και συμφωνήθηκε ο γάμος των 50 γιων του Αίγυπτου με τις 50 κόρες του Δαναού.
Πριν από την πρώτη νύχτα του γάμου όμως, ο Δαναός μάζεψε τις κόρες του, τους έδωσε από ένα μαχαίρι και τις πρόσταξε να σκοτώσει καθεμιά τον άντρα της, όταν θα έχει αποκοιμηθεί, απειλώντας με θάνατο όποια δειλιάσει και παρακούσει την εντολή του. Οι νύφες, λοιπόν, αποκεφάλισαν τους άντρες τους την πρώτη νύχτα του γάμου, έριξαν τα σαράντα εννιά κεφάλια τους στη λίμνη Λέρνη και θάψανε τα σώματά τους μπροστά στα τείχη του Άργους. Οι φόνισσες όλες έμειναν για πάντα με το μίασμα και καταδικάστηκαν για το ανόσιο και φρικτό έγκλημά τους, όταν πέθαναν και πήγαν στον κάτω κόσμο, να μεταφέρουν νερό και να προσπαθούν αιώνια να γεμίσουν ένα πιθάρι με τρύπες ("τετρημένον πίθον"), που δε θα γέμιζε ποτέ. Αυτός είναι ο γνωστός "πίθος των Δαναΐδων".
Μία από τις 50 όμως, η Υπερμνήστρα, που είχε παντρευτεί το Λυγκέα, επειδή, λένε, έμεινε ευχαριστημένη από την πρώτη νύχτα του γάμου, το ερωτεύτηκε το παλικάρι και από αγάπη και συμπάθεια του χάρισε τη ζωή. Ο πατέρας της, ο Δαναός, τη φυλάκισε και αποφάσισε να την δικάσει για την πράξη της αυτή. Οι Αργείοι όμως αρνήθηκαν την καταδίκη της Υπερμνήστρας και επικαλέστηκαν το θεϊκό νόμο της Αφροδίτης, θεάς του έρωτα και προστάτιδας της συζυγικής κλίνης. Έτσι η Αφροδίτη προσήλθε μάρτυρας υπεράσπισης στη δίκη και η Υπερμνήστρα με τη βοήθεια της θεάς αθωώθηκε! Η δίκη αυτή έγινε στο χώρο του αρχαίου Κριτηρίου του Άργους. Μετά την αθώωση της Υπερμνήστρας ο Λυγκέας έγινε βασιλιάς του Άργους και η Υπερμνήστρα αφιέρωσε στη Θεά Αφροδίτη ένα ξόανο.
Οι αρχαιολόγοι, που ανέσκαψαν το μνημείο, εντόπισαν δυο ανάγλυφα στην πρόσοψη του πολυγωνικού τοίχου, που στηρίζει το άνδηρο του Κριτηρίου. Τα ανάγλυφα απεικονίζουν τρεις γυναικείες μορφές καθιστές σε θρόνους, επιβλητικές σαν σεβάσμιες "θεές" του κάτω κόσμου, και δύο επιγραφές, που τις ονομάζουν Επιτελίδες.
Οι τρεις Επιτελίδες, όπως και οι Ευμενίδες, ήταν θεότητες που "επιτελούσαν" τα αιτούμενα. Ικανοποιούσαν δηλαδή τις παρακλήσιες. Τη βοήθειά τους ζητούσαν συνήθως οι ετοιμόγεννες Αργείτισσες και τους έκαναν προσφορές, για να προστατεύσουν τη γονιμότητα και να κάνουν πιο εύκολη τη γέννα τους. Οι Επιτελίδες όμως σχετίζονται και με την απονομή δικαιοσύνης και την τιμωρία εγκληματικών πράξεων. Έτσι το αργείτικο Κριτήριο μοιάζει με τον αθηναϊκό Άρειο Πάγο, όπου ο Ορέστης, γιός του Αγαμέμνονα των Μυκηνών, αθωώθηκε για τη δολοφονία της μητέρας του Κλυταιμνήστρας με την παρουσία στο δικαστήριο των Ερινύων-Ευμενίδων. Η μυθολογία φαίνεται να συμφωνεί με τους αρχαιολόγους για το Κριτήριο, καθώς εδώ ο βασιλιάς του Άργους, Δαναός, δίκασε την κόρη του Υπερμήστρα. Η παρουσία αναθηματικών ενεπίγραφων ανάγλυφων, που εικονίζουν τις "Επιτελίδες", οδήγησε τους μελετητές στην ταύτιση του κτηρίου με το "Κριτήριο", το αρχαιότερο δικαστήριο του κόσμου, που λειτούργησε στα αρχαϊκά χρόνια στα κράσπεδα του Άργους.
Αλέξης Τότσικας, φιλόλογος-συγγραφέας
Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού (2013)
