Αρκεί να φανταστείς το ημερήσιο πρόγραμμα ενός Ρωμαίου αυτοκράτορα: τον βλέπεις να ξυπνάει το πρωί, είτε στο κεντρικό αυτοκρατορικό ενδιαίτημα είτε σε κάποια εξοχική του έπαυλη, όπως ο Αδριανός στο Τίβολι, και να απολαμβάνει την πρωινή salutatio περιστοιχισμένος από πλήθος συμβούλων, θαλαμηπόλων και προσωπικών φροντιστών. Μαζί τους θα συνέτασσε επιστολές, παίρνοντας ένα πλούσιο ή λιτό πρωινό –ο ηλικιωμένος Αντωνίνος Πίος προτιμούσε απλώς παξιμάδια–, και θα λάμβανε αποφάσεις για την οργάνωση κάποιου από τα μυθιστορηματικά του δείπνα, όπου οι καλεσμένοι, ξαπλωμένοι στα ανάκλιντρα ή καθισμένοι στους πάγκους, στα λεγόμενα triclinia, θα απολάμβαναν, μαζί με τα γευστικά εδέσματα, τα νερά που έτρεχαν από κρήνες, τα μαρμάρινα δάπεδα και τη διακοσμημένη οροφή.
Αν ο αυτοκράτορας ήταν πιο παρανοϊκός απ’ όσο συνήθως, όπως ο Δομιτιανός, θα φρόντιζε το σερβίρισμα να είναι σε μαύρα πιάτα, πάνω σε ταφόπλακες, από επίσης βαμμένους μαύρους δούλους! Σε κάποιες, μάλιστα, περιπτώσεις οι εκκεντρικότητες δεν ήταν απλώς ακραίες αλλά μοιραίες: χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Ηλιογάβαλος που έρανε τους καλεσμένους του με τόσα ρόδα, που έφτασαν να πεθάνουν από ασφυξία! Άλλοτε πάλι ο αυτοκράτορας είχε κάποιο «χόμπι», όπως ποίηση, μουσική και ζωγραφική –βλέπε Αδριανό, Μάρκο Αυρήλιο, Αλέξανδρο Σεβήρο –, σε σπάνιες έκανε πυγμαχία, κολύμπι, τρέξιμο ή το κυνήγι, που θεωρούνταν αρκετά μπανάλ· γι’ αυτό χλεύαζαν τον φερμένο από την Ισπανία, γι’ αυτό κάπως επαρχιώτη, Αδριανό.
Σημείο εκκίνησης της αφήγησης δεν είναι ο πρώτος αυτοκράτορας Ιούλιος Καίσαρας, όπως θα περίμενε κανείς, αλλά ο Λεύκιος Κορνήλιος Σύλλας, ο οποίος έδωσε πρώτος το στίγμα του τι σήμαινε «ενός ανδρός αρχή», και η επέκταση της Ρώμης, κατά τα πρότυπα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τον οποίο είχαν ως αναφορά οι Ρωμαίοι ηγεμόνες, εφαρμόζοντας σε μεγάλο βαθμό τη στρατηγική του.
Άλλοι αυτοκράτορες ενδεχομένως να ασχολούνταν λεπτομερώς με τα νομικά ζητήματα, όπως μαρτυρά ο Δίων Κάσσιος ότι έκανε ο Σεπτίμιος Σεβήρος. Οι πιο ναρκισσιστές, όπως ο Τιβέριος, θα αρέσκονταν να θέτουν στους καλεσμένους απαιτητικές ερωτήσεις βασισμένες σε πρόσφατα αναγνώσματα και σε διάφορα μυθολογικά θέματα. Άλλοι πάλι θα επιδίδονταν σε πιο μακάβριες ενασχολήσεις, όπως ο Δομιτιανός που συνήθιζε να σκοτώνει μύγες με την πένα του(!), και άλλοι θα μεταμφιέζονταν –βλέπε Νέρωνα, Λεύκιο Βήρο, Κόμμοδο – για να επισκεφθούν τις πιο κακόφημες περιοχές της Ρώμης.
Σε σπάνιες περιπτώσεις έφταναν να ντύνονται εμμονικά γυναίκες, όπως ο Ηλιογάβαλος, που μπορεί να θεωρηθεί η πρώτη περίπτωση τρανς ατόμου στην ιστορία. Όσο για τον Κλαύδιο, ήταν γνωστός για το πάθος του με τον τζόγο, ένα θέμα για το οποίο έγραψε και βιβλίο! Σε κάθε περίπτωση, όμως, κάθε αυτοκράτορας, ακόμα και οι πιο ακραίοι, όπως ο Κόμμοδος και ο Καλιγούλας, στοχαζόταν με αφορμή τον θάνατο, γνωρίζοντας πως το περίφημο memento mori συνόδευε από τις μικρές καθημερινές κινήσεις μέχρι τα επιβλητικά έργα που στόλιζαν την αυτοκρατορία του: από το τείχος του Αδριανού στη Βρετανία έως τον τεράστιο κολοσσό, δηλαδή το άγαλμα του Νέρωνα που στόλιζε την είσοδο του Κολοσσαίου, απ’ όπου πήρε το όνομά του.
Όλες αυτές οι ανεκδοτολογικές περιπτώσεις διανθίζουν πολλά από τα έξυπνα γραμμένα κεφάλαια του βιβλίου Οι Ρωμαίοι Αυτοκράτορες (που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ψυχογιός σε μετάφραση Ανδρέα Παππά) της καθηγήτριας Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, συντάκτριας κλασικών θεμάτων στο «Times Literary Supplement» και συγγραφέως πλήθους βιβλίων για τον αρχαίο ελληνορωμαϊκό κόσμο, γνωστής επίσης και ως «celebrity historian» από τις ειδικές σειρές ντοκιμαντέρ που έχει γυρίσει για το BBC, Μαίρη Μπίαρντ. Στόχος της είναι, μεταξύ άλλων, να ανατρέψει κλισέ πεποιθήσεις για πολλούς γνωστούς Ρωμαίους αυτοκράτορες, π.χ. ότι ο Νέρωνας ήταν απλώς ο μεγαλομανής ή ο πυρομανής που κατέστρεψε τη Ρώμη ή ότι ο Καλιγούλας, εκτός από τις δολοφονίες που διέπραξε, έχρισε ύπατο το αγαπημένο του άλογο.
Κάποιες ακραίες ιστορίες ενδεχομένως να αληθεύουν, αλλά σε κάθε περίπτωση, σύμφωνα με τις πηγές που ελέγχει με ακρίβεια η ακαδημαϊκός Μπίαρντ, γράφτηκαν εκ των υστέρων είτε από συμβούλους που ήθελαν να χτυπήσουν τους απελθόντες αυτοκράτορες και να καλοπιάσουν τους επόμενους είτε από συγγραφείς που χρησιμοποίησαν εχθρικά διακείμενες πηγές.
Αυτές που ελέγχει η δημοφιλής ακαδημαϊκός και συγγραφέας είναι άπειρες. Για παράδειγμα, αντλεί πληροφορίες ακόμα και από μπισκοτάκια(!) που καταναλώνονταν σε διάφορα σημεία της αυτοκρατορίας, όπου μια Ρωμαία αρχόντισσα φοράει σκουλαρίκια με τη μορφή του αυτοκράτορα Σεπτίμιου Σεβήρου. Στη δολοφονία εκείνου το 235 μ.Χ. επιλέγει να σταματήσει την αφήγησή της.
Ο λόγος που σταματάει σε αυτόν την αφήγησή της και όχι το 1453, οπότε και καταλύεται επίσημα η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, είναι, όπως αναφέρει, επειδή τα χρόνια που ακολούθησαν τα πράγματα άλλαξαν ριζικά: «Οι αυτοκράτορες έμεναν κατά κανόνα στον θρόνο για πολύ μικρό χρονικό διάστημα, ενώ οι εμφύλιοι πόλεμοι, τα “πραξικοπήματα:” και οι σφετερισμοί κυριαρχούσαν. Οι περισσότεροι αυτοκράτορες αυτής της ταραγμένης περιόδου δεν ήταν καν Ρωμαίοι, ενώ κάποιοι από αυτούς δεν επισκέφτηκαν ποτέ τη Ρώμη, παραμένοντας σε κάποια επαρχία».
Σημείο εκκίνησης της αφήγησης δεν είναι ο πρώτος αυτοκράτορας Ιούλιος Καίσαρας, όπως θα περίμενε κανείς, αλλά ο Λεύκιος Κορνήλιος Σύλλας, ο οποίος έδωσε πρώτος το στίγμα του τι σήμαινε «ενός ανδρός αρχή», και η επέκταση της Ρώμης, κατά τα πρότυπα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τον οποίο είχαν ως αναφορά οι Ρωμαίοι ηγεμόνες, εφαρμόζοντας σε μεγάλο βαθμό τη στρατηγική του.
Σύμφωνα με την Μπίαρντ, δεν ήταν τυχαίο ότι για χρόνια μετά την επικράτηση της ισχύος της αυτοκρατορίας οι ηγέτες του ρωμαϊκού κόσμου διατηρούσαν και σέβονταν τις αρχές της res publica και ο λόγος που επέλεγαν τον τίτλο «αυτοκράτορας», δηλαδή «imperator», Καίσαρας και Αύγουστος, που σήμαινε αξιοσέβαστος, ήταν επειδή σέβονταν απόλυτα την αλεξανδρινή αντίληψη της επικράτησης στο πεδίο της μάχης, σε αντίθεση με τον εκάστοτε αυτοκράτορα του Βυζαντίου, που ήταν ξεκάθαρα βασιλέας (rex, όχι απλώς imperator).
Εξού και κάθε νίκη, όπως υποστηρίζει η συγγραφέας, τιμώνταν με μεγαλεπήβολες γιορτές, κατά τις οποίες ο κόσμος υποδεχόταν τον νικητή αυτοκράτορα από το πεδίο της μάχης, κάτι επιβεβλημένο για τον ηγέτη της Ρώμης, όπως και η καλή σχέση που έπρεπε αυτός να αναπτύσσει με τον λαό.
Όσο για τη θεωρούμενη εν θεώ εξουσία, μάλλον ήταν αντικείμενο χλεύης, όπως επισημαίνει η Μπίαρντ, αφού οι αυτοκράτορες καλούνταν διαρκώς να αποδεικνύουν ότι δικαίως κατείχαν την εξουσία, φτάνοντας να σκηνοθετούν με διαφορετικούς τρόπους τη σπουδαιότητά τους. Απαύγασμα μιας τέτοιας τελετουργικής έκφρασης που αγγίζει τα όρια της επιτελεστικότητας είναι τα τελευταία θρυλούμενα λόγια του Αυγούστου «plaudite cives, plaudite amici, finita est comoedia» («Χειροκροτήστε πολίτες, χειροκροτήστε φίλοι, η κωμωδία τελείωσε»). Σε μια έκφραση ακραίας αυτεπίγνωσης ο ίδιος ο αυτοκράτορας αναγνώριζε ότι τα μέσα προώθησης του έργου του, ακόμα και η μετέπειτα θέση του ανάμεσα στους θεούς στο ρωμαϊκό πάνθεο, μάλλον έμοιαζαν με την έκφραση μιας καλά επεξεργασμένης παράστασης που άγγιζε τα όρια της κωμωδίας.
Σε αυτή την εκδοχή εστιάζει η συγγραφέας, θεωρώντας, ωστόσο, ότι, παρά τις ακραίες διαφορές στις προτιμήσεις και στον χαρακτήρα, οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες εφάρμοζαν τις αρχές του τίτλου τους και έφεραν κοινά χαρακτηριστικά κατά τον τρόπο εφαρμογής της εξουσίας. Δεν δέχεται έτσι την κοινή θεωρία για τους πέντε καλούς αυτοκράτορες, ούτε πιστεύει, για παράδειγμα, ότι ο Αδριανός ήταν πιο δημοκράτης ή σκεπτόμενος ηγέτης σε σχέση με τους υπόλοιπους.
Αντίθετα, μας εφιστά την προσοχή σε πιο «δημοκρατικές» αποφάσεις παρεξηγημένων και θεωρούμενων ακραίων ηγεμόνων, όπως ο Καρακάλλας, ο οποίος το 212 έδωσε την ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη σε όλους τους κατοίκους της αυτοκρατορίας, ενώ παραδέχεται πως ο πρώτος που ανακοίνωσε κάτι τέτοιο, χωρίς όμως να το εφαρμόσει, είναι ο Νέρωνας, ο οποίος, όπως μας πληροφορεί, ήταν ο πρώτος που οραματίστηκε τη διώρυγα στον Ισθμό της Κορίνθου! Επίσης μαθαίνουμε ότι εκείνος «εγκαινίασε τις σχετικές εργασίες, τραγουδώντας ύμνους προς τους θαλάσσιους θεούς και αμέσως μετά χτυπώντας πανηγυρικά τρεις φορές το έδαφος με χρυσή αξίνα». Επιπλέον, κατά τον Σουητώνιο, ο Νέρωνας κουβάλησε συμβολικά στους ώμους του το πρώτο πηλοφόρι.
Αναλυτικές πληροφορίες μάς δίνει η συγγραφέας και για την επίσκεψη αυτοκρατόρων στην Ελλάδα, γεγονός που δείχνει το μέγεθος του φιλελληνισμού τους, άρα και την πίστη τους στη φιλοσοφία των Αρχαίων, των θεών και των ηρώων της. Μαθαίνουμε έτσι ότι ο ναός του Ολυμπίου Διός με τους περίφημους στύλους στις παρυφές του Ζαππείου ήταν ο μεγαλύτερος της αρχαίας Ελλάδας, «αλλά παρέμεινε ημιτελής για περίπου εξακόσια χρόνια.
Ο Αδριανός χρηματοδότησε την ολοκλήρωσή του, η οποία συνοδεύτηκε από τελετές εγκαινίων στις οποίες τον πανηγυρικό εκφώνησε ένας από τους οικείους στον αυτοκράτορα Έλληνες λόγιους της εποχής. Η εντυπωσιακή διακόσμηση του ναού περιλάμβανε τεράστιο χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία, ακόμα και ένα φίδι που είχε έρθει ειδικά γι’ αυτόν τον σκοπό από την Ινδία! Παράλληλα, στην είσοδο του ναού δέσποζαν τέσσερα επιβλητικά αγάλματα του Αδριανού και στον γύρω χώρο υπήρχαν ουκ ολίγοι ανδριάντες και προτομές του.
Εξίσου εντυπωσιακή και επίσης τεράστιων διαστάσεων ήταν και η Βιβλιοθήκη (ουσιαστικά, κάτι σαν τα σημερινά πνευματικά κέντρα) που χρηματοδότησε ο Αδριανός, για την οποία ο Παυσανίας έγραφε, εντυπωσιασμένος, ότι ήταν διακοσμημένη με αλαβάστρινη οροφή, σιντριβάνια, καθώς και με περίπου εκατό κίονες από πολύχρωμα μάρμαρα. Ο οικοδομικός οργασμός που παρατηρείται στην Αθήνα επί Αδριανού περιλάμβανε επίσης κτίσματα εντυπωσιακά αλλά και απολύτως χρηστικά, όπως μια γέφυρα, ένα υδραγωγείο, λουτρά, γυμναστήριο και άλλα».
Μάλιστα, είναι η σχοινοτενής ανάλυση που κάνει η Μπίαρντ στα κτίρια που καθιστά το βιβλίο αυτό αξιανάγνωστο, όχι απλώς ένα ευχάριστο εγχειρίδιο εκλαϊκευμένων απόψεων για τους Ρωμαίους αυτοκράτορες. Συγκρίνοντας λεπτομέρειες σε διαφορετικά κτίρια Ρωμαίων ηγετών, όπως η διακόσμηση, οι ορθομαρμαρώσεις, τα ψηφιδωτά, τα γυψοτεχνήματα και τα πολύτιμα αντικείμενα, αλλά και ελέγχοντας τις διάφορες μαρτυρίες, προσπαθεί να συλλάβει την εντυπωσιακή εικόνα που θα είχαν, για παράδειγμα, τα πρώτα ανάκτορα του Παλατίνου Λόφου, π.χ. η περίφημη Χρυσή Οικία του Νέρωνος, και διορθώνει εσφαλμένες αντιλήψεις που έχουμε για πολλά από αυτά.
Πάνω από αυτό το εντυπωσιακό παλάτι, που όμοιό του δεν είχε δει η Ρώμη, χτίστηκε το λεγόμενο Κολοσσαίο, το οποίο χρησίμευε –κάτι άγνωστο στους πολλούς– στη διοργάνωση εντυπωσιακών αυτοκρατορικών δείπνων με πάρα πολλούς καλεσμένους, κάτι που είχε επίσης τη βάση του στη res publica. Άνθρωποι απ’ όλες τις κοινωνικές ομάδες, από συγκλητικούς μέχρι απλούς μαγαζάτορες, απολάμβαναν όσα τους έδινε ο αυτοκράτορας σε μία από τις πολλές ανοιχτές κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες στην οποία δίνει έμφαση η Μπίαρντ.
Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει η κλασικίστρια συγγραφέας, η οποία κατάφερε να κάνει τα ιστορικά βιβλία για τη Ρώμη εύληπτα μπεστ σέλερ, είναι ότι οι αυτοκράτορες ήξεραν πως απλώς εκπροσωπούσαν την ψυχή της Ρώμης, την αποθέωση της ανθρώπινης υπόστασης στις πιο δημιουργικές, ακραίες αλλά και άτοπες στιγμές της σε έναν βίο που δεν περιμένει κανέναν παράδεισο για να δικαιωθεί ή, όπως έγραφε ο Αδριανός, σε ένα ποίημα που επαναφέρει η Μπίαρντ από τη Γιουρσενάρ, «ψυχούλα μου, εσύ αγαπημένη, που φτερουγίζεις / Του σώματός μου που σε φιλοξενεί, συντρόφισσα / Εσύ που ετοιμάζεσαι να πετάξεις τώρα / Σε τόπους σκοτεινούς, παγωμένους, γυμνούς / Τέρμα τα αστεία σου».
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LIFO
