Η απερινόητη ομορφιά των αστυνομικών κειμένων, η ευφάνταστη πλοκή, η καταβύθιση στην καρδιά του σκότους, αλλά και η γοητεία της επίλυσης των γρίφων, δεν είναι μονοσήμαντες. Κάθε άλλο. Έχουν να κάνουν με μια συγκεκριμένη μήτρα που γέννησε το νουάρ και το μετέφερε από το περιθώριο των παράδοξων αφηγήσεων στις πρώτες θέσεις της εξέχουσας δραματουργίας. Διαβάζοντας ένα ένα τα αστυνομικά μυθιστορήματα που εξέδωσε πρόσφατα ο εκδοτικός οίκος Gutenberg θέλοντας να αποτίσει φόρο τιμής στις απαρχές του αστυνομικού και να καταστήσει γνωστούς στο ευρύ κοινό τους μεγάλους μάστορες των βιβλίων μυστηρίου, συναντάμε όλα τα ξεχωριστά συστατικά που έκαναν το είδος τόσο δημοφιλές: την υποβλητική ατμόσφαιρα, την αδρή σκιαγράφηση των χαρακτήρων, το παιχνίδι της αποκάλυψης του ενόχου. Για πρώτη φορά ωστόσο στα βιβλία αυτά η συνέπεια της πλοκής αναδεικνύει μια έντονη ποιητικότητα και θεατρικότητα, άμεσα συνυφασμένες με τη βικτοριανή παράδοση-αλλά και τον ίδιο τον Σαίξπηρ. "Φως! Δώστε μου περισσότερο φως" φωνάζει η κυρία Τρέβερτον στο "Θαμμένο Μυστικό" του Γουίλκι Κόλλινς υπονοώντας με σαφήνεια τη σκηνή στον Άμλετ όπου ο Κλαύδιος διακόπτει μια θεατρική παράσταση φωνάζοντας "Ανάψτε τα Φώτα!". Το θέατρο μέσα στο θέατρο, δηλαδή, με τον ίδιο τρόπο που ένα ρόδο αποκαλύπτει ένα άλλο ρόδο στον παράδοξο ποιητικό κόσμο της Γετρούδης Στάιν.
O εκδοτικός οίκος Gutenberg με τη σειρά Aldina επαναφέρει στο προσκήνιο τον Γουίλκι Κόλινς ως έναν από τους πρωτεργάτες του νουάρ: αυτόν διάβασαν όσοι θέλησαν να γράψουν βιβλίο μυστηρίου ενώ οι ηρωίδες του, όπως η Λυδία Κουίλτ από το Αρμαντέιλ θεωρούνται οι εμβληματικότερες στην ιστορία της λογοτεχνίας και του θεάτρου.
Όλα αυτά δείχνει να λαμβάνει υπόψιν ο εκδοτικός οίκος Gutenberg ίσως ο πλέον αρμόδιος για να λανσάρει τη νέα σειρά Aldina/Μυστήριο για να συστήσει στο ευρύ κοινό τα βιβλία που γέννησαν το αστυνομικό μυθιστόρημα: έχοντας ήδη συμπεριλάβει στις εκδόσεις του τη Γυναίκα με τα Άσπρα του Κόλινς μπόρεσε να δώσει στο εγχείρημα "εξερευνώντας το νουάρ" άλλο εύρος: να κατακτήσει ακόμα και τον πιο ανυποψίαστο αναγνώστη που λάτρεψε την Αγκάθα Κρίστι και να κλείσει το μάτι στον πιο υποψιασμένο που ξέρει ότι δεν μπορεί να καθρεφτιστεί στον "Ασημένιο καθρέφτη" του Ντόιλ χωρίς να καταδυθεί στη "Βυθισμένη Πολιτεία" του Έντγκαρ Άλλαν Πόου. Τα τέσσερα βιβλία που επιλέχθηκαν έτσι για να εγκαινιάσουν το νέο εγχείρημα της Aldina συνιστούν δείγματα υψηλής γραφής και συγγραφικής ευφυίας αποδεικνύοντας πως το νουάρ πάνω από όλα ήταν ένα θεσπέσιο είδος λογοτεχνικής παραπλάνησης: δηλαδή ένα περίτεχνο αφηγηματικό παιχνίδι που ακροβατεί ανάμεσα στην προφορική παράδοση, την υψηλή πρόζα, το θέατρο και την ποίηση. Πρόκειται για τα βιβλία "Ο Βραζιλιάνος αγριόγατος και άλλες ιστορίες μυστηρίου" και "Ο Ασημένιος Καθρέφτης και άλλες ιστορίες μυστηρίου" του Άρθουρ Κόναν Ντόιλ σε μετάφραση Ερρίκου Μπαρτζινόπουλου, "Το θαμμένο μυστικό" του Γουίλκι Κόλινς σε μετάφραση Άννας Παπασταύρου και "Η υπόθεση Λέβενγουορθ" της Άννα Καθριν Γκριν σε μετάφραση Ερρίκου Μπαρτζινόπουλου. Με τον τρόπο αυτό οι υπεύθυνοι του οίκου αποφάσισαν να διευρύνουν την σειρά της Aldina που φλερτάρει έντονα με την υψηλή αισθητική και τον πειραματισμό προσφέροντας εκδόσεις με φροντισμένη επιμέλεια, καλαίσθητα εξώφυλλα-και το βασικότερο- κύρος. Δεν είναι τυχαίο που στο τιμόνι της σειράς στέκεται πάντα ένας άνθρωπος με βαθιά γνώση και αγάπη για το βιβλίο η φιλόλογος Ζωή Μπέλλα η οποία συνεχίζει το έργο του συζύγου της, αείμνηστου Δημήτρη Αρμάου. Είναι ενδεικτικό ότι όλα τα βιβλία συνοδεύονται από κατατοπιστικότατα επίμετρα ή εισαγωγικά σημειώματα και φυσικά έχουν και τη φροντισμένη τυπογραφική επιμέλεια ενός γνώστη όπως ο Γιάννης Μαμάης. Άλλωστε ο βασικότερος λόγος που οι εκδόσεις Gutenberg θεσπίζουν σειρές είναι για να ανοίξουν ένα μονοπάτι που θα οδηγήσει σε μια άλλη πλευρά του λογοτεχνικού σύμπαντος, στο ξέφωτο που η λογοτεχνία έχει τόσο ανάγκη-ακόμα και μέσα από τα συμβολικά σκοτάδια. Το νουάρ γίνεται έτσι το φως που καταυγάζει την άλλη όψη του κλασικού "γιατί τα long sellers πουλάνε πάντα ενώ τα best sellers ένα πολύ μικρό χρονικό διάστημα" όπως τόνισε και στη σχετική παρουσίαση της νέας σειράς μυστηρίου της Aldina ένας εκ των εκδοτών ο Κώστας Δαρδανός αιτιολογώντας την επιλογή του οίκου να ποντάρει πάντα στα σπουδαία αναγνώσματα.
Γι' αυτό και επαναφέρει στο προσκήνιο τον Γουίλκι Κόλινς ως έναν από τους πρωτεργάτες του νουάρ: αυτόν διάβασαν όσοι θέλησαν να γράψουν βιβλίο μυστηρίου ενώ οι ηρωίδες του, όπως η Λυδία Κουίλτ από το Αρμαντέιλ θεωρούνται οι εμβληματικότερες στην ιστορία της λογοτεχνίας και του θεάτρου. Η υποβλητική ατμόσφαιρα, η μεγάλη σκηνή που επεκτείνεται και πέρα από την πραγματική ζωή σε αυτή των ονείρων, τα κρυμμένα μυστικά, ο τόπος του μυστηρίου-εν προκειμένω ο Πύργος Πορθγκένα-οι απαγορευμένες κάμαρες-η Κάμαρα της Μυρτιάς-και ένα έντονο γκοτθικό αποτύπωμα είναι τα κεντρικά χαρακτηριστικά που ανιχνεύει κανείς στο "Θαμμένο Μυστικό". Πρόκειται για ένα από τα χαρακτηριστικότερα δείγματα γραφής του Κόλλινς ο οποίος κατάφερε να σπάσει την προκατάληψη που θέλει το νουάρ να είναι άμεσα συνδεδεμένο με την αποκάλυψη του ενόχου καθώς ο ίδιος ο Κόλλινς εσκεμμένα δεν περιμένει το τέλος του βιβλίου για να αποκαλύψει το μυστικό του. Εξαιρετική η σκιαγράφηση των γυναικείων χαρακτήρων-και όχι μόνο-αφού ο ίδιος υπήρξε ένας από τους πρώτους συγγραφείς του αγγλοσαξωνικού κόσμου που κατάφερε να αποτυπώσει με τόσο έντονο τρόπο αντιφατικές γυναικείες προσωπικότητες. Η υπόθεση αφορά στα μυστικά που κρύβονται στον πύργο της Πορθγκένα: η αξιοσέβαστη κυρία Τρέβερτον, πρώην ηθοποιός και γνωστή στους υψηλούς κοινωνικούς κύκλους πεθαίνει αλλά λίγο πριν τον θάνατο της φροντίζει να αποκαλύψει το θαμμένο της μυστικό που αφορά στην κόρη της Ρόζαμοντ στην υπηρέτρια της. Πολλά χρόνια αργότερα η κόρη της Ρόζαμοντ, παντρεμένη με τον τυφλό Λέοναρντ αποφασίζει, να μάθει τι ακριβώς συμβαίνει με το παράδοξο παρελθόν της και να ανακαλύψει μια κρυμμένη ταυτότητα που θα ανατρέψει πολλά. Η υπόθεση εμπλέκει, εκτός από την κάτοχο του θαμμένου μυστικού, την υπηρέτρια της Τρέβερτον, και πολλά άλλα πρόσωπα σε ένα περίτεχνο γαιτανάκι αποκάλυψης. Υιοθετώντας αντίστοιχη μεθοδολογία και αφηγηματικούς τρόπους με το "Θαμμένο Μυστικό" ουσιαστικά ο Κόλινς προαναγγέλλει την Γυναίκα με τα Άσπρα-το εμβληματικότερο σύμφωνα με τον Μπόρχες, βιβλίο μυστηρίου στη βρετανική παράδοση. Όποιος θέλει να ανακαλύψει τι ακριβώς συνδέει το γοτθικό μυθιστόρημα με το νουάρ οφείλει να γνωρίσει τον Κόλινς και να παρασυρθεί από τον σκοτεινό του κόσμο.
Αντίστοιχα γοητευτικό πάντως είναι το σύμπαν του Άρθουρ Κόναν Ντόιλ, του διάσημου συγγραφέα του Σέρλοκ Χολμς ο οποίος υπήρξε δεινός διηγηματογράφος, λάτρης της μικρής φόρμας και της μεγάλης έκπληξης. Αποκαλυπτικές του περίπλοκου κόσμου μιας προσωπικότητας συναρπαστικής και ανεξάντλητης είναι και οι ιστορίες που ξεπηδούν από τις σελίδες των δυο συλλογών-του "Ασημένιου Καθρέφτη" και του "Βραζιλιάνου Αγριόγατου" που μας προτείνει ταυτόχρονα ο Gutenberg: εδώ συμπυκνώνονται στιγμές από μακρινά ταξίδια τα οποία είχε ακολουθήσει και ο ίδιος ο Ντόιλ, ο οποίος είχε εργαστεί όπως και ο Μέλβιλ σε φαλαινοθηρικό,από τις διαρκείς μεταφυσικές αναζητήσεις, το έντονο φλερτ με τον πνευματισμό αλλά και την άμεση εμπλοκή του με τον κόσμο του μποξ-ο ίδιος υπήρξε δεινός πυγμάχος. Όλα αυτά αποτυπώνονται στις εξαιρετικά καλογραμμένες ιστορίες, φτιαγμένες με τα ατόφια υλικά της υψηλής λογοτεχνίας, με περίτεχνες περιγραφές που μοιάζουν με κομψοκέντημα και μια διάχυτη ειρωνεία που διαμόρφωσε και την προσωπικότητα του Σέρλοκ Χολμς. "Παντού, από τη Σιέρα Λεόνε και νοτιότερα, έχω συναντήσει τους ίδιους δύσοσμους βάλτους, τις ίδιες μοναχικές κοινότητες που τις ταλανίζει ο πυρετός και τα ίδια αυτοσαρκαστικά αστεία. Υπάρχει κάτι το σχεδόν θεικό σ' αυτή τη δύναμη του ανθρώπου να υπερβαίνει τις συνθήκες της ζωής του και να επιστρατεύει το μυαλό του για να διακωμωδήσει τα δεινά του σώματος του" γράφει χαρακτηριστικά σε ένα απόσπασμα από τον "Ασημένιο Καθρέφτη". Οι ανθρωπολογικές παρατηρήσεις, οι πολύ καλές ιατρικές επισημάνσεις αλλά και η παράδοξη εμμονή στις ανατολικές θρησκείες εξηγούν και το εύρος των γνώσεων που συνόδευαν κάθε ιστορία του διάσημου ενοίκου της Μπέικερ Στριτ. Χαρακτηριστική είναι η ιστορία από τον '"Βραζιλιάνο Αγριόγατο" του πλούσιου, καθώς πρέπει ήρωα με τη διεστραμμένη εμμονή να συλλέγει εξωτικά ζώα-μεταξύ των οποίων και ένας βραζιλιάνος αγριόγατος. Το τι θα γίνει στο τέλος όταν φυσικά το άγριο ζώο θα φτάσει να απειλήσει τον ανιψιό του ιδιοκτήτη μόνο η ανίκητη φαντασία ενός Κόναν Ντόιλ μπορεί να το γνωρίζει εκπλήσσοντας πάντα τον αναγνώστη. Τρία διηγήματα από τον "Ασημένιο Καθρέφτη"-Το δερμάτινο χωνί, το Παίζοντας με τη Φωτιά αλλά και το Έγινε Έγινε- είναι αποκαλυπτικά των στενών σχέσεων που διατηρούσε ο Κόναν Ντόιλ με τον πνευματισμό ενώ το ομώνυμο διήγημα Ασημένιος Καθρέφτης είναι ενδεικτικό της έντονης επιρροής που έχει ασκήσει στη γραφή του-όπως και των περισσότερων- ο Έντγκαρ Άλλαν Πόου. Ο καθρέφτης που βρίσκεται απέναντι από τον σκληρά εργαζόμενο λογιστή δεν αντικατροπτίζει μόνο μια διαφορετική όψη του ιδίου αλλά φέρνει επίσης στο φως ιστορίες δραματικές, πρόσωπα ανεκδιήγητα και περιγραφές που αποκαλύπτουν όλο το εύρος της αχαλίνωτης και ασπαίρουσας φαντασίας του Ντόιλ καθώς δεν ξέρεις ποτέ τι είναι αυτό που θα αντικρίσει κανείς "μέσα στην ασημένια κορνίζα του ήταν σα σκηνή θεάτρου, κατάφωτη, όπου βρισκόταν σ' εξέλιξη ένα δράμα".
Αλλά όλα αυτά δεν θα μετεξελίσσονταν σε ιστορία με αστυνομική πλοκή αν δεν υπήρχε αυτή η αδιανόητη εμμονή του Ντόιλ στη λεπτομέρεια, σε κάθε στοιχείο που θα μπορούσε να βοηθήσει την εξέλιξη του δράματος. Κάτι στο οποίο έδωσε ιδιαίτερη έμφαση η "μητέρα του αστυνομικού μυθιστορήματος" όπως είναι γνωστή η Άννα Κάθριν Γκριν. Όταν μάλιστα ξεκίνησε να γράφει, το είδος δεν είχε καταφέρει να αυτοπροσδιοριστεί και το μοναδικό κείμενο που ξεχώριζε ως η μήτρα του μετέπειτα ιστοριών μυστηρίου ήταν Οι δολοφονίες της οδού Μοργκ του Πόου. Η συνέπεια, ωστόσο, αυτής της γυναίκας, η οποία παρατηρούσε με τη μανιακή περιέργεια και τη ζέση μιας πραγματικής συγγραφέως, τις υποθέσεις του δικηγόρου πατέρα της, την έφερε στην κορυφή των εισηγητών του αστυνομικού μυθιστορήματος. Είχε ήδη διαβάσει τον Γουίλκι Κόλινς και αγαπούσε το μυστήριο αλλά στόχος της ήταν να αναδείξει την υπόθεση, να δώσει έμφαση στην έρευνα και στη διεξοδική παράθεση των στοιχείων που έκαναν τόσο δημοφιλές το αστυνομικό μυθιστόρημα μέχρι σήμερα. Ουσιαστικά λειτούργησε ως προάγγελος της Αγκάθα Κρίστι. "Δεν είναι τυχαίο ότι ο ήρωας της, ο Ηρακλής Πουαρό, ήταν κι αυτός ιδιόρρυθμος όπως ο Εμπενέζερ Γκράις της Γκριν, ούτε επίσης είναι τυχαίο ότι εμπνεύστηκε τη μις Τζέιν Μαρλπ ακολουθώντας το παράδειγμα της Γκριν που είχε "δημιουργήσει" την Αμέλια Μπάτεργουορθ ως βοηθό του Γκράις σε μερικές περιπέτειές του" διαβάζουμε στην εισαγωγή του Gutenberg. Και αυτή είναι ουσιαστικά η πρώτη εμφάνιση του επιθεωρητή Εμπενίζερ Γκράις ο οποίος καταγίνεται με την ενδελεχή παρατήρηση και τα έντονα διανοητικά παιχνίδια. Με την "υπόθεση Λέβενγουορθ" εντοπίζεται ο σπουδαίος ρόλος της δικαστικής προανάκρισης ενώ ταυτόχρονα δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στα ψυχολογικά κίνητρα και στην σκιαγράφηση των βαθύτερων εσωτερικών αναγκών που εξωθούν σε κάθε πράξη. Με ημερομηνία έκδοσης μόλις το 1878 είναι σχεδόν αδύνατον να πιστέψει κανείς πόσο προχωρημένη στην πρώιμη αυτή μορφή του αστυνομικού μυθιστορήματος ήταν η σκέψη μιας νεαρής συγγραφέως όπως η Γκριν. Η υπόθεση ξεκινάει με την ανακοίνωση της δολοφονίας του Λέβενγουορθ-ποιος θα μπορούσε να είναι ο ένοχος: η πανέμορφη κληρονόμος του Μαίρη ή η ξαδέλφη της Ελεάνορ η οποία δείχνει ασυνεπής όταν καλείται να προσκομίσει τα σχετικά στοιχεία. Και ποιος είναι ακριβώς ο ρόλος ενός απρόσμενου επισκέπτη; Γιατί επίσης μια υπηρέτρια φάνηκε να εξαφανίζεται πριν από τη δολοφονία; Όλα αυτά τα ερωτήματα και άλλα τόσα ξεδιπλώνουν μια καθ'όλα συναρπαστική ιστορία -καθιερώνοντας ένα είδος που θα βρει εραστές φανατικούς και αμετανόητους και θα αποκαλύψει στα υψηλά αυτά έργα της διάνοιας αφορμές για να ακονιστούν η φαντασία και η σκέψη.
Άλλωστε όπως έγραφε και ο Μπόρχες στο σπουδαίο του κείμενο "Το αστυνομικό αφήγημα" τον αναγνώστη της αστυνομικής λογοτεχνίας τον δημιούργησε-και γιατί όχι τον διαμόρφωσε;-ο Έντγκαρ Άλλαν Πόου στο βαθμό που δεν ήθελε το "αστυνομικό είδος να είναι ρεαλιστικό-το ήθελε διανοητικό, ένα είδος φανταστικό, αν θέλετε, ένα είδος που να μην εκπορεύεται μόνο από τη φαντασία, αλλά-πάνω απ' όλα-από το σύνολο της διάνοιας". (Μπόρχες, Τα Δοκίμια, μτφ Αχιλλέας Κυριακίδης, Πατάκης). Γι αυτό και στα βιβλία αυτά, σε αντίθεση με τα εύπεπτα αστυνομικά που τα διαδέχτηκαν, δεν έχει σημασία το αίμα που κυλάει ή η γοητεία της βίας αλλά αυτή ακριβώς η ωδή στη διάνοια και η αποθέωση της φαντασίας του συγγραφέα και του αναγνώστη που γίνονται ένα. Γιατί αν όλοι μας ως αναγνώστες είμαστε επινοήματα του Πόου, όπως θα επέμενε ο Μπόρχες, αντίστοιχα επινοημένοι φαντάζουμε και από εκείνα τα πρώτα αστυνομικά που μπορούν και μας γαλουχούν ακόμα.
