Η χαρωπή κάθοδος στη Νέκυια. Κάπως αλλιώς: ο Ορφέας στον Άδη θα μπορούσε να λικνίζει το σώμα του στους σκοπούς ενός θανατερού σκοπού και οι καταραμένοι του Δάντη να επιδίδονται σε λυτρωτικούς, αλυσιδωτούς χορούς. Η έκθεση του Μουσείου Τέχνης Blanton στο Τέξας υπό τον εύγλωττο τίτλο «The Dance of Death» φέρνει στο φως ένα κλασικό μοτίβο του Μεσαίωνα.
Αν και έχουμε να κάνουμε με ένα δυσοίωνο μοτίφ, έως τον 15ο αιώνα ήταν αρκετά διαδεδομένο στην τέχνη και τη λογοτεχνία. Πρόκειται για αναπαραστάσεις ενός μακάβριο χορού ή όπως είχε ονομαστεί «Χορός του θανάτου», στις οποίες αποσκελετωμένα σώματα ή άλλα που φέρουν πάνω τους την απαραβίαστη πατίνα του νεκρού, χορεύουν, συμπλέκονται και συμφύονται μεταξύ τους ανεξάρτητα από την κοινωνική τάξη που ανήκουν. Άλλωστε, ο θάνατος ταιριάζει σε όλες τις... Ηλέκτρες - πλούσιες και φτωχές.
Μια από τις πιο διάσημες απεικονίσεις μάς έρχεται από το 1463 και είναι η ζωφόρος του Bernt Notke στην εκκλησία της Αγίας Μαρίας στο Lübeck της Γερμανίας. Πρόκειται για 24 μορφές (όντως, όλων των κοινωνικών στρωμάτων) που μεταφέρουν η μια στην άλλη το δέος της κίνησης που έχει το μέγεθος της ζωής, αλλά και το αναπόδραστο του θανάτου. Φευ, η ζωφόρος καταστράφηκε το 1942, κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου έπειτα από βομβαρδισμό των συμμαχικών δυνάμεων.
Αυτός ο μακάβριος χορός δεν ήταν μόνο μια απάντηση στη θνησιμότητα, αλλά και μια προσπάθεια κοινωνικής «ισοτιμίας», υπό την έννοια ότι η αποσύνθεση της σάρκας και η άφευκτη κάθοδος στο Κάτω Κόσμο περιλαμβάνει τους πάντες.
Αν και ο χορός του θανάτου έφθασε στο αποκορύφωμά του στον Ύστερο Μεσαίωνα, οι εικόνες του παρέμειναν ως υπόμνηση και στη συνέχεια. Η έκθεση διερευνά αυτές τις αναπαραστάσεις μέσα στους αιώνες (από τον 15ο έως τον 20ο) ως ένα σημαντικό κομμάτι της αναπαραστατικής παράδοσης.
Οπως αναφέρει το Hyperallergic, αυτός ο χορός δεν ήταν μόνο μια απάντηση στη θνησιμότητα, αλλά και μια προσπάθεια κοινωνικής «ισοτιμίας», υπό την έννοια ότι η αποσύνθεση της σάρκας και η άφευκτη κάθοδος στο Κάτω Κόσμο περιλαμβάνει τους πάντες. Η επιμελήτρια Elizabeth Welch οργάνωσε την έκθεση, η οποία βασίζεται σε χαρακτικά, λιθογραφίες, ξυλογραφίες, χαρακτικά και άλλα αποτυπωμένα σε χαρτί.
Αναφέρει χαρακτηριστικά: «Ενα από τα πιο συναρπαστικά πράγματα είναι ο τρόπος που αυτές οι μακάβριες αναπαραστάσεις αναδεικνύουν την ουσιαστική σημασία της αποσύνθεσης». Από τον Μεσαίωνα και μέσω των transi (σ.σ.: ένας τάφος στον οποίο το σώμα βρίσκεται σε διαδικασία αποσύνθεσης), αυτές οι μακάβριες αναπαραστάσεις άρχισαν να κάνουν έντονη την παρουσία τους και εμφανίστηκαν στην Ευρώπη τον 14ο αιώνα.
Θα μπορούσε, άραγε, αυτή η διαδικασία στην οποία υποβάλλεται το σηπόμενο σώμα να φέρει μια υπόνοια χαρά; Κατά την Welch, ο «Χορός του θανάτου» είναι σπλαχνικός και φέρει ένα ευκρινές κοινωνικό μήνυμα για το αναπόφευκτο του τέλους.
Για παράδειγμα, η ξυλογραφία του Michael Wolgemut, «Imago Mortis» (1493), αναπαριστά τέσσερις χαρούμενους σκελετούς, τη στιγμή μάλιστα που το σώμα τους διαλύεται. Ενώ υπάρχει κάτι το εντελώς φρικτό σε αυτή την αναπαράσταση, την ίδια στιγμή υπόρρητα την διατρέχει ένα μαύρο χιούμορ και ένα παιχνίδισμα διά της τέχνης.
Μεταγενέστερα έργα, όπως ο «Θάνατος που μεταφέρει ένα παιδί» του Stefano Della Bella (1648), απεικονίζουν τον θάνατο πιο σοβαρό.
Η Welch σημειώνει: «Εως τον 19ο αιώνα, οι καλλιτέχνες δεν ενδιαφέρονται τόσο για την υλικότητα του θνήσκοντος σώματος, όσο για τα πολιτικά, κοινωνικά και καλλιτεχνικά σχόλια με τα οποία ενδύουν τα έργα τους. Λες και έχουν απολυμανθεί οι σκελετοί».
Ένα παράδειγμα είναι η ξυλογραφία του Alfred Rethel, «Death as Strangler» (1851). Βασισμένη σε μια ιστορία από την πρώτη εμφάνιση της χολέρας στη Γαλλία, απεικονίζει ένα σκελετό ντυμένο με το ράσο ενός μοναχού που λικνίζεται από το ρυθμό της μουσικής. Πίσω από αυτό το οστέινο φάντασμα, ακολουθεί μια σειρά πτωμάτων - όλα χτυπημένα από τη χολέρα.
Ο αναπληρωτής διευθυντής του Μουσείου Blanton αναφέρει πως η έκθεση έχει μεγάλη σημασία, καθώς γίνεται εμφανές πώς οι καλλιτέχνες αντιμετώπισαν το ίδιο θέμα μέσα τους αιώνες και κάτω από το πρίσμα διαφορετικών πολιτισμών.
Ενα σχετικά πρόσφατο έργο είναι αυτό του Luis Jiménez «Baile con la talaca» (1984), στο οποίο ένας άνδρας αντιλαμβάνεται ότι η γυναίκα που έχει αγκαλιά έχει μεταμορφωθεί σε πτώμα.
Τούτα τα memento mori, από τον 15ο αιώνα έως τις μέρες μας, έχουν εξελιχθεί πλέον και σε σύμβολα της ποπ κουλτούρας και του κινηματογράφου (μα, τι άλλο είναι τα ζόμπι;). Όλα, όμως, κατατείνουν στο ίδιο συμπέρασμα: ο θάνατος έρχεται χωρίς διακρίσεις, επομένως... άδραξε την ημέρα πριν συμβεί το απευκταίο.
Με στοιχεία από το Hyperallergic
σχόλια