Ξεκινήσατε βιολί από πολύ μικρός, από πέντε ετών. Είχατε φανταστεί ποτέ όλο αυτόν το δρόμο, τη διεθνή καριέρα, τις διακρίσεις; Τα είχατε ονειρευτεί;
Όχι, δεν θα μπορούσα ποτέ να το φανταστώ έτσι. Δεν υπήρχε ποτέ η πίεση και η καθοδήγηση προς μια σταδιοδρομία διεθνή, με αναγνώριση και διεθνή παρουσία σε αυτό το επίπεδο. Η καθοδήγηση που είχα ήταν πολύ «προσγειωμένη» και πάντα με αφοσίωση στην τέχνη της μουσικής. Μόνη πολυτέλεια ήταν αυτό που μελετούσα να το κάνω όσο καλύτερα γινόταν.
Τα έργα είναι καλύτερα απ' όλους τους μουσικούς μαζί. Αν μαζευτούμε όλοι οι μουσικοί και σταθούμε απέναντι σε μια συμφωνία του Μπετόβεν, είμαστε χειρότεροι από αυτήν
— Η διαρκής μελέτη είναι άρρηκτα συνυφασμένη με την ερμηνεία;
Η μελέτη δεν είναι ξεχωριστή από την ερμηνεία. Πλέον, έχοντας αρκετά χρόνια στην κλασική μουσική, η οποία έχει συγκεκριμένα έργα, και μέσα από μια πολύχρονη ανάπτυξη, αυτό που καταλαβαίνω είναι ότι όντας αφοσιωμένος και μελετώντας συγκεντρώνεσαι στην ανάπτυξη των μυστικών που υπάρχουν στο κείμενο που μελετάς, που δεν σταματάει ποτέ να σε εκπλήσσει και να σε εμπνέει. Εννοείται ότι γίνεται σε καθημερινή βάση.
—Έχετε πάρει διθυραμβικές κριτικές. Υπάρχουν, όμως, και κριτικές που σας έχουν ενοχλήσει;
Οι κριτικές είναι, θα έλεγα, «αναπόφευκτο κακό». Κάποιος μεγάλος μαέστρος του παρελθόντος είχε πει πως δεν πρέπει να διαβάζεις κριτικές, γιατί όταν πιστεύεις τις καλές, πρέπει να πιστεύεις και τις κακές. Πιστεύω ότι σε έναν μεγάλο βαθμό οι κριτικές είναι προσωπικές. Κανείς δεν μπορεί να αποξενωθεί τελείως από αυτό, του αρέσει να ακούει και αντικειμενικά σχόλια. Όπως και κανείς δεν μπορεί να παίξει αντικειμενικά. Τις θεωρώ «αναπόφευκτο κακό», γιατί σε μεγάλες πόλεις όπως η Νέα Υόρκη, για παράδειγμα, με τους «New York Times», ένα έγκυρο έντυπο με εκατομμύρια αναγνώστες, υπάρχει μόνο ένας κριτικός. Ένας άνθρωπος μπορεί να έχει μεγάλη επιτυχία στην αίθουσα, αλλά αν η κριτική είναι κακή, παρουσιάζει μια ατμόσφαιρα που δεν είναι απαραίτητο να έχει διαμορφωθεί και στην αίθουσα. Οι μουσικοκριτικοί είναι άνθρωποι μορφωμένοι, ξέρουν μουσική, δεν τους ακυρώνω και είναι πάντα αναγκαίο να υπάρχει κάλυψη γι' αυτό που συμβαίνει, να υπάρχει πληροφόρηση. Η μεγάλη αλήθεια είναι, πάντως, ότι δεν υπάρχει κανένας κριτικός που να είναι πιο δύσκολος από τον ίδιο μας τον εαυτό.
—Ταξιδεύετε σε όλο τον κόσμο. Η παγκόσμια κρίση που υπάρχει έχει επηρεάσει τη μουσική;
Εννοείται, είναι συγκοινωνούντα δοχεία. Η μουσική και η τέχνη είναι από τον κόσμο και για τον κόσμο. Δεν μπορεί μια κατάσταση οικονομική ή κοινωνική που επηρεάζει τον κόσμο να αφήνει ανεπηρέαστη τη μουσική.
—Υπάρχουν κάποιοι σήμερα που θεωρούν ότι σε δύσκολους καιρούς η τέχνη είναι πολυτέλεια.
Εγώ θεωρώ ότι είναι ύβρις να μιλάμε για πολυτέλεια όταν αναφερόμαστε στην τέχνη. Ο άνθρωπος που σέβεται την οντότητά του έχει την κριτική ικανότητα να ξεχωρίζει και να θέλει να αγγίζει και να αισθάνεται τα ανώτερα μηνύματα που κρύβονται μέσα στα τεράστια έργα τέχνης που έχουμε κληρονομήσει. Είναι τεράστιο λάθος όταν οποιοσδήποτε προσωρινός παράγοντας, οικονομικός ή πολιτικός ή άλλος, μπορεί να καθορίζει και να περιορίζει την τέχνη σε πολυτέλεια. Είναι πασιφανής η έλλειψη σωστής παιδείας που υπάρχει σε όλο τον κόσμο και οδηγεί την ανθρωπότητα σε μονοπάτια πολύ επικίνδυνα. Όσο απομακρυνόμαστε από τη σωστή παιδεία, τον σεβασμό προς τον διπλανό μας, απομακρυνόμαστε και από τη δυνατότητα να επιτύχουμε σε πολιτιστικό επίπεδο. Είναι μια «πολιτική», με την κακή έννοια, η οποία μας κάνει να συμπεριφερόμαστε σαν κανίβαλοι, αγνοώντας τη σημασία και την ομορφιά του νοήματος της ζωής. Η άποψη ότι η τέχνη είναι για τους πλουσίους είναι όχι μόνο λαϊκίστικη αλλά και παραπλανητική.
Ο ζωγράφος μπορεί να ζήσει όλη του τη ζωή δημιουργώντας αριστουργήματα, να πεθάνει άγνωστος και να τον ανακαλύψουν μετά. Για εμάς που παίζουμε μπροστά σε κόσμο, η σκηνή είναι η στιγμή της αλήθειας.
—Η τέχνη σήμερα εξαρτάται από το χρήμα και την εξουσία;
Σήμερα οτιδήποτε καλλιτεχνικό, είτε πρόκειται για συναυλίες είτε για μεγάλες ορχήστρες, λειτουργεί με πολύ μεγάλη εξάρτηση από χρηματοδότες και χορηγούς. Για μένα, κάποιος οικονομικά ενεργός πρέπει να βοηθήσει ώστε οι πολλοί να μπορούν να απολαμβάνουν κάποια πράγματα που από μόνοι τους δεν θα είχαν τη δυνατότητα. Η προσέγγιση που με ενοχλεί συνοψίζεται στη φράση «εδώ αγωνίζονται να επιβιώσουν, θα μιλάμε για τέχνη;». Επίσης, βλέπω με λύπη ότι έχουμε περιοριστεί και τα περιμένουμε όλα από το κράτος, χωρίς να ψάχνουμε τι είναι αυτό που θα προσδώσει μια άλλη ποιότητα στη ζωή μας και μια τελείως διαφορετική διάσταση. Η σημερινή εποχή έχει θετικά και αρνητικά στοιχεία. Η Ευρώπη εξαρτά περισσότερο την τέχνη από την κρατική οικονομία και τίποτα δεν γίνεται σωστά, μέχρι ένα σημείο. Στην Αμερική, και αυτό είναι ένα προσόν της αμερικανικής κοινωνίας, πρέπει να συμμετέχεις για να συντηρηθεί κάτι που σε ενδιαφέρει, όπως συμβαίνει με τους ιδιωτικούς ραδιοφωνικούς σταθμούς. Για να υπάρξουν, πρέπει ως ακροατής να δώσεις κάτι, έστω ελάχιστο. Είμαι υπέρ της αρμονικής συμβίωσης και της συνεισφοράς στον πολιτισμό. Και να σκεφτόμαστε και πράγματα τα οποία δεν κοστίζουν, αλλά μπορεί να αλλάξουν τη ζωή κάποιων ανθρώπων.
—Στην Ελλάδα ποιο πιστεύετε ότι είναι το μεγαλύτερό μας πρόβλημα;
Εμείς θεωρούμε την Ελλάδα κέντρο του κόσμου. Γεωγραφικά, είμαστε μια πολύ μικρή κουκκίδα. Όμως συμβαίνει το εξής: αυτή η κουκκίδα είναι ένας συστατικός ιός στην πνευματική της διάσταση που κυκλοφορεί στο DNA ολόκληρου του κόσμου. Έχουμε έναν πνευματικό χώρο που υφίσταται σε όλο το σύμπαν. Έχουμε την Ελλάδα της Αμφίπολης, της συγκίνησης, της δημιουργίας, της ανακάλυψης, και αυτό το λέω ξέχωρα από πολιτικές, και όχι μόνο γι' αυτούς που μελετούν αλλά και για εκείνους που δεν ξέρουν και είναι σημαντικό να δουν και την Ελλάδα του σύγχρονου πολιτισμού – αν ανοίξετε τα έντυπα στις πολιτιστικές σελίδες θα καταλάβετε για ποιο πράγμα μιλάμε. Η Ελλάδα είναι ένας φάρος του κόσμου, αλλά εμείς είμαστε πολύ κατώτεροι των περιστάσεων ώστε να διατηρήσουμε και να προστατεύσουμε κάτι που είναι δικό μας, όχι γιατί μας ανήκει αλλά γιατί έτυχε να γεννηθούμε στον τόπο όπου πραγματοποιήθηκε και άνθισε. Εμείς, λοιπόν, έχουμε αυτό το πλεονέκτημα και δεν το υπολογίζουμε, δεν το βλέπουμε καν, το αγνοούμε παντελώς. Δεν μας ενδιαφέρει και δεν έχουμε καμία πολιτιστική παρουσία, παρά ελάχιστη. Γι' αυτό και είπα ότι υπάρχει η Ελλάδα της Αμφίπολης και μια άλλη Ελλάδα για την οποία δυστυχώς δεν μπορεί να υπερηφανεύεται κανείς. Πρέπει κάτι να γίνει γι' αυτό και σύντομα.
—Ταλαιπωρηθήκατε στην αρχή της καριέρας σας εδώ στην Ελλάδα;
Δεν έχω ταλαιπωρηθεί καθόλου. Αλλά δεν έχω υποστηριχθεί και καθόλου. Υπάρχει μεγάλη διαφορά από το ένα στο άλλο. Δεν με εμπόδισαν να πετύχω αυτό που άξιζα, αλλά δεν έχω βοηθηθεί, όταν θα έπρεπε. Στο θέμα της εδραίωσης μου ως καλλιτέχνη σε έναν πολύ δύσκολο στίβο δεν έχω πλέον την ανάγκη της Ελλάδας ως κράτους για να με υποστηρίξει. Είχα την τύχη να έχω γονείς που ήταν μουσικοί και είδαν από νωρίς τις δυνατότητες και το ταλέντο που είχα και με καθοδήγησαν σωστά, όχι μόνο ως καλλιτέχνη αλλά και ως άνθρωπο.
—Η κλασική μουσική βρίσκεται στο περιθώριο στην Ελλάδα;
Η κλασική μουσική είναι τελείως αποκλεισμένη από το σύγχρονο πολιτιστικό γίγνεσθαι. Οι χρηματοδοτήσεις της είναι τελείως πενιχρές. Έχουμε ωδεία, ορχήστρες, αίθουσες συναυλιών, αλλά δεν έχουμε τίποτα, γιατί δεν έχουμε καταξιωθεί διεθνώς. Όταν κάτι που δεν είναι καινούργιο δεν έχει καταξιωθεί διεθνώς επί σαράντα, πενήντα χρόνια, αυτό σημαίνει ότι κάτι δεν πάει καλά. Και το κράτος, οι ιθύνοντες, έχουν υποχρέωση να ελέγξουν αυτή την κατάσταση, για να μη γίνει ξέφραγο αμπέλι.
—Αν σας καλούσε η χώρα σας να αναλάβετε κάποια θέση, να βοηθήσετε, θα το αποτολμούσατε;
Έτσι όπως το λέτε, ακούγεται πολύ προφανές, και το ερώτημα και η απάντηση. Δεν είναι, όμως, έτσι. Ξέρετε πολύ καλά ότι όπως στη λειτουργία ενός οργανισμού, έτσι και στη λειτουργία του κράτους υπάρχει μια πυραμίδα. Το πρόβλημα σ' εμάς εδώ είναι ότι όλες οι πυραμίδες οι οποίες λειτουργούν και φτιάχνουν τη μεγάλη πυραμίδα του κράτους δεν είναι υγιείς. Αυτό τι σημαίνει; Σκεφτείτε, για παράδειγμα, έναν πολύ δυναμικό επιχειρηματία που έχει προσλάβει στο 95% λάθος ανθρώπους. Είναι δυνατόν να του κάνουν σωστά τη δουλειά;
—Όχι.
Έτσι όπως τέθηκε η ερώτηση θα απαντούσα ευθέως «ναι». Σημασία, όμως, δεν έχει τι θα απαντούσα αλλά το αν οι άνθρωποι που είναι μέσα στα πράγματα είναι αποφασισμένοι και απαγκιστρωμένοι από τη φιλοσοφία του «πάρε-δώσε» και της συναλλαγής. Μη ξεχνάμε ότι από τον πιο μικρό χώρο μέχρι τον πιο μεγάλο –και εδώ μιλάμε για τον χώρο του πολιτισμού, που είναι μικρός χώρος– υπάρχουν συμφέροντα και άνθρωποι οι οποίοι προσπαθούν να επιβάλλουν τις απόψεις τους. Όταν ένας μηχανισμός δεν είναι υγιής, είναι πολύ δύσκολο να μπεις σε αυτόν και να μπορέσεις να καταφέρεις κάτι. Εμένα δεν μου αρέσει να λειτουργώ σπασμωδικά, κυρίως σε κάτι που αφορά και τις τύχες άλλων ανθρώπων. Δεν έχεις το δικαίωμα, αφού δεν πρόκειται για ευθύνες που παίρνεις μόνο για τον εαυτό σου.
—Τι χρειάζεται για να αλλάξει κάτι;
Στην υπάρχουσα κατάσταση ο μόνος αιμοδότης είναι το κράτος. Το κράτος πρέπει να αποφασίσει ότι θέλει να πετύχει κάτι και, συνεπώς, να το αλλάξει. Για να το αποφασίσει αυτό πρέπει να έχει πάρει τον έλεγχο της υπάρχουσας κατάστασης και να έχει ένα όραμα. Αλλιώς πώς; Θα γίνει ό,τι γίνεται και στην παιδεία τόσα χρόνια. Όποιον και να ρωτήσετε γύρω σας είναι παιδί ενός άλλου συστήματος, και μαθησιακού και εξεταστικού. Ο κάθε υπουργός φέρνει το δικό του σύστημα και ταλαιπωρεί χιλιάδες παιδιά κάθε χρόνο. Είναι γελοίο αυτό που συμβαίνει, γιατί ο καθένας θεωρεί τον εαυτό του νέο μεσσία. Εμένα δεν με ενδιαφέρουν αυτά τα πράγματα, αλλά κάτι το οποίο έχω διατυπώσει και παλιότερα: για να έχεις γνώση, πρέπει να μπορείς να θέτεις τα ερωτήματα. Αυτός που δίνει μόνο απαντήσεις θεωρεί ότι τα ξέρει όλα. Άρα, δεν γίνεται τίποτα.
—Έχετε δύο μεγάλα παιδιά. Θα τα συμβουλεύατε να μείνουν στην Ελλάδα ή να δοκιμάσουν τις ικανότητές τους στο εξωτερικό;
Μια γενική συμβουλή θα ήταν ανεύθυνη. Ο κάθε άνθρωπος είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση και μια ιδιαίτερη ύπαρξη, με έναν συγκεκριμένο προορισμό, με ένα παρελθόν επίσης συγκεκριμένο, με ένα ταλέντο και μια διαίσθηση. Ο άνθρωπος είναι μονάδα. Προσωπικά, θεωρώ τις εποχές της βαθιάς κρίσης τις πιο πρόσφορες ώστε να μπορέσουν οι ικανοί άνθρωποι να διακριθούν. Είναι ακριβώς όπως η διαδικασία του φοίνικα. Και σ' εμάς, στην Ελλάδα, υπάρχει πολύ μέσα στη σκέψη μας αυτό, και φιλοσοφικά. Αυτά που ακούγονται, ότι σπρώχνουν το κόσμο να φύγει έξω, τα θεωρώ επιπόλαια. Αν πάει κάποιος έξω, θα πρέπει να έχει λόγο για να το κάνει αυτό. Είναι η εποχή των μεγαλύτερων ευκαιριών. Όποιος κάθεται και σκέπτεται και μπορεί να νιώσει τον παλμό του κόσμου και να βρει τα κενά που μπορεί να καλύψει τα επόμενα δεκαπέντε χρόνια θα είναι ο κυρίαρχος του παιχνιδιού.
—Ποια πιστεύετε ότι είναι η ύψιστη αρχή στην τέχνη;
Αν την ήξερα, θα την είχα κατακτήσει. Για μένα είναι το να μπορεί κανείς να νιώσει την ευθύνη. Μιλώ γι' αυτό το οποίο κάνω. Εγώ δεν δημιουργώ έναν πίνακα, ούτε συνθέτω ένα έργο, ούτε φτιάχνω ένα γλυπτό. Έχω ένα κείμενο, το οποίο ήδη υπάρχει, και το ερμηνεύω συνεχώς επί πολλά χρόνια, πολλές φορές, σε διαφορετικά μέρη του κόσμου και μεγαλώνω μαζί του. Έχω εντελώς διαφορετική θεώρηση από αυτή που έχει κάποιος που δημιουργεί κάτι από το μηδέν. Σε αυτήν τη βάση, λοιπόν, το πιο σημαντικό είναι να μπορεί κανείς να νιώσει το δέος των έργων αυτών και να οδηγηθεί μέσα στο μυστήριο του έργου, χωρίς αυτό το δέος να γίνει φόβος. Γιατί αν γίνει φόβος, δεν μπορείς να είσαι δημιουργικός. Να κατανοήσει όσο περισσότερο και πιο καθολικά γίνεται το μεγαλείο αυτού του έργου. Ο ένας πόλος είναι ο καλλιτέχνης που μελετά και ο άλλος η τέχνη. Αν ακυρωθεί ένας από τους δύο, δεν υπάρχει επικοινωνία. Κι αυτό γιατί τα συγκεκριμένα έργα είναι καλύτερα απ' όλους τους μουσικούς μαζί. Αν μαζευτούμε όλοι οι μουσικοί και σταθούμε απέναντι σε μια συμφωνία του Μπετόβεν, είμαστε χειρότεροι από αυτή. Σε αυτήν τη σχέση δεν υπάρχει το «εγώ και το έργο» αλλά το «εγώ και το έργο μέσα στην ανθρωπότητα». Όταν αρχίζεις να ανακαλύπτεις το μεγαλείο του, είναι μια στιγμή μαγική και τρομακτική.
—Είναι η σκηνή ο χώρος της μεγάλης αλήθειας για έναν καλλιτέχνη;
Βέβαια, βέβαια. Για έναν ζωγράφο δεν είναι. Ο ζωγράφος μπορεί να ζήσει όλη του τη ζωή δημιουργώντας αριστουργήματα, να πεθάνει άγνωστος και να τον ανακαλύψουν μετά. Για εμάς που παίζουμε μπροστά σε κόσμο, εκεί είναι η στιγμή της αλήθειας. Και εμείς κρινόμαστε μέσα στον κόσμο. Εννοείται ότι στη ζωντανή εμφάνιση ο καλλιτέχνης εξαρτάται –αν και δεν μου αρέσει αυτή η λέξη– από την ενέργεια που υπάρχει μέσα στην αίθουσα, την ενέργεια που συσσωρεύεται από τους ανθρώπους που πάνε να ακούσουν μουσική για τους δικούς τους, διαφορετικούς λόγους. Έτσι είναι. Ο χώρος μιας συναυλίας είναι ένας χώρος λειτουργίας. Μέσα σε μια αίθουσα, 2.000 άτομα προσηλώνονται και επικοινωνούν χωρίς λέξεις, χωρίς τον κοινό παρονομαστή της κοινής πίστης, της κοινής θρησκείας, της εθνικότητας. Σε έναν χώρο συναυλιών δεν υπάρχει καμία τέτοια προϋπόθεση. Γι' αυτό λέω ότι η ενέργεια, η αύρα, επηρεάζει πάρα πολύ τον καλλιτέχνη. Υπάρχουν πολλοί που προτιμούν τη ζωντανή εμφάνιση και άλλοι το στούντιο.
—Εσείς τι προτιμάτε;
Εγώ προτιμώ το στούντιο. Απολύτως. Εννοείται ότι έχω μεγάλη ανάγκη την επαφή με το κοινό. Τη στιγμή όμως που θέλω να ηχογραφήσω κάτι και να κάνω μια κατάθεση άποψης πάνω σε ένα έργο όσο πιο ολοκληρωμένα και αφοσιωμένα γίνεται, δεν θέλω να έχω την επιρροή κανενός. Είναι όπως πάει κανείς να προσευχηθεί. Θα προτιμούσα να προσευχηθώ μόνος μου.
—Το αντίτιμο του ταλέντου είναι μεγάλο;
Δεν υπάρχει τίποτα στη ζωή χωρίς αντίτιμο. Γι' αυτό και οι εκπτώσεις γίνονται στο τέλος της σεζόν, για να το πούμε και πιο χιουμοριστικά, όταν είναι πλέον αργά. Δεν μπορώ να συγκρίνω ή να βάλω τον εαυτό μου στην ίδια κατηγορία με τους ανθρώπους εκείνους που έγραψαν αυτά τα μεγάλα έργα που ερμηνεύω και με το πολύ ακριβό αντίτιμο που πλήρωσαν. Αλλά μπορώ να μιλήσω για τη δική μου διάσταση και να πω ότι είναι πολύ μεγάλο το αντίτιμο. Είναι εξίσου μεγάλη και η χαρά που η συναυλία δημιουργεί στους ανθρώπους που έρχονται να ακούσουν συναισθήματα, συγκινήσεις εικόνες, χρώματα, ιδέες ακούσματα – αυτό είναι κάτι πανέμορφο.
—Έχετε στερηθεί για να κάνετε καριέρα;
Δεν με ενδιαφέρει αυτό. Δεν με ενδιαφέρει τι στερήθηκα. Με ενδιαφέρει αυτό που κάνω, το οποίο χρειάζεται διαρκή μελέτη, διαρκή προσπάθεια και διαρκή έρευνα. Το τι έχω στερηθεί δεν έχει σημασία στην προκειμένη περίπτωση, αλλά υπάγεται στην κατηγορία του αντιτίμου. Αν δεν είχα στερηθεί κάποια πράγματα, δεν θα μπορούσα να κάνω αυτά που κάνω σήμερα.
—Μου λέτε ένα συμπέρασμά σας για τη γνώση;
Ξέρετε τι συμβαίνει; Πολλές φορές πιστεύουμε ότι έχουμε γνώσεις επειδή απλώς λαμβάνουμε πληροφορίες. Είναι θέμα παιδείας αυτό. Είμαστε σαν τους υπολογιστές. Έχουμε τα πάντα και δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα μόνοι μας.
—Τι έχει κερδίσει η ερμηνεία σας μέσα στον χρόνο;
Ό,τι δεν υπάρχει στα χρόνια τα οποία έρχονται. Είναι κάτι μεταβλητό αυτό. Δεν έχω απόλυτη, καθολική άποψη, γιατί ακόμα εξελίσσομαι. Αυτό είναι κάτι που κρίνει ο κόσμος – και το κρίνει και διαφορετικά και καλά κάνει. Το πώς ερμηνεύουμε κάτι δεν είναι ανεξάρτητο από τα βιώματά μας και τη ζωή μας. Μεγαλώνω σε ηλικία, εξελίσσομαι, αποκτώ περισσότερες εμπειρίες και υπάρχουν και προσωπικοί παράγοντες που μεταβάλλονται και εξελίσσονται.
—Αν σας έλεγε κάποιος ότι είστε στην πιο ώριμη φάση της καριέρας σας;
Εύχομαι να μην είναι έτσι. Ό,τι ωριμάζει, πέφτει από το δέντρο και σαπίζει. Θα σας πω καλύτερα ότι είμαι στην πιο ώριμη φάση της ζωής μου. Μέχρι αυτό το λεπτό. Αύριο θα είναι διαφορετικά. Κάθε λεπτό που περνάει ακυρώνει το προηγούμενο.
Η συνέντευξη δημοσιεύτηκε πρώτη φορά τον Οκτώβριο του 2014
