Θάνος Μικρούτσικος: η συμβολή του στην προώθηση της τζαζ στην Ελλάδα

Και με το συνθετικό έργο του, αλλά και με τη θέση του ως καλλιτεχνικός διευθυντής στο Διεθνές Φεστιβάλ Πάτρας, στα χρόνια 1986-1990

Φώντας Τρούσας 6.1.2020 | 11:00

6.1.2020 | 11:00

Η σχέση του Θάνου Μικρούτσικου με την τζαζ μπορεί να μην είναι αποσαφηνισμένη στη σκέψη πολλών από εμάς, αλλά είναι υπαρκτή και σημαντική.

Ο Μικρούτσικος, ως ένας σύγχρονος συνθέτης, δεν πορευόταν με μουσικούς αποκλεισμούς. Όλα τα μουσικά στυλ τον επηρέαζαν, από τα λεγόμενα «σοβαρά» μέχρι τα ποπ, και όλα είχαν θέση στις μουσικές και τα τραγούδια του, ανά περιόδους, εποχές ή δεκαετίες.

(Να διευκρινίσουμε επ' αυτού πως δεν υπάρχουν σοβαρά και μη σοβαρά είδη μουσικής, υπάρχουν μόνο σοβαρά και μη σοβαρά έργα, συνθέσεις ή τραγούδια και πως γράφοντας «σοβαρή μουσική» (μέσα σε εισαγωγικά) εννοούμε το μπαρόκ, την κλασική μουσική, την σύγχρονη κλασική, την αβάντ-γκαρντ κ.ά. Ο όρος «σοβαρή μουσική» δεν είναι αξιολογικός δηλαδή, αλλά περιγραφικός).

Η τζαζ ευνοήθηκε πολύ, μέσω του Διεθνούς Φεστιβάλ Πάτρας, και η γενικότερη ανάπτυξη που γνώρισε εκείνα τα χρόνια, αποτέλεσαν μαγιά για νέες κατακτήσεις, στα χρόνια του '90 πια, και βεβαίως πιο μετά.

Η τζαζ εμφανίστηκε στο έργο και στα τραγούδια του Θάνου Μικρούτσικου από νωρίς, από τα πρώτα χρόνια του '70, καθώς ένας από τους μουσικούς τους οποίους είχε ψάξει καλά κι είχε αναλύσει ο πατρινός συνθέτης ήταν ο Frank Zappa. «Ζαππισμοί» υπάρχουν στους «Δον Κιχώτες», στο τραγούδι που συνέθεσε ο Μικρούτσικος (ποίηση Κώστας Καρυωτάκης) και τραγούδησε η Μαρίζα Κωχ, το 1972.

Στοιχεία τζαζ μπορεί κάποιος να ανακαλύψει στα «Πολιτικά Τραγούδια» [Lyra, 1975], στις μουσικές γραμμές των πνευστών, όπως και σε άλλους δίσκους ή και τραγούδια εκείνης της περιόδου. Φερ' ειπείν στο «Ρόζα Λούξεμπουργκ» (1976), από ένα δισκάκι της Lyra, σε στίχους Μάνου Ελευθερίου και ερμηνεία από την Μαρία Δημητριάδη (υπάρχει και στο LP «Τροπάρια για Φονιάδες»). Όπως είχε πει ο ίδιος ο Θάνος Μικρούτσικος στην αυτοβιογραφία του, στο βιβλίο τού Οδυσσέα Ιωάννου Ο Θάνος κι ο Μικρούτσικος / Μια αυτοβιογραφία μέσα από 24 συναντήσεις [Εκδόσεις Πατάκη, Νοέμβριος 2011]:

«Η "Ρόζα Λούξεμπουργκ" είναι ένα κομμάτι που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ίσως και το πρώτο έντεχνο τζαζ-ροκ κομμάτι του ελληνικού τραγουδιού και έχει –για παράδειγμα– το εξής χαρακτηριστικό: Τα τέσσερα κλαρινέτα που παίζουν –και μόνο το άκουσμα ότι παίζουν τέσσερα κλαρινέτα σε μια μπάντα οκτώ οργάνων είναι κάτι το ασυνήθιστο– παίζουν σε απόσταση ημιτονίων το καθένα από το επόμενο. Αυτό αυτόματα σημαίνει επιρροή από τη σύγχρονη μουσική, αλλά, παρ' όλα αυτά, το τραγούδι διατηρεί την αμεσότητά του».

Θάνος Μικρούτσικος - Μαρία Δημητριάδη - Ρόζα Λούξεμπουργκ

Το 1981 ο Θάνος Μικρούτσικος γράφει ένα καθαρό τζαζ έργο, το «Τρίο», για πιάνο, ηλεκτρικό μπάσο και ντραμς. Μια άλλη σύνθεσή του για τζαζ τρίο αποτυπώνεται δισκογραφικά την επόμενη χρονιά, στο άλμπουμ του «Εμπάργκο» [CBS, 1982]. Είναι το τελευταίο κομμάτι του δίσκου, το «Υστερόγραφο» (Θάνος Μικρούτσικος πιάνο, Γιώργος Ζηκογιάννης ηλεκτρικό μπάσο, Νίκος Τουλιάτος ντραμς). Το «Τρίο» εκτελέστηκε για πρώτη φορά στα Δημήτρια (Θεσσαλονίκη) 1981 και την επόμενη χρονιά στο Λονδίνο. Παίχτηκε επανεπεξεργασμένο στη Γλασκώβη τον Μάιο του '83, για να εμφανισθεί, σε μια οριστική μορφή στη δισκογραφία, στο LP «Αραπιά Για Λίγο Πάψε Να Χτυπάς με το Σπαθί» [CBS, 1983], όταν αποδόθηκε από τους Τάκη Φαραζή πιάνο, Γιώργο Φακανά μπάσο και Νίκο Τουλιάτο ντραμς.

Τζαζ-ροκ αναφορές υπάρχουν βεβαίως και στο κομμάτι «Το κακόηθες μελάνωμα» από το «Εμπάργκο» και κυρίως στη live εκδοχή του από το Αρχαίο Ωδείο της Πάτρας, τον Ιούλιο του '82, έτσι όπως καταγράφηκε, ως «Κι αυτό κακόηθες παιδιά;», στο LP «Αραπιά Για Λίγο Πάψε Να Χτυπάς με το Σπαθί» (Βασίλης Δερτιλής συνθεσάιζερ, Νίκος Τουλιάτος ντραμς, Κώστας Στρατηγόπουλος ηλεκτρική κιθάρα, Βαγγέλης Πατεράκης μπάσο, Θάνος Μικρούτσικος πιάνο).

Την τζαζ την στήριξε ο Θάνος Μικρούτσικος και από άλλες θέσεις – και βασικά από εκείνη του καλλιτεχνικού διευθυντή στο Διεθνές Φεστιβάλ Πάτρας (1986-1990). Όπως γράφει ο ίδιος στην αυτοβιογραφία του:

«Αυτό το φεστιβάλ είναι ένα από τα δυο-τρία πράγματα, για τα οποία αισθάνομαι ιδιαίτερα περήφανος. Όχι μόνο για τις καινοτομίες του και το καλλιτεχνικό του μέρος, αλλά και για έναν επιπλέον πολύ σοβαρό λόγο. Καταφέραμε να δείξουμε στην Πάτρα έναν δρόμο για το μέλλον της. Πως, αν ήθελε να γίνει πάλι ένα κέντρο, θα έπρεπε να δημιουργήσει εκείνες τις προϋποθέσεις που θα έκανε τους περαστικούς –από την Πάτρα περνάνε κάθε χρόνο ενάμισι εκατομμύριο άνθρωποι, λόγω του λιμανιού που είναι πόρτα προς την Ιταλία– να έμεναν στην Πάτρα μια-δυο μέρες. Είχε μετρηθεί πως ο μέσος όρος διαμονής όλων εκείνων των περαστικών ήταν περίπου δύο ώρες. Αν κατάφερνε να τους κρατήσει δύο μέρες, μπορείς να αναλογιστείς τα τεράστια οφέλη για την πόλη».

Ο Θάνος Μικρούτσικος με την αρωγή του Δήμου Πατρέων και βασικά με την οικονομική στήριξη του τότε πασοκικού υπουργείου Πολιτισμού (υφυπουργός ο Γιώργος Παπανδρέου) στήνει, εκ του μηδενός, ένα διεθνές φεστιβάλ υψηλού κύρους στην πρωτεύουσα της Πελοποννήσου. Έχοντας ως πρότυπο αναγνωρισμένα διεθνή φεστιβάλ του εξωτερικού, όπως για παράδειγμα του Εδιμβούργου, επεξεργάζεται ένα απίστευτο για τα ελληνικά δεδομένα πρόγραμμα, σχεδόν δύο μηνών, με δεκάδες εκδηλώσεις (μουσικές, κινηματογραφικές, θεατρικές, εικαστικές κ.λπ.), αρκετές εκ των οποίων ήταν ειδικές αναθέσεις, αναζωογονώντας ρημαγμένους χώρους της πόλης και διασκορπίζοντας τη δράση σε πολλαπλά σημεία.

Η τζαζ ευνοήθηκε πολύ, μέσω του Διεθνούς Φεστιβάλ Πάτρας, και η γενικότερη ανάπτυξη που γνώρισε εκείνα τα χρόνια, αποτέλεσαν μαγιά για νέες κατακτήσεις, στα χρόνια του '90 πια, και βεβαίως πιο μετά.

Στις σκηνές της πόλης, βασικά στο Αρχαίο Ωδείο και το Φρούριο, εμφανίστηκαν πολλά συγκροτήματα και καλλιτέχνες, Έλληνες και ξένοι, διάσημοι και λιγότερο διάσημοι, ορισμένες φορές και σε συμπράξεις, έγιναν παράλληλες εκδηλώσεις, εκθέσεις τζαζ αφίσας, δισκογραφίας, βιβλιογραφίας και φωτογραφίας, εμφανίστηκαν ειδικές εκδόσεις κ.λπ., υπήρξε κατά μίαν έννοια ένας οργασμός. Μπορεί η τζαζ να ευδοκίμησε στην πόλη και μετά –μετά την αποχώρηση του Θάνου Μικρούτσικου από την καλλιτεχνική διεύθυνση του Φεστιβάλ, το 1990–, όμως ο σπόρος που είχε πέσει όλα τα προηγούμενα χρόνια ήταν το πλέον σημαντικό.

Ας δούμε κάποια από αυτά τα jazz events ανά χρονιά και επί Θάνου Μικρούτσικου πάντα...

1986

Εμφανίζονται στο Πρώτο Διεθνές Φεστιβάλ Πάτρας (30 Ιουνίου-20 Αυγούστου): σε σχήμα ντούο οι κιθαρίστες Δημήτρης Ζαφειρέλης και Πέτρος Μαλουκάτος, επίσης σε ντούο η Λητώ Βογιατζόγλου πιάνο με τον γάλλο τρομπετίστα Serge Adam, το κουαρτέτο Γιώργος Τρανταλίδης ντραμς, Juraj Galan κιθάρα, Norbert Dömling μπάσο και Αριστείδης Παπανικολάου κρουστά, το τρίο κρουστών Hermann Naehring, Νίκος Τουλιάτος και Λεωνίδας Πλιάτσικας και ακόμη το συγκρότημα Iskra (δηλαδή οι Τάκης Φαραζής πλήκτρα, David Lynch πνευστά, Γιώργος Φακανάς μπάσο και Νίκος Τουλιάτος κρουστά).

1987

Στο 2ο Διεθνές Φεστιβάλ Πάτρας (17 Ιουνίου-11 Αυγούστου) εμφανίζονται μερικά πολύ μεγάλα ονόματα, όπως το ντουέτο Chick Corea-Gary Burton σε πιάνο-βιμπράφωνο αντίστοιχα, το συγκρότημα Oregon (με Ralph Towner κιθάρες, πλήκτρα, κόρνο, κρουστά, Trilok Gurtu κρουστά, Glen Moore μπάσο και Paul McCandless πνευστά) και ακόμη ο θρύλος του σιτάρ Ravi Shankar (που μπορεί να μην είναι τζαζ, αλλά είναι εντός του πνεύματος του αυτοσχεδιασμού). Επίσης διάφορα ελληνικά σχήματα και καλλιτέχνες (Iskra, Ανατολικός και Δυτικός Άνεμος, Διπλό Ντουέτο, Δημήτρης Μαραγκόπουλος, Ανδρέας Γεωργίου, Βαγγέλης Κατσούλης).

1988

Στο 3ο Διεθνές Φεστιβάλ Πάτρας (20 Ιουνίου-14 Αυγούστου) εμφανίζεται ο μεγάλος πιανίστας της τζαζ Keith Jarrett, ο κιθαρίστας του fusion / jazz-rock Al Di Meola (μαζί με τον Γιώργο Νταλάρα) και ο περίφημος αμερικανός τρομπετίστας Wynton Marsalis με το συγκρότημά του.

1989

Στο 4ο Διεθνές Φεστιβάλ Πάτρας (24 Ιουνίου-13 Αυγούστου), εξαιρουμένου του Bob Dylan, που θα εμφανιζόταν για πρώτη φορά στην Ελλάδα, είδαμε τον μεγάλο βραζιλιάνο πολυ-οργανίστα της τζαζ και λάτιν-τζαζ Hermeto Pascoal, τον θρυλικό πιανίστα του free form Cecil Taylor και την κιθαρίστρια Νανά Σιμοπούλου με το συγκρότημά της.

1990

1990 Η χρονιά αυτή, που ήταν και η τελευταία με τον Θάνο Μικρούτσικο στην κεφαλή του Φεστιβάλ, ήταν επίσης πολύ σημαντική για την τζαζ. Υπήρξε ένα ειδικό τριήμερο (28-30 Ιουνίου), μέσα στο κυρίως «σώμα» του Φεστιβάλ, με συντονιστή τον πιανίστα-αυτοσχεδιαστή Σάκη Παπαδημητρίου, και με σημαντικά ονόματα, ελληνικά και ξένα στο stage του Φρουρίου. Ανάμεσα στα δεκάδες ονόματα που εμφανίστηκαν να αναφέρουμε την σουηδή τραγουδίστρια Caroline Leander, τον γερμανό περκασιονίστα Günter Sommer, τον γάλλο σαξοφωνίστα André Jaume, τους συμπατριώτες του Rémy Charmasson κιθάρα και Jean-François Jenny-Clark κοντραμπάσο, τον ελβετό ντράμερ Fredy Studer, τον πολύ σημαντικό αμερικανό πιανίστα Ran Blake, τον ιταλό τρομπετίστα Pino Minafra και τους έλληνες σολίστες Γιώτη Κιουρτσόγλου μπάσο, Φλώρο Φλωρίδη σαξόφωνα, κλαρίνο, Ανδρέα Γεωργίου κιθάρες, Παντελή Καραγεώργη πιάνο, Αποστόλη Άνθιμο ηλεκτρικό μπάσο, Σάκη Παπαδημητρίου πιάνο, Νίκο Τουλιάτο κρουστά κ.ά.

Επίσης να πούμε πως αυτήν την περίοδο (τα χρόνια του Φεστιβάλ) ο Θάνος Μικρούτσικος συνθέτει διάφορα τζαζ έργα, σαν να ήταν επηρεασμένος από το ειδικότερο κλίμα, που βίωνε και ως καλλιτεχνικός διευθυντής στην Πάτρα. Αυτά είναι τα «Τζοκόντα 87», «Φαντασία Νο 1», «Persistence», «Memories», «Φαντασία Νο 2» και «Κύκλοι». Τα έργα αυτά ακούστηκαν για πρώτη φορά το 2010, στο CD-book «7 / Με 7 Πίνακες του Γιώργου Λαζόγκα και 7 Ποιήματα του Γιώργου Κακουλίδη» [Εκδόσεις Γαβριηλίδης].

Ο Θάνος Μικρούτσικος παραιτείται από τη θέση του καλλιτεχνικού διευθυντή του Φεστιβάλ Πάτρας, τον Ιούνιο του 1990, έχοντας ολοκληρώσει, σε επίπεδο προγραμματισμού δράσεων, και την πέμπτη διοργάνωση (εκείνης της χρονιάς). Κάτι είχε σπάσει. Δεν χρειάζονται υποθέσεις. Τα εξηγεί όλα ο ίδιος στην αυτοβιογραφία του:

«Το 1989 αρχίζει να διαφαίνεται πως κάτι δεν θα πάει καλά με το μέλλον του Φεστιβάλ Πάτρας. Θυμίζω πως ήταν η χρονιά της συγκυβέρνησης Νέας Δημοκρατίας και Συνασπισμού, αργότερα της Οικουμενικής Κυβέρνησης και στο τέλος της νίκης της Νέας Δημοκρατίας. Επί Οικουμενικής επισκεφθήκαμε με τον Γιώργο Παπανδρέου τον Τζαννετάκη, ο οποίος ήταν υπουργός Πολιτισμού (σ.σ. ο Σωτήριος Κούβελας ήταν στο ΥΠΠΟ επί Οικουμενικής, ο Τζαννετάκης ήταν στο ΥΠΠΟ επί κυβέρνησης ΝΔ, μετά την 11η Απριλίου 1990) και ταυτόχρονα υπουργός Εθνικής Άμυνας, με αναπληρωτή υπουργό Εθνικής Άμυνας τον Κάρολο Παπούλια. Ο Τζαννετάκης ζήτησε να γίνει το ραντεβού στο Υπουργείο Άμυνας. Ήταν παρών και ο Παπούλιας. Τους εξήγησα πως, λόγω της κυβέρνησης συνεργασίας, είχε καθυστερήσει σημαντικά η χρηματοδότηση του επόμενου Φεστιβάλ. Ο Τζαννετάκης με ρώτησε για το ύψος του ποσού που χρειαζόμασταν, του εξήγησα πως τα προηγούμενα χρόνια ήταν της τάξεως των εκατόν πενήντα εκατομμυρίων δραχμών, από τα οποία γύρω στα εκατόν είκοσι έδινε το Υπουργείο. Τελικά, λίγες μέρες μετά, μας έστειλε τρία εκατομμύρια! Ήταν σκέτη κοροϊδία. Τηλεφώνησα στον Μίκη Θεοδωράκη που ήταν υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου, αλλά δεν βοήθησε. Επειδή όλοι οι Πατρινοί στήριζαν με πάθος το Φεστιβάλ, ακόμη κι οι βουλευτές της Νέας Δημοκρατίας προσφέρθηκαν να βοηθήσουν, αλλά εις μάτην. Θεωρώ πως ήταν μία καθαρά πολιτική απόφαση».

Αμέσως μετά ο Θάνος Μικρούτσικος αναλαμβάνει καλλιτεχνικός διευθυντής του Μουσικού Αναλογίου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Υπάρχει και εδώ jazz section στο πρόγραμμα, αλλά επειδή δεν έχω διαθέσιμα γραπτά στοιχεία, τούτη στη στιγμή, δεν μπορώ να πω πολλά. Και να μην ξεκινήσω να αναφέρω ονόματα από μνήμης, επειδή μπορεί να δοθούν ανακριβείς πληροφορίες. Πάντως, το 1993, ο Μικρούτσικος παραιτείται και από τη θέση αυτή, με την τζαζ να ανιχνεύεται, κατά καιρούς, σε διάφορα έργα του (και) μετά το '90.

Φερ' ειπείν τζαζ υπαινιγμοί παρουσιάζονται στο άλμπουμ του «Γραμμές των Οριζόντων» [MINOS, 1991], ας πούμε στην εκτέλεση του «Kuro siwo», με τον ίδιον στο τραγούδι, όπως και στο μεταγενέστερο «Σταυρός του Νότου – Γραμμές των Οριζόντων» [MINOS-EMI, 2005]. Επίσης έχουμε το σόλο άλμπουμ του «Πριν από τους 7 Νάνους» [Legend Classics, 2007], που είναι ζωντανά ηχογραφημένο στο κλαμπ Σταυρός του Νότου και που περιέχει αυτοσχεδιασμούς στο ηλεκτρικό πιάνο.

Τέλος, υπάρχει και κάτι που φέγγει, σαν τζαζ, πάνω απ' όλα τα προηγούμενα. Είναι το άλμπουμ "Music Stories" [Blue Note, 2003], που υπογράφουν από κοινού ο Θάνος Μικρούτσικος και ο μάστερ του βιμπράφωνου Gary Burton, ηχογραφημένο στην Αίθουσα Φίλων της Μουσικής (νυν «Χρήστος Λαμπράκης»), τον Νοέμβριο του 2001. Στην ίδια εγγραφή ακούγονται και ο Νίκος Γκίνος κλαρινέτο, η Καμεράτα Ορχήστρα των Φίλων της Μουσικής και ο περκασιονίστας Δημήτρης Δεσύλλας.