Ο Γιάννης Τσαρούχης στα νεανικά του χρόνια, την περίοδο 1934-1937, είχε συγγράψει μια σειρά από σουρεαλιστικά ποιήματα, τα οποία θα δημοσιευτούν μόλις το 1980. Άγνωστα μάλλον τα περισσότερα, με πιο δημοφιλή ανάμεσά τους κάποια που τιτλοφορούνται ως «τα ποιήματα της πνευματικότητας». Κρίνονται ως εξαιρετικά δείγματα του είδους, παρ’ όλο που ο Τσαρούχης δεν είχε έρθει ακόμα τότε σε επαφή με τους σουρεαλιστές ποιητές, παρά μόνο με τα κείμενα του Νταλί, που τον είχαν ενθουσιάσει.
Κάποια από αυτά γράφτηκαν το 1934 και το 1935 στην Αθήνα, πριν φύγει για το Παρίσι. Άλλα το ’36 κατά τη διάρκεια της διαμονής του στο Παρίσι και τα υπόλοιπα το ’37 όταν επέστρεψε στην Ελλάδα.
Ο ίδιος ο Τσαρούχης έλεγε γι’ αυτά στον πρόλογο που συνόδευε την πρώτη τους έκδοση: «Αν δέχομαι να δημοσιευτούν σήμερα αυτά τα ποιήματα είναι πρώτον, γιατί νομίζω πως είναι χρήσιμο να δείχνουμε φανερά τους δρόμους που πήραμε για να φτάσουμε όπου φτάσαμε. Και δεύτερον, γιατί όλα αυτά είναι τόσο μακριά ώστε είναι σαν να πρόκειται για έναν ξένο».
Σαφώς και δεν τα είχε περί πολλού. Τα έβλεπε σαν ενθύμια ή φαντάσματα του παρελθόντος, με τον ίδιο τρόπο που πολλοί βλέπουν έτσι τα άτεχνα πρωτόλειά τους.
Τα ποιήματα που αποτελούν περιστασιακή έκφραση ανθρώπων που γίνονται γνωστοί για άλλη τους ενασχόληση με την γραφή ή την τέχνη έχουν πάντα ενδιαφέρον και όχι απαραίτητα για τις λογοτεχνικές δάφνες που διεκδικούν. Η ποίηση, λόγω του ότι έχει άλλη λειτουργία και άλλες πηγές, φυλάσσει ίχνη της ευαισθησίας τους, χρησιμεύει σαν ημερολογιακή καταγραφή συναισθήματος και παρέχει συμπεράσματα για την ταυτοποίηση του ύφους τους.
Ανάμεσα σ’ αυτά αστράφτει ξέχωρο ένα διαμάντι του 1935. Αλλά όχι γιατί είναι σπουδαίο ποίημα ·δεν μοιάζει καν μορφολογικά με ποίημα. Έχει πάρει τη μορφή μιας ημιτελoύς απαρίθμησης ημερολογιακών σημειώσεων, σαν ένα υποτιθέμενο σχεδίασμα μιας βιογραφίας.
Ο Τσαρούχης, την εποχή που μιλάμε, έχει ήδη αποφοιτήσει από τη σχολή Καλών Τεχνών το 1933, έχει θητεύσει δίπλα στον Παρθένη και στον Κόντογλου, ο οποίος τον μύησε στην βυζαντινή αγιογραφία, έχει ήδη ασχοληθεί με τη σκηνογραφία και σε λίγο θα φύγει για το Παρίσι, όπου θα γνωρίσει από κοντά τα ρεύματα της μοντέρνας ζωγραφικής.
Έλεγε αργότερα σε ανύποπτο χρόνο: «Για να καταλάβει κανείς τη δουλειά μου, πρέπει να καταλάβει πρώτα απ’ όλα ότι είμαι ερευνητής με μεγάλη περιέργεια που ενθουσιάζεται κάθε τόσο απ’ τις ανακαλύψεις του για μια στιγμή και ύστερα απογοητευμένος ψάχνει αλλού. Θα ρωτήσει κανείς τι ψάχνω».
Τι προβληματισμούς μπορεί να είχε ο Τσαρούχης στα 25 του; Ή και οποιοσδήποτε άλλος που προαλείφεται εν αγνοία του για «μεγάλος»; –όχι οπωσδήποτε με την έννοια της αυταξίας αλλά με εκείνη της επιδραστικότητας. Μια απάντηση ίσως δίνει το παρακάτω:
ΤΙΤΛΟΙ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ ΜΙΑΣ ΒΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
1) Ο Τ. διδάσκεται από τις Γαλλίδες ότι η καθαριότης είναι μία αντίληψις αισθητικής.
2) Ο Τ. μαθαίνει από έναν Έλληνα της Αιγύπτου ότι σκοπός της ζωής είναι η ίδια η ζωή.
3) Ο Τ. μαθαίνει το μυστικό της ευτυχίας από δύο νέους που παίζουν σκάκι.
4) Ο Τ. μαθαίνει να περιφρονεί την καλωσύνη.
5) Ο Τ. αντιλαμβάνεται τον μηχανισμόν της ζωής κι απογοητεύεται προς στιγμήν .
6) Φιλοσοφία του Τ. επί του μηχανισμού της ζωής.
7) Η ανακάλυψις της συστηματικότητος και παραλλήλως ο φωτισμός και η ανάδειξις της μουσικότητος.
8) Θρίαμβος της μουσικότητος απέναντι της συστηματικότητος.
9) Η μουσικότης μόνον σύστημα.
10) Ο Τ. ανακαλύπτει τον Πάπα. Πρόσκαιρος θαυμασμός. Απογοήτευσις λόγω ορισμένων αποκαλύψεων.
11) Ο Τ. μαθαίνει ότι ο Πάπας είναι δυστυχής.
12) Παρακμή του Πάπα.
13) Πυρετώδης ενθουσιασμός δια το μέλλον.
14) Η εξαφάνισις της πραγματικότητος και πτώσις εξ αυτού του Σουρρεαλισμού.
15) Ο Τ. ελέγχει την Ηθική.
16) Ο Τ. αναγνωρίζει την δύναμιν της Θρησκείας.
17) Ο Τ. ανακαλύπτει το Αιώνιον, απογοήτευσις και χαρά μαζί.
18) Ο Τ. στηρίζει τον έρωτα, ο Τ. μαθαίνει τον έρωτα.
19) Πως οδηγήθη από αθυμίαν εις ένα Ξενοδοχείο, όπου ένα πρόσωπον του ομιλεί περί έρωτος.
20) Ο Τ. μισεί την Τέχνην.
21) Ο Τ. περιφρονείται.
22) Ο Τ. αναγκάζεται να ταπεινωθεί.
23) Ο Τ. διδάσκεται τι είναι η αληθής ισότης.
24) Ο Τ. μισεί την ισότητα.
25) Ο Τ. αναγνωρίζει την ισότητα.
26) Ο Τ. ανακαλύπτει το Δράμα της ζωής.
27) Η αφέλεια απαραίτητος όρος ζωής.
28) Θρίαμβος της προστυχιάς, πτώσις της πνευματικότητος.
29) Η καθαυτό προστυχιά είναι η πνευματικότης.
30) Μια μοδίστρα διδάσκει εις τον Τ. τι είναι αιωνιότης.
31) Ο Τ. γίνεται αγαπητός.
32) Ο Τ. γίνεται επίφοβος.
33) Ο Τ. βλαβερός.
34) Ο Τ. θεωρείται επικίνδυνος.
35) Ο Τ. αναγνωρίζει τον ρόλον της πειθαρχίας.
36) Ο Τ. λατρεύει την Ανθρωπότητα.
37) Ο Τ. ανακαλύπτει ότι οι δυνατότητες είναι ολίγες ·εκτίμησις των προσωπικοτήτων.
38) Η εύρεσις της Αληθείας 1Χ2 και 2Χ1 ·πυρετώδης χαρά του Τ.
39) Πειράματα του Τ. στεφόμενα υπό επιτυχίας.
40) Ο Τ. ανακαλύπτει την Δυστυχίαν ·μίσος αυτού προς την Δυστυχίαν.
41) Ο Τ. απελπισθείς θέλει να γίνει Πάπας.
42) Ο κόσμος φοβούμενος κατά βάθος δίνει συμβουλάς εις τον Τ.
43) Επιτυχία του Τ., αδιαφορία του κόσμου.
44) Ο Τ. καταργεί εν τέλει την πραγματικότητα και κινείται ελευθέρως εντός αυτής.
45) Το χρήμα δύναμις.
46) Η δύναμις του έρωτος.
47) Ο Τ. ανακαλύπτει την Τέχνη (πτώσις της αισθητικής).
48) Ο Τ. συνηθίζει τον Θάνατον, ο Θάνατος μόνη λύσις.
49) Μουσική δικαίωσις του θανάτου.
50) Ο Ρυθμός μόνη δύναμις του ανθρώπου.
51) Ο Τ. απογοητεύεται επειδή ο άνθρωπος έχει λίγην δύναμιν.
52) Κατάργησις των ασθενειών.
53) Ο Τ. μισεί την Ασθένειαν.
54) Ο Τ. ανακαλύπτει ότι η ασθένεια είναι ημιτόνιον.
55) Μόνη αξία ο μαχόμενος κατά των μεγάλων κινδύνων.
56) Πρόστυχη αντίληψις της ζωής.
57) Οι Αιγύπτιοι χαιρετούν τον Τ. Ο Τ. κλαίει.
58) Ο Τ. σέβεται την μόδα.
59) Ο Τ. σέβεται τα σύμβολα αλλά είναι υποχρεωμένος να εύρη νέα σύμβολα.
60) Ο Τ. ανακαλύπτει μέσα εις το τραμ ότι η Ανθρωπότης είναι συμβολική.
61) Ο Τ. θέλει να κλαύσει.
62) Ο Τ. αναγκάζεται να περιφρονήσει την λογικήν.
63) Νέαι αποφάσεις του Τ. τηρούμεναι μυστικαί.
64) Ο Τ. Αντίχριστος.
65) Ο Τ. παραδέχεται την πραγματικότητα.
66) Η εύρεσις της αλήθειας: η πραγματικότης είδωλον των πραγμάτων. Νέος εξαφανισμός της πραγματικότητος.
67) Ο Τ. υποχρεούται να αναγνωρίσει δυνάμεις προ της Εδέμ.
68) Ο Τ. παραδέχεται τον Πόλεμον.
69) Ο Τ. θέλει να ζωγραφίσει τον Κάιν φονεύοντα τον Άβελ, χωρίς τύψεις. Ζητεί ναόν του έρωτος δια να αφιερώσει την εικόνα του.
70) Ο Τ. γελών λέγει ότι ο κόσμος είναι ορχήστρα. Ο Τ. πάλι θέλει να κλαύσει.
71) Ο Τ. χαιρετά τους Αιγυπτίους.
72) Ο Τ. ανακαλύπτει τους Έλληνας.
73) Ο Τ. γελά δια την πτώσιν των πνευματικοτήτων.
74) Ο Τ. δέχεται να πληρώσει τον κοινόν φόρον.
75) Δύναμις του Τ.
76) Ο Τ. δυστυχής και φθονούμενος.
77) Ο Τ. ανακαλύπτει την δύναμίν του.
κ.τ.λ. κ.τ.λ.
(Γιάννη Τσαρούχη Ποιήματα 1934-1937, εκδ. Άγρα, 1996.)
Το «Τίτλοι διαφόρων κεφαλαίων μιας βιογραφίας» μπορεί να διαβαστεί και σαν σκοπίμως ημιτελές ποίημα και σαν σύντομα αφοριστικά ποιήματα και σαν σχεδίασμα για μια βιογραφία και σαν ημερολόγιο –και καλλιτεχνικής– ενηλικίωσης.
Ο Τσαρούχης εδώ ξεδιπλώνει, με έναν ομολογουμένως πρωτότυπο τρόπο, τις αναζητήσεις και τους προβληματισμούς της νεότητας του, τις θεματικές που του ασκούσαν έλξη, τις αντιφάσεις που τον βασάνιζαν, τις παλινδρομήσεις του, την συγκρουσιακή του πολυπλοκότητα, την αναζήτηση ταυτότητας, τα εμπόδια που είχε να υπερβεί, τη σχέση του με το περιβάλλον, τους δρόμους που είχε να πάρει η τέχνη του πριν αποκτήσει την οριστική της μορφή, τον τρόπο που εν τέλει σφυρηλατείται το άπαν για κάθε καλλιτέχνη ύφος.
Αισθανόταν σαφώς ακόμα παγιδευμένος ανάμεσα σε πολλές αντίρροπες δυνάμεις που τον περιτριγύριζαν. Την αστική του παιδεία, τις επιταγές της γενιάς του ’30 για επιστροφή στην παράδοση και τις πηγές, την ελληνικότητα όπως την προσελάμβανε ο ίδιος, τα ρεύματα της Ευρώπης, την Ανατολή και τη Δύση. Κι εδώ τόσο νωρίς βρίσκει έξυπνα τρόπο και περιλαμβάνει όλα αυτά που θα σημαδέψουν το έργο του.
Υπάρχει κάτι που διαπερνά οριζόντια όλους τους καλλιτέχνες, ανεξαρτήτως αντικειμένου ή εποχής. Κάτι κοινό που οσμίζεσαι κάτω απ’ όλες τις διαφορές και αυτό αποκαλύπτει ο Τσαρούχης. Ως συνήθως, γεγονότα αδέσποτα έρχονται να μου το επιβεβαιώσουν:
Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος που έφυγε ξαφνικά πριν λίγες μέρες σε ηλικία 77 ετών –τα 77 κεφάλαια που ολοκληρώθηκαν εκεί– πολλές φορές επικρίθηκε για την σκηνοθετική του μανιέρα του και τις αισθητικές του εμμονές. Ο ίδιος ωστόσο έλεγε: «Πιστεύω ότι όλοι φτιάχνουμε συνεχώς την ίδια ταινία. Είμαστε καταδικασμένοι να κάνουμε μόνο μία ταινία ή να γράψουμε μόνο ένα βιβλίο ή μόνο ένα ποίημα, σε διάφορες εναλλαγές». Οι εμμονές που μας δυναστεύουν δεν δημιουργούνται τυχαία. Εξορμώνται από σημαίνοντα και ασήμαντα γεγονότα του βίου και της διαδρομής, έτσι όπως έχουν εγγραφεί στη μνήμη.
Και ο συγγραφέας Θανάσης Βαλτινός, σε συνέντευξή του στους «Αθηναίους», στη Lifo της περασμένης βδομάδας, το είπε πολύ ξεκάθαρα: «Καλλιτεχνικά ανήκει κανείς στην εφηβεία του. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν ανανεώνεται ή ότι δεν παρακολουθεί τα πράγματα. Αλλά τα κλειδιά είναι εκεί».
Η περίοδος που σηματοδοτεί τη χάραξη του καλλιτέχνη είναι η εφηβεία, όχι απαραίτητα με την ηλικιακή έννοια αλλά σαν προεόρτια στην καλλιτεχνική δημιουργία. Τα ερεθίσματα οξύνουν την ευαισθησία του με τέτοιο τρόπο, όπως δε θα κάνουν ποτέ στη συνέχεια. Η εφηβεία είναι μια ανεξάντλητη δεξαμενή, απ’ όπου αλιεύει κανείς τα στοιχεία που συνθέτουν το σύμπαν του. Όπως είχε πει και ο Προυστ στο «Χαμένο χρόνο» του, η εφηβεία είναι η μόνη περίοδος κατά την οποία μάθαμε οτιδήποτε.
Και αυτά που φαίνεται να έχει μάθει ο Τσαρούχης το '35 είναι ήδη πολλά. Τα ζητήματα που θίγει πανανθρώπινα και κοινά για καλλιτέχνες ανεξαρτήτως τέχνης, τόπου, εποχής:
Η αιωνιότητα, η μουσική, ο ρυθμός, η συστηματικότητα, ο έρωτας, ο θάνατος –κυριολεκτικά και μεταφορικά– , οι μύθοι που ανυψώνονται για να κατακρημνιστούν στη συνέχεια, ο φθόνος, η ατέλεια, η ηθική, η ένθεη πνευματικότητα έναντι της γήινης «προστυχιάς», η πειθαρχία, η εκλογίκευση και η φαντασία.
Και η γνωστή μεγάλη αλήθεια: «ο Τ. σέβεται τα σύμβολα αλλά είναι υποχρεωμένος να εύρη νέα σύμβολα». Οι παραδεδεγμένες αυθεντίες της εποχής που οφείλεις να τις ενστερνιστείς για να μπορέσεις να τις καθαιρέσεις μετά και να εφεύρεις τις δικές σου.
Στα 25 του ο Τσαρούχης είχε ήδη ζήσει μια προσομοίωση για τη συνέχεια. Στην πραγματικότητα αυτό που λέει το ποίημα το ανακαλύπτεις έχοντας καλύψει αρκετό έδαφος. Όσο μεγαλώνεις συνειδητοποιείς καλύτερα πως τα πρώτα χρόνια της ζωής περιέχουν εν περιλήψει το απόσταγμα. Ο Τσαρούχης μοιάζει να είχε σε νεαρή ηλικία την διορατικότητα να αισθανθεί τον τρόπο που τα γεγονότα και οι αναζητήσεις του χάραζαν την πορεία του.
Ο τίτλος και μόνο ξεσκεπάζει το νόημα γι’ αυτό το αξεδιάλυτο πράγμα που είναι η ζωή και η Τέχνη. Θέτει το πλαίσιο μιας περιγραφής του βίου ενώ πιο πολύ μιλά με πνευματικούς όρους. Σαν να φτιάχνει ένα σκαρίφημα για τη ζωή αλλά δημιουργεί παράλληλα και Τέχνη. Με τον ίδιο τρόπο που κάνουμε ένα προσχέδιο κειμένου, έχοντας την ψευδαίσθηση ότι δεν είναι το τελειωτικό έργο, έτσι ζούμε και τη ζωή σαν να είναι προσχεδίασμα και όχι η οριστική γραφή.
Κ.τ.λ., κ.τ.λ., για όσο δηλαδή συνεχίζονται τα κεφάλαια…
σχόλια