Η Ισλανδία είναι ένας απομονωμένος τόπος γεμάτος εκπλήξεις για τα εκατομμύρια τουρίστες που την επισκέπτονται κάθε χρόνο, αλλά για και τους 330.000 μόνιμους κατοίκους. Εκπλήξεις που σχετίζονται με τον καιρό: μπορείς να βιώσεις τις τέσσερις εποχές μέσα στην ίδια μέρα. Εκπλήξεις που πηγάζουν και από το διαρκώς εναλλασσόμενο τοπίο και τη γεωμορφολογία – αφενός οι αρχαίοι παγετώνες που λιώνουν και αφετέρου τα 40 ενεργά ηφαίστεια που αφήνουν πίσω τους τεράστιες εκτάσεις λάβας. Εκπλήξεις που σχετίζονται με την πρωτόγνωρη για τους περισσότερους χλωρίδα και πανίδα, αλλά και την ξεχωριστή κουλτούρα του ισλανδικού λαού.
Οι παγετώνες όμως δεν είναι απλώς τουριστικό ντεκόρ. Ο ρόλος τους είναι θεμελιώδης για την παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας, την αλιεία, και βέβαια για την ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά της χώρας.
Στη θέα και μόνο ενός αρχαίου παγετώνα δεν μπορείς παρά να νιώσεις δέος. Η εμπειρία, όμως, του να περπατήσεις στην καρδιά του είναι απερίγραπτη. Ο μοναδικός τρόπος να το καταφέρεις είναι να επισκεφθείς ένα από τα λιγοστά ανθρωπογενή τούνελ που υπάρχουν ανά τον κόσμο. Το μεγαλύτερο όλων –συνολικού μήκους περίπου 1.500 μέτρων– βρίσκεται στον παγετώνα Langjokull και είναι ένα από τα σημαντικότερα αξιοθέατα της Ισλανδίας. Είχα την ευκαιρία να επισκεφθώ το Into the Glacier τον περασμένο Αύγουστο. Η εμπειρία ξεκινάει από το camp στη βάση του παγετώνα, όπου και προμηθεύεσαι τον κατάλληλο ρουχισμό: ζεστό και αδιάβροχο άνορακ ώστε να αντιμετωπίσεις το ψύχος και την υγρασία από τους πάγους που λιώνουν, αλλά και ειδικά καλύμματα για τα παπούτσια, στα οποία αργότερα εφαρμόζεις και καρφιά για να αποφύγεις τις πτώσεις.
Στη συνέχεια, επιβιβάζεσαι σε ένα ειδικά τροποποιημένο όχημα του σοβιετικού στρατού, το οποίο ξεκινά την αργή ανάβαση στο χιονισμένο βουνό, έως ότου φτάσει σε υψόμετρο 1.200 μέτρων. Εκεί οι επιβάτες αποβιβάζονται, και ο ένας μετά τον άλλο εισέρχονται από τη μικροσκοπική είσοδο, στον προθάλαμο της σήραγγας. Όπως μας ενημερώνει ο Άντρι, που αναλαμβάνει την ξενάγησή μας, αν αμελήσουν να φτυαρίσουν το χιόνι σε εκείνο το σημείο, αρκούν μόλις τρεις με τέσσερις ημέρες για να εξαφανιστεί εντελώς η είσοδος. «Αν υποφέρεις από κλειστοφοβία, είναι η κατάλληλη στιγμή να φύγεις» έγραφε ένας τουρίστας στο Trip Advisor, αλλά το τίμημα της εισόδου (19.500 ισλανδικές κορώνες, περίπου 140 ευρώ) αποθαρρύνει τις δεύτερες σκέψεις, οι οποίες, όπως αποδεικνύεται, είναι περιττές. Το τούνελ με λιγοστές εξαιρέσεις είναι ευρύχωρο και απολύτως ασφαλές, παρότι πάνω από την οροφή του συσσωρεύονται συμπαγής πάγος ύψους άνω των 50 μέτρων, ενώ τουλάχιστον 300 μέτρα πάγου βρίσκονται από κάτω του. Όπως μας εξηγεί ο υπεύθυνος του χώρου, οι υποστηρικτικές υποδομές ελέγχονται σε τακτική βάση, ενώ και οι μελέτες στατικότητας ανανεώνονται διαρκώς λόγω της τήξης των πάγων. Το τολμηρό όραμα των Baldvin Einarsson και Hallgrimur Örn Arngrímsson που ξεκίνησε να υλοποιείται το 2010, είχε θεμελιώδη πυλώνα την ασφάλεια των επισκεπτών. Πλέον τη σήραγγα επισκέπτονται πάνω από 50.000 άνθρωποι ετησίως.
Ο περίπατος στην καρδιά του παγετώνα είναι αποκαλυπτικός. Ο επισκέπτης έρχεται σε (κυριολεκτική) επαφή με τον πάγο που συσσωρεύεται εκεί για χιλιάδες χρόνια, αλλά μέχρι πρότινος ήταν προσβάσιμος μόνο από ειδικούς επιστήμονες. Μπορείς να αγγίξεις ή και να γευτείς διάφορους τύπους φρέσκου χιονιού και πάγου, να φωτογραφίσεις τις διάφορες αποχρώσεις του, να θαυμάσεις τους σταλαγμίτες και τους σταλακτίτες, αλλά και να δεις το πιο παγωμένο νερό (θερμοκρασίας 0 βαθμών Κελσίου) που θα συναντήσεις ποτέ στη ζωή σου. Ο λόγος που δεν παγώνει εντελώς είναι ότι βρίσκεται σε διαρκή κίνηση. Ο Άντρι ενθαρρύνει να πιούμε το ολοκάθαρο νερό που στάζει από την οροφή λόγω της τήξης των πάγων. Ο ίδιος απ' αυτό γεμίζει το πολλαπλών χρήσεων μπουκάλι του – περιττεύει να πούμε ότι τα πλαστικά μιας χρήσης σπανίζουν στη χώρα. Κι αυτή είναι η κατάλληλη στιγμή να μας μιλήσει για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στους παγετώνες αλλά και σε ολόκληρο το οικοσύστημα.
Ο αργός θάνατος των παγετώνων
Οι παγετώνες είναι το σήμα κατατεθέν της νησιωτικής χώρας που μοιάζει να επιπλέει στη μέση του ωκεανού. Συνολικά, οι 269 παγετώνες καλύπτουν περίπου το 11% της συνολικής έκτασης της χώρας. Το ποσοστό αυτό, όμως, μειώνεται με ρυθμούς που το δημοσιογραφικό κλισέ θα περιέγραφε ως «δραματικούς». Διόλου άδικα. Οι ειδικοί επιστήμονες εκφράζουν βάσιμους φόβους ότι μετά από 200 χρόνια στην Ισλανδία δεν θα υπάρχει κανένας παγετώνας. Οι συνέπειες θα είναι αλυσιδωτές, με τις βασικότερες να εντοπίζονται στον τουρισμό που την τελευταία δεκαετία έχει εξελιχθεί στη βασικότερη πλουτοπαραγωγική πηγή της χώρας. Οι παγετώνες όμως δεν είναι απλώς τουριστικό ντεκόρ. Ο ρόλος τους είναι θεμελιώδης για την παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας, την αλιεία, και βέβαια για την ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά της χώρας. Όπως άλλωστε αναρωτήθηκε ρητορικά ο ξεναγός μας, αν λιώσουν οι πάγοι ποιος θα συνεχίσει να την αποκαλεί «χώρα του πάγου»;
Η ήδη ανησυχητική τήξη των πάγων αναμένεται να επιταχυνθεί αισθητά το δεύτερο μισό του αιώνα μας. Σε σημείο που να μην υπάρχει επιστροφή, εκτός αν η μέση θερμοκρασία συγκρατηθεί και οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου μειωθούν αισθητά. Οι ειδικοί όμως προβλέπουν ότι από το 1990 έως το 2090 η μέση ετήσια αύξηση της θερμοκρασίας θα φτάσει στους 5⁰C στις χερσαίες εκτάσεις, και στους 7⁰C πάνω από τους ωκεανούς, ενώ η άνοδος των θερμοκρασιών τους χειμερινούς μήνες θα είναι ακόμη πιο εντυπωσιακή. Ο περασμένος Ιούλιος ήταν ο πιο ζεστός μήνας στην ιστορία της Ισλανδίας, με τη μέση θερμοκρασία να ξεπερνά κατά 1,5 βαθμό τον μέσο όρο της τελευταίας δεκαετίας, ενώ σχεδόν όλοι οι μήνες του 2019 ως τώρα αποδείχθηκαν αισθητά θερμότεροι. Κι αν η ζέστη σε μια τόσο ψυχρή χώρα είναι φαινομενικά καλοδεχούμενη για τους τουρίστες και τους ντόπιους, οι μακροπρόθεσμες συνέπειές της είναι ανυπολόγιστες.
Πώς να κλείσεις τα μάτια στο προφανές;
Ένα επάλληλο πρόβλημα για την Ισλανδία είναι η μείωση του πάγου στη θάλασσα της Αρκτικής, στα βόρεια δηλαδή της χώρας, με εξόχως ανησυχητικούς ρυθμούς. Μέσα σε μόλις 30 χρόνια ο πάγος έχει μειωθεί κατά ένα εκατομμύριο τετραγωνικά χιλιόμετρα – μια περιοχή περίπου οκταπλάσια από τη συνολική έκταση της Ελλάδας. Εκτός από τη συνεχή τήξη των πάγων, επιτείνεται το φαινόμενο της λέπτυνσης του στρώματος πάγου που με τη σειρά του επιταχύνει το λιώσιμο, καθώς όπως είναι ευνόητο, ο λεπτότερος πάγος θα λιώνει ευκολότερα ακόμη κι αν συγκρατηθεί η άνοδος της θερμοκρασίας. Παράλληλα, όσο λιώνουν οι πάγοι τόσο θα αυξάνεται η απορρόφηση της ηλιακής ενέργειας, με επακόλουθο την ακόμη μεγαλύτερη ποσοστιαία αύξηση της θερμοκρασίας στην Αρκτική. Φαινόμενο που θα διαταράσσει την κλιματική ισορροπία όχι μόνο στην Ισλανδία, αλλά και στις Σκανδιναβικές χώρες και στη βορειοδυτική Ρωσία. Εξάλλου, αν συνεχιστεί η τήξη των ισλανδικών παγετώνων, η στάθμη των θαλάσσιων υδάτων παγκοσμίως θα ανέβει κατά τουλάχιστον ένα εκατοστό. Αν σας ακούγεται αμελητέο, θα πρέπει να αναλογιστείτε ότι δεν θα λιώσουν μόνο οι παγετώνες της Ισλανδίας. Οι συνέπειες της ανόδου της στάθμης των ωκεανών είναι σοβαρότατες σε σειρά κλάδων: από τη γεωργία και την κτηνοτροφία, μέχρι τον τουρισμό και τις μεταφορές. Είναι επίσης, βέβαιο, ότι θα προκαλέσουν μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών.
Οι αρνητές της κλιματικής αλλαγής ή οι κυνικότεροι ενδέχεται να σκεφτούν ότι το φαινόμενο δεν μας αγγίζει. Η Ισλανδία, άλλωστε, είναι τόσο μακριά από τα μέρη μας. Κι όμως, πέφτουν εντελώς έξω. Οι διεργασίες στην αρκτική ζώνη επηρεάζουν αισθητά το κλίμα της Ευρώπης και ολόκληρου του πλανήτη, καθώς οι μηχανισμοί ανατροφοδότησης του κλίματος σε διαφορετικές γεωγραφικές ζώνες λειτουργούν αδιάλειπτα. Το βασικότερο είναι ότι το λιώσιμο των πάγων συνεπάγεται αλλαγές στη θερμοκρασία και τη σύσταση (αλατότητα) των ωκεανών, αφού προστίθενται διαρκώς μεγάλες ποσότητες γλυκού και ψυχρού νερού. Ο φαύλος κύκλος διευρύνεται με την επιστημονική διαπίστωση ότι η άνοδος της θερμοκρασίας στους πόλους συνεπάγεται αύξηση της ποσότητας των αερίων θερμοκηπίου που εκπέμπονται στην ατμόσφαιρα.
Η «κηδεία» του παγετώνα
Το τελευταίο που θέλεις ενώ εξερευνάς το εκπληκτικής ποικιλότητας τοπίο της Ισλανδίας, είναι να δεις τηλεόραση. Μια είδηση όμως που τράβηξε αναπόφευκτα την προσοχή μας τον περασμένο Αύγουστο, που επισκεφθήκαμε τη χώρα ήταν η «κηδεία» ενός παγετώνα. Η πρωτοφανής συρρίκνωση του Okjökull οδήγησε στην απώλεια του status του – κάτι που συμβαίνει για πρώτη φορά στην Ισλανδία. Οι αρχές της χώρας αποκάλυψαν μια επιτύμβια πλακέτα στη «μνήμη» του. Στο μνημείο αναγράφεται στα ισλανδικά και αγγλικά «Ένα γράμμα στο μέλλον», και ο αριθμός «415 ppm CO2» ο οποίος παραπέμπει στην ποσότητα διοξειδίου του άνθρακα που καταγράφηκε στην ατμόσφαιρα το 2019. Πρόκειται για την υψηλότερη τιμή διοξειδίου του άνθρακα τα τελευταία 800.000 χρόνια.
Όσο γραφική κι αν ακούγεται η εν λόγω κίνηση, είναι σαφές ότι στοχεύει στην παγκόσμια ευαισθητοποίηση για την κλιματική απορρύθμιση, καθώς οι περισσότεροι αναγνωρίζουν μεν το πρόβλημα, αλλά παραμένουν απαθείς γιατί οι μεταλλαγές που επιφέρει δεν είναι απολύτως ορατές στην καθημερινότητα τους. Ο δημοφιλής συγγραφέας Andri Snær Magnason έγραψε σχετικά: «Αυτό το μνημείο δημιουργήθηκε ώστε να πιστοποιήσουμε ότι γνωρίζουμε τι συμβαίνει και τι πρέπει να γίνει. Μόνο εσείς ξέρετε αν το κάναμε».
Παρούσα στην τελετή ήταν και η πρωθυπουργός της Ισλανδίας Katrín Jakobsdóttir. Η περιβαλλοντολόγος και ηγέτιδα του κινήματος των Πρασίνων ανέλαβε τα ηνία της χώρας το 2017 και αποφάσισε να οδηγήσει τη χώρα σε ουδέτερο ισοζύγιο άνθρακα πριν από το 2040. Οι Ισλανδοί, όμως, ανησυχούν και για τις δικές τους εκπομπές αερίων, ειδικά όσες οφείλονται στον τουρισμό. Με περίπου δεκαπλάσιο αριθμό τουριστών σε σχέση με τον πληθυσμό της χώρας, είναι προφανές ότι οι εκπομπές αερίων που σχετίζονται με τις εναέριες και τις χερσαίες μεταφορές, τη διαμονή και τις λοιπές τουριστικές δραστηριότητες θα αυξάνονται διαρκώς.
Γι' αυτό και οι αρχές της χώρας έχουν υιοθετήσει ένα πλάνο αειφόρου ανάπτυξης του τουρισμού, ώστε να μην επιβαρυνθεί το περιβαλλοντικό αποτύπωμα, αλλά και να διατηρηθεί η βιωσιμότητα του προορισμού. Η Ισλανδία, άλλωστε, είναι η μόνη χώρα στον κόσμο που αποκτά το 100% της ηλεκτρικής και θερμικής της ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές. Το 87% των αναγκών καλύπτεται από υδροηλεκτρική ενέργεια, ενώ το υπόλοιπο 13% από τη γεωθερμική ενέργεια.
Όσο πιο εκθαμβωτική, τόσο πιο ευάλωτη
Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής είναι ακόμη πιο αισθητές στην παγετωνική λιμνοθάλασσα Jokulsarlon. Η λέξη «ομορφιά» είναι μάλλον φτωχή για να περιγράψει το θέαμα: μεγάλα και μικρότερα κομμάτια πάγου που αποκόπτονται από τα παγόβουνα, επιπλέουν στα ήρεμα νερά της λίμνης. Δεν είναι τυχαίο ότι έχει εξελιχθεί σε ένα από τα δημοφιλέστερα αξιοθέατα της χώρας. Οι τουρίστες μπορούν να την επισκεφθούν για να θαυμάσουν το μοναδικό τοπίο στο οποίο γυρίστηκαν σκηνές του Tomb Raider, του Interstellar και του James Bond: A view to a kill, αλλά και πολλών video clips, με πλέον αξιομνημόνευτο το Holocene των Bon Iver:
Σε ένα άλλο video clip, το «I'll show you» του Justin Bieber, ο γνωστός τραγουδιστής δεν αντιστέκεται στον πειρασμό και βουτάει στα νερά της λίμνης. «Το κολύμπι στη λίμνη δεν απαγορεύεται, αλλά είναι ένας από τους πιο ηλίθιους τρόπους για να πεθάνεις» απάντησε η Τζένι, η Γαλλίδα ξεναγός μας στη σχετική ερώτησή μας. Όπως διευκρίνισε, ακόμη κι αν δεν συγκρουστείς με κάποιο από τα παραπλέοντα κομμάτια πάγου, είναι μάλλον απίθανο να επιβιώσεις κολυμπώντας σε νερό με θερμοκρασία 2-3 βαθμούς Κελσίου. Οι τοπικές αρχές απευθύνουν εκκλήσεις στους τουρίστες να μην επιχειρήσουν να κολυμπήσουν στα παγωμένα νερά –γιατί το παράδειγμα του Τζάστιν Μπίμπερ ακολούθησαν αρκετοί–, και αντ' αυτού να παρακολουθήσουν τις φώκιες που απολαμβάνουν το κολύμπι σε αυτές τις θερμοκρασίες.
Προκειμένου να θαυμάσεις (και) αυτό το αξιοθέατο «από μέσα», δεν έχεις παρά να επιβιβαστείς σε ένα από τα αμφίβια σκάφη που ξεκινούν από τις λασπώδεις όχθες της λίμνης και μεταφέρουν τους τουρίστες στην καρδιά της. Το θέαμα είναι εκθαμβωτικό, με τα χρώματα των πάγων να εναλλάσσονται λόγω της σύνδεσης της λιμνοθάλασσας με τον ωκεανό, και της ανάμιξης γλυκού νερού με θαλασσινό. Η άνοδος της θερμοκρασίας είναι η αχίλλειος πτέρνα του τοπίου και συνάμα το μυστικό της αέναης εναλλαγής του: Λένε ότι όσες φορές κι αν επισκεφθείς τη λιμνοθάλασσα Jökulsarlon, αποκλείεται να αντικρίσεις το ίδιο ακριβώς τοπίο. Τα παγόβουνα αυτά δημιουργήθηκαν πριν από περίπου 1.000 χρόνια και η λιμνοθάλασσα γεννήθηκε τη δεκαετία του '30 όταν άρχισε να λιώνει ο παγετώνας Breiðamerkurjökull. Τα τελευταία σαράντα χρόνια, η έκταση της έχει τετραπλασιαστεί προσεγγίζοντας πλέον τα 18 τ.χλμ. Οι παγετώνες πλέον συρρικνώνονται ταχύτερα απ' ό,τι υπολόγιζαν οι ειδικοί. Όπως μας λέει η Τζένι, σε τριάντα χρόνια τα παγόβουνα που την τροφοδοτούν, δεν θα υπάρχουν πια.
Όσο δυσοίωνη κι αν ακούγεται η διαπίστωση, είναι άκρως ρεαλιστική. Κι όσο επιμένουμε να αγνοούμε τις εκκλήσεις για αναστροφή της κλιματικής κρίσης, τόσο πιο αδυσώπητα θα μας χτυπούν οι συνέπειές της.
σχόλια