«Μα όταν/ μες στη θρυμματισμένη θύμηση αναδεύω ερείπια/ βρίσκω απόκριση βαθιά/ γιατί τα μάρμαρα κι οι πέτρες κι η ιστορία μένουν για να θυμίζουν το πέρασμά σου ανάμεσα στην ομορφιά – απόκριση για όσα περιμένω και δεν πήρα», έγραφε ο Νίκος Αλέξης-Ασλάνογλου στα «Ερείπια της Παλμύρας» του. Και αυτή ακριβώς τη λειτουργία, τη διατήρηση της συλλογικής μνήμης κι εμπειρίας στο διηνεκές εξυπηρετούν καταρχήν τα ιστορικά μνημεία ακόμα κι όταν το «πέρασμα» δεν είναι απαραίτητα όμορφο, ακόμα κι αν τα ερωτήματα που γεννούν είναι περισσότερα από τις αποκρίσεις που δίνουν – μπορεί αλήθεια κανείς να φανταστεί τη Ρώμη χωρίς το Πάνθεον, το Πεκίνο χωρίς την Απαγορευμένη Πόλη, το Κάιρο δίχως τη Σφίγγα και τις Πυραμίδες, την Αθήνα δίχως την Ακρόπολη κι όλα αυτά όχι εξαιτίας πολεμικών καταστροφών ή θεομηνιών αλλά επίτηδες, στοχευμένα; Κι όμως, υπάρχουν άνθρωποι που πίστεψαν ή που πιστεύουν ακόμα ότι στον θαυμαστό καινούργιο κόσμο που οραματίζονται να γεννιέται «εκ του μηδενός», τίποτε δεν πρέπει να θυμίζει το παρελθόν – μια διαχρονική «χίμαιρα» που ωστόσο επαναλαμβάνεται ανά τους αιώνες.
Mπορεί αλήθεια κανείς να φανταστεί τη Ρώμη χωρίς το Πάνθεον, το Πεκίνο χωρίς την Απαγορευμένη Πόλη, το Κάιρο δίχως τη Σφίγγα και τις Πυραμίδες, την Αθήνα δίχως την Ακρόπολη κι όλα αυτά όχι εξαιτίας πολεμικών καταστροφών ή θεομηνιών αλλά επίτηδες, στοχευμένα;
Ιδού μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα:
• Πόλη- κόμβος καραβανιών κι εμπόρων στη σημερινή Συρία που άκμασε ιδίως κατά τον 2ο μ.Χ. αιώνα, όταν η θρυλική βασίλισσα Ζηνοβία (267-272 μ.Χ.) απείλησε την ίδια τη Ρώμη προτού ηττηθεί κι αιχμαλωτιστεί από τον αυτοκράτορα Αυριλιανό, η Παλμύρα είναι δυστυχώς πολύ πιθανό να έχει την τύχη των αρχαίων πόλεων Νιμρώδ και Χάτρα που ήδη ισοπέδωσε ο ISIS μαζί με ό,τι βρήκε στο Μουσείο της Μοσούλης – μόνη ελπίδα, να αναγκαστούν σε άμεση υποχώρηση ή να αποφασίσουν να χρησιμοποιήσουν αυτό το τόσο σπουδαίο μνημείο ως «διαπραγματευτικό χαρτί»... Δυστυχώς, εκτός από μνημεία εξαλείφουν ή τρέπουν σε άτακτη φυγή οποιονδήποτε δεν συμμερίζεται τις απόψεις τους.
• Οι Ταλιμπάν ήταν υπεύθυνοι για την αμέσως προηγούμενη μεγάλη πολιτιστική απώλεια, την ανατίναξη το 2001 των πελώριων, σκαλιστών σε βράχο αγαλμάτων του Βούδα στο Μπαμιάν του Αφγανιστάν (6ος π.Χ. αιώνας). Κι άλλοι κατακτητές είχαν επιχειρήσει στο παρελθόν να τους καταστρέψουν, κανείς όμως δεν επέδειξε τη δική τους σπουδή. Το μόνο που απομένει σήμερα είναι οι εσοχές στους βράχους... Πλήθος άλλοι αρχαιολογικοί θησαυροί χάθηκαν ή συλήθηκαν όσο βρίσκονταν στην εξουσία.
• Η ισοπέδωση του Σεραπείου από τον φανατισμένο χριστιανικό όχλο στην Αλεξάνδρεια κατ' εντολή του Πατριάρχη Θεόφιλου ύστερα από άγριες συγκρούσεις με τους "εθνικούς" κατοίκους της πόλης το 391 μ.Χ. είναι από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα των εκτεταμένων καταστροφών σε «ειδωλολατρικά» μνημεία που προκάλεσαν πρώιμοι φονταμενταλιστές του σταυρού. Ο εντυπωσιακός ναός, που είχε αναγείρει ο Πτολεμαίος Σωτήρας το 287 π.Χ. ήταν περίφημο λατρευτικό, πνευματικό και θεραπευτικό κέντρο – οι χριστιανοί πάλι το θεωρούσαν μνημείο ψεύδους, δεισιδαιμονίας και εκμετάλλευσης.
• Πλήθος εκκλησίες, μοναστήρια αλλά και τζαμιά κατεδαφίστηκαν ή άλλαξαν χρήση στην ΕΣΣΔ, ιδίως τη δεκαετία του '30 οπότε υπέστη μεγάλες διώξεις από τον Στάλιν και ο κλήρος, ενώ σε καταστροφές ναών κι εκτελέσεις ιερέων προέβησαν και αναρχικοί της CNT-FAI στη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου (1936-9) – οι εξεγερμένοι επιχείρησαν μάλιστα να γκρεμίσουν και την Sagrada Familia στην Βαρκελώνη, θεωρώντας τη σύμβολο δεσποτισμού και θρησκευτικής καταπίεσης, ευτυχώς όμως για την... αρχιτεκτονική δεν διέθεταν αρκετά εκρηκτικά, περιορίστηκαν έτσι σε μικροζημιές στη βάση του οικοδομήματος.
• Κατά την Πολιτιστική Επανάσταση που κήρυξε ο Μάο στην Κίνα μεταξύ 1966-76, αφιονισμένοι νεολαίοι κραδαίνοντας το «κόκκινο βιβλιαράκι» του Μεγάλου Τιμονιέρη αφάνισαν αμέτρητα μικρά και μεγάλα ιστορικά μνημεία, συγγράμματα, βιβλία, έργα τέχνης, οτιδήποτε μπορούσε να θυμίζει τον «παλιό κόσμο». Εξάλλου στρατιώτες και «ερυθροφρουροί» εκθεμελίωσαν ως «εστίες αντίδρασης» πάνω από 3000 βουδιστικά μοναστήρια μετά την προσάρτηση του Θιβέτ (1959), ενώ «φτηνά» τη γλίτωσε η Ποτάλα, το μεγαλοπρεπές ανάκτορο των Λάμα στη Λάσα.
• Η Ισλαμική Επανάσταση στο Ιράν (1979) συνοδεύτηκε επίσης με καταστροφές προϊσλαμικών (κυρίως ζωροαστρικών) πολιτιστικών μνημείων, απειλήθηκε μάλιστα η ίδια η αρχαία Περσέπολη που υπερασπίστηκαν σθεναρά κάνοντας «ανθρώπινη αλυσίδα», καθώς λέγεται, οι ίδιοι οι κάτοικοι της περιοχής. Ευτυχώς γρήγορα επικράτησαν μετριοπαθέστερες λογικές.
• Σε τεράστια ανθρωπιστική αλλά και πολιτιστική καταστροφή εξελίχθηκε η κυριαρχία των Ερυθρών Χμερ του Πολ Ποτ στην Καμπότζη (1975-9). Οι πόλεις «έκλεισαν», ο πληθυσμός υποχρεώθηκε να εγκατασταθεί και να εργαστεί στο ύπαιθρο σε απερίγραπτες συνθήκες, 1.5-3 εκ. άνθρωποι εξολοθρεύτηκαν ενώ ελάχιστα πολιτιστικά μνημεία – ανάμεσά τους ευτυχώς η θρυλική Ανγκόρ Τομπ – γλίτωσαν τον αφανισμό.
• Οι ντανταϊστές (1916-23) αλλά και οι καταστασιακοί τη δεκαετία του '60 τάσσονταν επίσης υπέρ της διαγραφής ή του πολιτιστικού παρελθόντος. Παρότι οι ίδιοι οι εμπνευστές εκείνων των κινημάτων δεν προχώρησαν σε καταστροφές, ενέπνευσαν πολλούς επιγόνους, ανάμεσά τους και συνειδητούς «μπάχαλους». Ο Χανς Ρίχτερ θεωρούσε τον Ηρόστρατο, εμπρηστή του μεγάλου ναού της Αρτέμιδος στην Έφεσο (356 π.Χ.) «πρώιμο ντανταϊστή» ενώ στο 1ο τεύχος της Καταστασιακής Διεθνούς (1958) το λήμμα «Αποσύνθεση» ορίζεται ως «διαδικασία με την οποία οι παραδοσιακές πολιτιστικές μορφές καταστρέφονται από μόνες τους κάτω από την επίδραση της εμφάνισης ανώτερων μέσων κυριαρχίας, τα οποία επιτρέπουν και απαιτούν ανώτερες πολιτιστικές κατασκευές... Κάνουμε μια διάκριση ανάμεσα σε μια ενεργητική φάση της αποσύνθεσης, αποτελεσματική καταστροφή παλιών οικοδομημάτων -που σταματάει γύρω στα 1930- και μια φάση επανάληψης, που κυριαρχεί έκτοτε. Η καθυστέρηση του περάσματος από την αποσύνθεση σε νέες κατασκευές, συνδέεται με την καθυστέρηση της επαναστατικής εξάλειψης του καπιταλισμού».
• «Ισοπεδώστε την Ακρόπολη!..» Ο σουρεαλιστής ποιητής Νικήτας Ράντος (Νικόλα Κάλας) είχε ήδη από το 1935 υποστηρίξει έντονα σε φιλικούς κύκλους τη «βλάσφημη» αυτή άποψη, ενώ σε αντίστοιχο, πανκ αισθητικής κείμενο-μανιφέστο που εξέδωσε ο underground, όπως θα τον χαρακτηρίζαμε σήμερα ποιητής Γιώργος Μακρής στις 18/11/44 υπογράφοντας ως «γενικός διοργανωτής της ΣΑΣΑ-Συνδέσμου Αισθητικών Σαμποτέρ Αρχαιοτήτων» διαβάζουμε: «Έχοντας κοινή αισθητική και κοσμοϊστορική άποψη πως η καταστροφή και η θνητότητα της μορφής των όντων περιλαμβάνονται στο περίγραμμα της ολοκλήρωσης της ζωής, βάζουμε σκοπό την καταστροφή του Παρθενώνα με απώτερο στόχο την παράδοσή του στην ουσιαστική αιωνιότητα... Αποφασίζουμε να θέσουμε σκοπό μας την ανατίναξη αρχαίων μνημείων, την προπαγάνδα κατά των αρχαιοτήτων και κατά παντός αντικειμένου που δεν μας αρέσει». Θεωρούσε ότι ο Ιερός Βράχος αντιπροσώπευε, πλέον, τη χρεωκοπία του Δυτικού πολιτισμού με τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο ακόμα σε εξέλιξη. Εντέλει ο Παρθενώνας στέκει ακόμα στη θέση του, όμως οι «Προάγγελοι του Χάους» που μνημόνευε ήδη από το '50 ο ποιητής βρίσκονται ήδη ανάμεσά μας και όχι πάντα για καλό...
σχόλια