Ο Γιόχαν Βερμέερ, ένας από τους σπουδαιότερους Φλαμανδούς ζωγράφους του 17ου αιώνα, μπορεί να ήταν ένας καλλιτέχνης με εξαιρετικά περιορισμένο όγκο έργου αλλά ως γνωστόν, ουκ εν τω πολλώ το ευ. Ωστόσο από τους μόλις 35 πίνακες που του αποδίδονται (υπάρχει κι ένας 36ος σε ιδιωτική συλλογή του οποίου η πατρότητα δεν έχει επιβεβαιωθεί απόλυτα) είναι πολύ δύσκολο να ιεραρχήσει κανείς τους σπουδαιότερους αλλά το artnet το προσπάθησε και η λίστα έχει ως εξής:
10.
Η δαντελού (1669–70)
Απεικονίζοντας μία γυναίκα απολύτως συγκεντρωμένη στην χειροτεχνία της, με τις καρφίτσες και τα καρούλια της, Η δαντελού είναι ένα ιδιαίτερο έργο του Βερμέερ. Πρόκειται για τον μικρότερο σε διαστάσεις πίνακα, μόλις 24.5 × 21 εκ. και το ένα από τα δύο έργα που φιλοτέχνησε χρησιμοποιώντας ξύλινο πλαίσιο (το άλλο είναι «Το κορίτσι με το κόκκινο καπέλο»).
Πρόκειται προφανώς για ένα υπέροχο έργο αλλά τοποθετείται στην χαμηλότερη θέση λόγω του παράξενου φωτισμού, κάτι ασυνήθιστο από έναν ζωγράφο γνωστό για την δεξιοτεχνία με την οποία χειρίζεται την φωτεινότητα.
«Στη Δαντελού το φως δομείται με αντιθετικούς τρόπους, τόσο στο επίπεδο της απόδοσης του με τα χρώματα καθώς και στο επίπεδο της αντίληψης» σύμφωνα με την ιστορικό τέχνης Κάθριν Τούμα. «Παρότι στην οπτική πραγματικότητα της καθημερινής ζωής κάτι τέτοιο δεν θα αποτελούσε πρόβλημα επειδή η όραση μας δεν δυσκολεύεται να διαχειριστεί πολλαπλές πηγές φωτός, σε έναν ζωγραφικό πίνακα αυτού του είδους οι αμφισημίες παίζουν με την ικανότητα μας να αναγνωρίσουμε μια πειστική απομίμηση ενός ψευδαισθητικού χώρου».
9.
Η Μαστροπός (1656)
Η απεικόνιση μιας σκηνής «αγοραίου έρωτα» καθιστά αυτόν τον πίνακα ίσως το τολμηρότερο έργο του Βερμέερ. Στην πραγματικότητα μία σκηνή πορνείας βρίσκεται τόσο εκτός του πλαισίου αναφορών του καλλιτέχνη ώστε πολλοί να έχουν εκφράσει επιφυλάξεις για το κατά πόσον πρόκειται όντως για έργο του παρότι οι ειδήμονες έχουν διατυπώσει την θεωρία πως η μορφή του μουσικού στην αριστερή πλευρά στην ουσία είναι αυτοπροσωπογραφία του.
Επίσης φέρει την υπογραφή του. Εκείνο που απουσιάζει όμως είναι η χαρακτηριστική εκλέπτυνση του φωτός. Τρεις από τις τέσσερις φιγούρες καλύπτονται από σκότος, ενώ η εταίρα λούζεται από ένα σκληρό, λαμπρό φως που τονίζει τα υπερβολικά μακιγιαρισμένα μάγουλα της.
Ωστόσο θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει πως αυτός ο ασυνήθιστος φωτισμός επιλέχθηκε εκούσια προκειμένου να εξυπηρετήσει κάποιον σκοπό. Τουλάχιστον αυτό πιστεύει ο ιστορικός Έντουαρντ Σνόου. Στο βιβλίο του A Study of Vermeer, ο Σνόου αναφερόμενος στον ημιφωτισμένο άνδρα λέει πως «λειτουργεί ως μεταβατική φιγούρα: μεσολαβεί μεταξύ του άνδρα με τον μανδύα και της γυναίκας, γεφυρώνοντας τις περιοχές του σκότους και του φωτός, διασχίζοντας την απόσταση από τον κόσμο των συντρόφων του, όπου το πρόσωπο του παραμένει σκιασμένο, προκειμένου να απολαύσει την λαμπερή παρουσία της,δεν πρόκειται για εισβολέα αλλά για προστατευτικό φραγμό έναντι των σκοτεινών σκοπών». Όπως κι αν έχει, ο πίνακας αυτός είναι ο λιγότερο χαρακτηριστικός Βερμέερ που γνωρίζουμε.
8.
Το Κορίτσι με το Μαργαριταρένιο Σκουλαρίκι (1665)
Το Κορίτσι με το Μαργαριταρένιο Σκουλαρίκι είναι αδιαμφισβήτητα ο πλέον γνωστός και αναγνωρίσιμος πίνακας του Βερμέερ και ένα από τα πιο διάσημα ζωγραφικά έργα στον κόσμο.
Προφανώς και πρόκειται για έναν εξαιρετικό πίνακα. Ωστόσο δεν είναι ο καλύτερος πίνακας του Βερμέερ.
Στην πραγματικότητα, όταν κανείς αφαιρέσει τον μύθο που περιβάλλει τον πίνακα, η χάρη του Κοριτσιού οφείλεται κυρίως στην απλότητα του και την απουσία αφηγηματικού συμβολισμού, θυμίζοντας την σύγχρονη φωτογραφική αισθητική. Παρότι έχει στηθεί ένα ολόκληρο ρομάντζο σχετικά με το μυστηριώδες κορίτσι που απαθανατίζεται στον πίνακα, το Κορίτσι με το Μαργαριταρένιο Σκουλαρίκι ανήκε στο ξεχασμένο πια αλλά διαδεδομένο την Χρυσή Εποχή της Φλαμανδικής ζωγραφικής είδος που αποκαλούνταν «τρόνι». Στα φλαμανδικά του 16ου και 17ου αιώνα η λέξη αυτή σήμαινε «πρόσωπο» και τα τρόνι ήταν εικόνες που δεν ζωγραφίζονταν ως πορτρέτα αλλά ως απεικονίσεις συγκεκριμένων στερεοτυπικών χαρακτήρων.
Το χαλαρό, πάνω από τον ώμο βλέμμα του μοντέλου που στη συγκεκριμένη περίπτωση προσδίδει έναν ξεχωριστό χαρακτήρα στο έργο αυτό, ήταν μία χαρακτηριστική πόζα που χρησιμοποιούσαν οι Φλαμανδοί ζωγράφοι για να αποδώσουν το τρισδιάστατο βάθος. Το εξεζητημένο κάλυμμα της κεφαλής που αποπνέει ρομαντισμό έχει επιλεγεί εσκεμμένα και το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι στ' αλήθεια δεν είναι παρά ένα κόσμημα για να συμπληρωθεί το κοστούμι.
Το έντονο μαύρο φόντο που απηχεί την αισθητική των σύγχρονων φωτογραφικών στούντιο ήταν μία επιλογή που ο Βερμέερ συνήθως απέφευγε. Γιατί; Επειδή ο εμμονικός με το φως ζωγράφος ήταν γνωστός για την επιλογή του να περιγράφει τις μορφές σε λευκό φόντο, κάτι που του επέτρεπε να απολαμβάνει την απόδοση των σκιάσεων, ένα χαρακτηριστικό για το οποίο έχει υμνηθεί.
7.
Γυναίκα στα Μπλε που Διαβάζει Γράμμα (1662–65)
Η Γυναίκα στα Μπλε που Διαβάζει Γράμμα πλημμυρίζει πάθος χάρη στον ατμοσφαιρικό φωτισμό της. Περιβαλλόμενη από μια γαλαζωπή αχλύ που θυμίζει το μπλε μετάξι από το πανωφόρι της, μία γυναίκα διαβάζει ένα γράμμα με μισάνοιχτα χείλη, σαν να έχει εκπλαγεί από όσα έμαθε. Πολλοί θεωρούν πως ο χάρτης που κρέμεται στον τοίχο πίσω της υποδεικνύουν την ύπαρξη κάποιου μακρινού εραστή τον οποίο αναμένει - ή θρηνεί. Πρόκειται για έναν υπέροχα υπαινικτικό τρόπο να διευρύνει τους ορίζοντες μιας στατικής εικόνας σε μία πιο ευρεία αφήγηση.
Προσέξτε πως ο φωτισμός του πίνακα επίσης αφηγείται μια ιστορία. Το φως προέρχεται από δύο πηγές, δημιουργώντας τόσο πρωτογενείς όσο και δευτερογενείς σκιές που διαχέονται αμυδρά στον τοίχο δίπλα στην καρέκλα πίσω από το τραπέζι. Η εμβριθής αντίληψη των οπτικών ιδιοτήτων του φωτός επιτρέπει στον Βερμέερ να χειρίζεται αυθαίρετα τη ροή του φωτός για να εξυπηρετήσει τους σκοπούς της σύνθεσης του.
Για παράδειγμα παρότι η καρέκλα και ο χάρτης σκιάζουν, η γυναίκα που φαινομενικά στέκεται εγγύτερα στον τοίχο δεν ρίχνει σκιά. Με τον τρόπο αυτόν ο Βερμέερ τη διαχωρίζει από το χρονικό πλαίσιο του δωματίου και ενισχύει την αίσθηση της μονιμότητας που διαποτίζει την σκηνή. Η ισχύς του έργου κρύβεται στην ωμή συναισθηματική βαρύτητα. Απουσιάζει όμως ο τολμηρός συμβολισμός που χαρακτηρίζει άλλες εσωτερικές σκηνές του Βερμέερ και γι' αυτό δεν τοποθετείται υψηλότερα στη λίστα μας.
6.
Ο Μικρός Δρόμος (1657–61)
Η απεικόνιση όσων συμβαίνουν σε ένα δρομάκι του Ντελφτ εκ πρώτης όψεως φαίνεται τετριμμένη επιλογή, και δεν διαθέτει την ένταση του ανθρώπινου δράματος που συναντάμε στη Μαστροπό ή τη Γυναίκα στα Μπλε που Διαβάζει Γράμμα. Αν θέλουμε να είμαστε απόλυτα ειλικρινείς το θέμα του πίνακα είναι τελείως αντιρομαντικό: αφορά τις οικιακές εργασίες.
Πρέπει κανείς να κοιτάξει προσεκτικά για να αντιληφθεί τον λόγο που χαίρει τέτοιας εκτίμησης, κι αυτός είναι η εξαιρετική απόδοση κάθε λεπτομέρειας. Η ζωηρή σκιαγράφηση των αρχιτεκτονικών λεπτομερειών είναι τέτοια που έχει αμφισβητηθεί το αν το συγκεκριμένο σοκάκι είναι πραγματικό τοπόσημο ή αν είναι φανταστικό.
Δεν χωρεί αμφιβολία πως το γεγονός ότι δύο από τις φιγούρες είναι τέλεια πλαισιωμένες από πόρτες δεν μπορεί να είναι σύμπτωση. Σαν να βρίσκονται μέσα σε αληθινές κορνίζες, ανυψώνουν καλλιτεχνικά αυτό το τόσο καθημερινό θέμα.
Όπως έχει διατυπώσει στο βιβλίο του για τον Βερμέερ ο Άντονι Μπέιλι, η εικόνα των γυναικών που ασχολούνται με τις καθημερινές, χειρωνακτικές οικιακές εργασίες που συντηρούν τον κόσμο τους συνδυασμένη με την αρχιτεκτονική λεπτομέρεια συντελούν στην άρθρωση ενός σημαντικότερου μηνύματος: «Ο χρόνος, παγωμένος την στιγμή εκείνη και για την αιωνιότητα, είναι στην πραγματικότητα το αληθινό θέμα του πίνακα. Το πέρασμά του φανερώνεται στα τούβλα και το κονίαμα, στην ύλη που υπογραμμίζει αδρά την ισχνή και προσωρινή μας αντίληψη της πραγματικότητας που συνοδεύεται από τα άπειρα αναπάντητα ερωτήματα όπως "Τι κάνουμε εδώ;"».
Αν θέλουμε να είμαστε δίκαιοι η ανάγνωση αυτή απαιτεί χρόνο για να γίνει αντιληπτή κι έτσι ούτε ετούτος ο πίνακας τοποθετείται στους πέντε κορυφαίους. Κι έτσι περνάμε στην...
5.
Η Γαλατού (1654–58)
Η Γαλατού βρίσκεται ακριβώς στην μέση της λίστας μας, κι αν αναλογιστεί κανείς πως θεωρείται κομβικό σημείο μεταξύ του πρώιμου και του ύστερου έργου του Βερμέερ, η σύμπτωση αυτή είναι ιδιαίτερα ταιριαστή.
Η σκηνή είναι σχεδόν φωτογραφική και πολλοί ειδικοί συμπεραίνουν πως εκείνη την περίοδο ήταν που ο Βερμέερ άρχισε να ενσωματώνει απεικονιστικές τεχνολογίες προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα τα εφέ του φωτός, θέση που υιοθετεί η Χ. Πέρι Τσάπμαν στο δοκίμιό της Οι Γυναίκες στο Σπίτι του Βερμέερ: Μίμηση και Ιδεασμός. Συγκεκριμένα γράφει πως «ο τρόπος που χειρίζεται τις μπογιές του στη Γαλατού, ιδίως το στιλπνό φως στο ξεροψημένο φως και τα κορεσμένα χρώματα, θεωρούνται αποδείξεις της σχεδόν επιστημονικής μελέτης της όρασης και των εφέ της».
Το αποτέλεσμα είναι συγκλονιστικό. Σε μία κουζίνα με ήπιο φωτισμό μία γυναίκα ρίχνει γάλα σε ένα λεκανάκι. Ο πάγκος είναι γεμάτος με ψωμί του οποίου η κρούστα και το μέτωπο της που γυαλίζει τονίζεται από το φως του ήλιου. Ο Βερμέερ δεν χρησιμοποιεί πια το σκληρό κιαροσκούρο για να δημιουργήσει αυτή την διαβαθμισμένη φωταύγεια. Αντιθέτως, η δεξιοτεχνική ενορχήστρωση φωτός και χρώματος επιτυγχάνεται με την χρήση βασικών χρωμάτων και την δημιουργία ζωνών φωτός και σκιάς που εναλλάσσονται.
4.
Γυναίκα που κρατάει ζυγαριά (1662–65)
Πρόκειται για ένα έργο που εντάσσεται σαφώς στην ώριμη περίοδο του καλλιτέχνη. Η σύνθεση και το φως του βρίσκονται σε απόλυτη ισορροπία. Μια γυναίκα ντυμένη με ένα γαλάζιο πανωφόρι με γούνινες λεπτομέρειες στέκεται δίπλα σε ένα τραπέζι σε μια γωνιά ενός σκοτεινού δωματίου. Μια απαλή αχτίδα ηλιακού φωτός μπαίνει από το παράθυρο και διχοτομεί τον πίνακα, φωτίζοντας τα χέρια της που κρατούν μια ζυγαριά όσο εκείνη είναι απασχολημένη με το να ζυγίζει τα κοσμήματα που είναι σκορπισμένα στο τραπέζι.
Η ισορροπία μεταξύ φωτεινών και σκοτεινών περιοχών στον πίνακα αυτόν δεν στόχευε αποκλειστικά στην οπτική τέρψη αλλά είχε και μια άλλη σημασία, και για τον λόγο αυτό το έργο τοποθετείται σαφώς στα κορυφαία του Φλαμανδού βιρτουόζου. Ο Βερμέερ μέσω της αντίθεσης αυτής αφηγείται την ιστορία της αρετής και της ματαιοδοξίας, των κοσμικών απολαύσεων και της θείας ηθικής.
Στο βιβλίο του A Study of Vermeer, ο Έντουαρντ Σνόου αναλύει τον συμβολισμό ως εξής: «Ένας μεγάλος μπαρόκ πίνακας που απεικονίζει την Ώρα της Κρίσεως κοσμεί εμφανώς τον πίσω τοίχο του δωματίου, τοποθετώντας την γυναίκα εντός ενός πλαισίου αναφοράς με αποκαλυπτική διάσταση που λειτουργεί ως αντίστιξη στην ασχολία της. Το φως που μπαίνει στο δωμάτιο από το παράθυρο πέφτει πάνω στον πίνακα και την περιβάλλει με μια δυσοίωνη σκοτεινιά. Σε αντίθεση με την μπαρόκ ένταση που αναπαριστάται στον πίνακα πίσω της, η γυναίκα επιδεικνύει μια γαλήνια αταραξία, ενσαρκώνοντας την πεμπτουσία της οπτικής του Βερμέερ». Αυτή κι αν είναι μια καλοζυγισμένη τοποθέτηση!
3.
Το Κορίτσι με το Κόκκινο Καπέλο (1665–66)
Πρόκειται για άλλον ένα πίνακα «τρόνι», όπως και το Κορίτσι με το Μαργαριταρένιο Σκουλαρίκι, καθώς επίσης ένα από τα μικρότερα σε διαστάσεις έργα του Βερμέερ. Ανήκει την συλλογή της Εθνικής Πινακοθήκης στην Ουάσιγκτον και έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με τη διάσημη «εξαδέλφη» της, τόσο το λοξό βλέμμα πάνω από τον ώμο όσο και την υπερβολική αμφίεση. Γιατί τότε βρίσκεται τόσο ψηλά στη λίστα μας;
Καταρχάς όλες οι λεπτομέρειες, από το έντονο φως στο πρόσωπό της μέχρι το πώς συνταιριάζει όλες τις υφές μεταξύ τους, δένουν με υπέροχο τρόπο. Εδώ βλέπουμε τον Βερμέερ να αριστεύει σε αυτό που ξέρει να κάνει.
Ας αφήσουμε όμως τον Βάλτερ Λίντκε να επιχειρηματολογήσει υπέρ του μεγαλείου της συγκεκριμένης σύνθεσης του Βερμέερ στο έργο του Vermeer: The Complete Paintings: «Για έναν ζωγράφο που αριστεύει στην παρατήρηση του φωτός και δεν θα μπορούσε να υπάρξει ιδανικότερο θέμα από αυτό, οι συγκρίσεις μεταξύ του δέρματος, του μεταξιού, των μαργαριταριών, των υγρών χειλιών (των οποίων το χρώμα αναδεικνύεται από το κόκκινο του καπέλου), τα μαλακά και λεία υφάσματα, τις γυαλιστερές επιφάνειες που αντιπαρατίθενται στους πιο μουντούς τόνους και την τραχιά υφή της ταπετσαρίας, η οποία επιπλέον των συμπληρωματικών χρωμάτων της συνεισφέρει και τις καμπύλες γραμμές που κατεβαίνουν από το πρόσωπο στο χέρι, η ψευδαίσθηση της κουρτίνας στην άνω αριστερή γωνία και η μπορντούρα της που πλαισιώνει την δεξιά πλευρά της εικόνας. Παρομοίως, τα διακοσμητικά με την κεφαλή λέοντος που υπογραμμίζουν το ταλέντο του καλλιτέχνη να περιγράφει τα εφέ του φωτός, έχουν τοποθετηθεί έτσι ώστε να τονίζεται η φιγούρα της κοπέλας παρέχοντας μία ζώνη σταθερότητας και χώρο που δεν θα είχε αλλιώς».
Με άλλα λόγια το Κορίτσι με το Κόκκινο Καπέλο έχει όλα όσα αγαπάτε στο Μαργαριταρένιο Σκουλαρίκι, αυτή την απροσδιόριστη αίσθηση μυστηρίου, τα μαγευτικά υφάσματα, την ακαθόριστα φωτογραφική ποιότητα, αλλά έχει κι άλλα προτερήματα. Αυτό είναι που την καθιστά δικαίως ένα από τα σπουδαιότερα αριστουργήματα του Βερμέερ.
2.
Η Τέχνη της Ζωγραφικής (1666)
Λέγεται Η Τέχνη της Ζωγραφικής και πράγματι τοποθετείται στην κορυφή οποιασδήποτε λίστας που υμνεί την τέχνη της ζωγραφικής.
Το συγκεκριμένο έργο τυγχάνει να είναι ένα από τα μεγαλύτερα έργα του (100 × 120 cm) καθώς και το πιο φιλόδοξο. Πρόκειται για τον πίνακα στον οποίο ο Βερμέερ αποκαλύπτει όλη την διάνοια που κρύβεται πίσω από την δημιουργία όλων των άλλων έργων του. Η σκηνή που απεικονίζεται είναι αυτό που σήμερα θα αποκαλούσαμε «meta»: Μία γυναίκα ενσαρκώνει την Κλειώ, τη Μούσα της Ιστορίας, και ποζάρει για έναν καλλιτέχνη που βρίσκεται μπροστά στο καβαλέτο του και μόλις έχει αρχίσει να τη ζωγραφίζει.
Όπως λέει και ο Έρικ Γιαν Σλούιτερ, η Τέχνη της Ζωγραφικής του Βερμέερ έχει ως σκοπό να διατυμπανίσει την ανωτερότητα του μέσου της επί των άλλων μορφών τέχνης: «Ο Βερμέερ φαίνεται να υποδεικνύει πως όλες οι άλλες απεικονιστικές τέχνες είναι ανεπαρκείς σε ό,τι αφορά τη μίμηση της φύσης, τα έργα αυτά πάντα δεν θα είναι τίποτε παραπάνω από μια σκαλισμένη πέτρα ή έναν διαμορφωμένο πηλό, ένα κομμάτι χαρτί με γραμμές ή ένα υφαντό, ενώ η ζωγραφική μπορεί να μιμηθεί ακόμα κι αυτές τις μορφές τέχνης ενώ το αντίθετο είναι αδύνατον να συμβεί. Μόνο η ζωγραφική μπορεί να δημιουργήσει την ψευδαίσθηση ενός απόλυτα πειστικού χώρου γεμάτου με φως, με όλα αυτά τα διαφορετικά είδη υλικών, υφών, υφασμάτων, και να αναπαραστήσει την ανθρώπινη φιγούρα στην πιο όμορφη και εφήμερη μορφή της, εκείνη μιας νεαρής γυναίκας».
Η Τέχνη της Ζωγραφικής τα αποκαλύπτει όλα. Κυριολεκτικά σηκώνει την αυλαία και μας επιτρέπει να περιηγηθούμε στο στούντιο του καλλιτέχνη. Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα καλλιτεχνικά επιτεύγματα όλων των εποχών, συνδυάζει στην εντέλεια το τεχνητό με τον νατουραλισμό.
1.
Άποψη του Ντέλφτ (1660–63)
Μπορεί Η Τέχνη της Ζωγραφικής να αφορά την ανωτερότητα της ζωγραφικής και εκεί όλα τα επί μέρους κομμάτια της τέχνης του Βερμέερ να συγκεντρώνονται σε μία ισχυρότατη αλληγορία, αλλά η Άποψη του Ντέλφτ είναι το έργο όπου ο καλλιτέχνης πολύ απλά επικυρώνει και διατρανώνει τη δική του ανωτερότητα, απογυμνώνοντας την τέχνη του από όλα τα φτιασίδια και εκθέτοντας τις θεμελιώδεις αρχές της.
Η εικόνα αυτή διαθέτει μια σχεδόν ανεπιτήδευτη ποιότητα. Πολλά έχουν ειπωθεί σχετικά με την αδιαμφισβήτητη χρήση του αγαπημένου οπτικού βοηθήματος του Βερμέερ, της camera obscura, προκειμένου να αποδώσει με ακρίβεια τον ορίζοντα της πόλης του. Εκείνο όμως που εντυπωσιάζει πιο πολύ στην άποψη αυτή είναι οι ιδιοτροπίες της. Ο καλλιτέχνης φαίνεται πως έχει μετακινήσει κατά τι τα κτίρια, ιδίως στην επιμήκη περιοχή της Πύλης του Ρότερνταμ, προκειμένου να κάνει την πόλη να μοιάζει λιγότερο στριμωγμένη και πιο φιλόξενη.
Σε αμιγώς ζωγραφικό επίπεδο, σε ένα σύνολο έργου που διακρίνεται για τα έντονα παιχνίδια του φωτός σε σκηνές εσωτερικών χώρων, ο πίνακας αυτός σαφώς ξεχωρίζει. Στην Αναζήτηση του Χαμένου Χρόνου του Μαρσέλ Προυστ, ο αφηγητής περιγράφει τον πίνακα ως «τον πιο ξεχωριστό, πιο διαφορετικό από οτιδήποτε άλλο γνώριζε». Το αποτέλεσμα είναι το πιο αξιομνημόνευτο τοπίο της ευρωπαϊκής ζωγραφικής και, κατά την ταπεινή μας άποψη, ο καλύτερος πίνακας του Βερμέερ.
Πηγή: news.artnet.com
σχόλια