Είπε από προσωπική πεποίθηση το «Όχι» στις 28 Οκτωβρίου 1940 ή εξαναγκάστηκε εκ των πραγμάτων; Υπήρξε προσωπικότητα «παρεξηγημένη» που, παρότι δικτάτορας, είχε και θετική προσφορά ή ένας τύραννος που έγινε «ήρωας κατά λάθος»; Ήταν «ορίτζιναλ» φασίστας ή θιασώτης ενός ιδιόμορφου εθνικισμού με «επιλεγμένα» φασίζοντα στοιχεία; Ογδόντα χρόνια κλείνουν φέτος από την επιβολή του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου, τα πεπραγμένα του οποίου έμελλε να επηρεάσουν την πολιτική ζωή της χώρας για πολλές δεκαετίες και οι διαμάχες σχετικά με τον χαρακτήρα τόσο αυτού όσο και του Ιωάννη Μεταξά – που εξελίχθηκε σε διαχρονικό ίνδαλμα της εγχώριας ακροδεξιάς - εξακολουθούν: Η συντηρητική αρθρογραφία και ιστοριογραφία τον δοξάζει, η αριστερή τον απαξιώνει πλήρως κι έχει βέβαια τους λόγους της. Όπως αρκετά συχνά συμβαίνει στην ταραγμένη και γεμάτη πολιτικά πάθη νεοελληνική ιστορία, σπανίζουν οι αντικειμενικές, μεθοδικές ερευνητικές προσεγγίσεις που θα φώτιζαν καλύτερα κάποια πρόσωπα και καταστάσεις, δίχως να αμφισβητούν τα πραγματικά γεγονότα. Μια τέτοια επιχείρησε να κάνει ο επίκουρος καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Σπυρίδων Πλουμίδης με το «Το Καθεστώς του Ιωάννη Μεταξά», ένα εύληπτο και πλούσιο σε πληροφορίες και αναφορές παρά το μικρό του μέγεθος βιβλίο που κυκλοφόρησαν πρόσφατα οι εκδόσεις Εστία. Ο συγγραφέας εστιάζει στον ιδεολογικό προσανατολισμό και τις εξουσιαστικές πρακτικές του καθεστώτος, το φιλόδοξα εκσυγχρονιστικό και ταυτόχρονα ακραιφνώς συντηρητικό κι εσωστρεφές κοινωνικό όραμα του ιδρυτή του (που αυτοχαρακτηριζόταν «Πρώτος Εργάτης» και «Πρώτος Αγρότης»), την εσωτερική κι εξωτερική πολιτική που ακολούθησε, την έμφαση που έδωσε στα πολιτιστικά ο δικτάτορας που παινευόταν ότι υλοποιούσε τον «Τρίτο Ελληνικό Πολιτισμό», τη δημιουργία, τις ιδεολογικές καταβολές και τη δράση της μεταξικής νεολαίας, της ΕΟΝ, και βέβαια στη στάση του Μεταξά απέναντι στον Άξονα και τους Συμμάχους.
Tο καθεστώς Ι. Μεταξά ήταν μια συντηρητική δικτατορία με φασίζουσες ολοκληρωτικές τάσεις, φασιστοειδή εξωτερικά στοιχεία και σύμβολα, αλλά δεν μπορεί να ταυτιστεί με τον φασισμό.
Γράφει μεταξύ άλλων ότι, αν και θαύμαζε πολλά στους Χίτλερ και Μουσολίνι, παρέμεινε μέχρι τέλους «πατριώτης» και αγγλόφιλος. Ότι όντας διορισμένος - από τον βασιλιά, τον οποίο επισκίασε δίχως ποτέ να αμφισβητήσει -, δεν διέθετε τουλάχιστον πριν το «Όχι» λαϊκό έρεισμα (κάτι που μάλλον έφερε βαρέως) κι αυτό προσπάθησε να αποκτήσει με την ΕΟΝ. Ότι μολονότι κυνήγησε τις γλωσσικές κι εθνοτικές μειονότητες, τους βενιζελικούς, τους 
αριστερούς αλλά και τους ρεμπέτες, διορίζοντας υπουργό Δημοσίας Τάξεως τον διαβόητο Μανιαδάκη, δεν έγινε «επιστημονικός» ρατσιστής ούτε αντισημίτης. Αντίθετα μάλιστα με τον ιδεολογικό του «επίγονο» Γεώργιο Παπαδόπουλο, ο Μεταξάς ήταν ένθερμος οπαδός της δημοτικής γλώσσας. Αν και ο Πλουμίδης δεν του «χαρίζεται» όσο αφορά τις αυταρχικές του επιδόσεις, του αναγνωρίζει ωστόσο ηγετικές ικανότητες και πολιτική ευστροφία ενώ θεωρεί μεγαλύτερο επίτευγμά του ως κυβερνήτη «την εξύψωση του εθνικού φρονήματος, της αυτοπεποίθησης και της εθνικής υπερηφάνειας των Ελλήνων σε καιρούς χαλεπούς». Ομολογώ ότι η συγκεκριμένη διατύπωση με ξένισε κάπως, σε αντιδιαστολή με το σε γενικές γραμμές ψύχραιμο, ουσιαστικό και ιδεολογικά αποστασιοποιημένο πνεύμα ενός πονήματος που αξίζει να διαβαστεί από πολλές απόψεις, ωστόσο ο συνομιλητής μου παρά την «κατανόηση» με την οποία αντιμετωπίζει το αντικείμενο της μελέτης του, σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να χαρακτηριστεί «μεταξικός».
Προειδοποιεί, μάλιστα, ότι η ποιότητα της δημοκρατίας στη χώρα «έχει εκφυλιστεί δραματικά» και άρα «ο κίνδυνος αλλαγής πολιτεύματος είναι υπαρκτός», ενώ χαρακτηρίζει τη σοβαρή επιστήμη «υπαρξιακή απειλή» για τους ακραίους και τους δημαγωγούς, υποστηρίζοντας ότι «το παρελθόν είναι τετελεσμένο, άρα αντικειμενικότητα (από κριτικής σκοπιάς) μπορεί να υπάρξει».
Η ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ
—Είναι όντως ο δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς μια «παρεξηγημένη», εν μέρει, προσωπικότητα ή απλά ένας τύραννος που έγινε «ήρωας κατά λάθος»;
Εδώ αναφέρεσθε στη Δημόσια Ιστορία. Η ιστορική επιστήμη όμως δεν είναι μια ηρωϊκή αφήγηση ούτε επαφίεται σε απλουστεύσεις και παρεξηγήσεις, αλλά καταδεικνύει το πόσο σύνθετη είναι η ανθρώπινη πραγματικότητα. Το καθεστώς Ι. Μεταξά ήταν μια συντηρητική δικτατορία με φασίζουσες ολοκληρωτικές τάσεις, φασιστοειδή εξωτερικά στοιχεία και σύμβολα, αλλά δεν μπορεί να ταυτιστεί με τον φασισμό.
—Πόσο συγγένευε το καθεστώς της 4ης Αυγούστου με τα αντίστοιχα φασιστικά και ναζιστικά; Ποιες οι σημαντικότερες ομοιότητες και διαφορές;
Είχε ουσιώδεις διαφορές τόσο από τα φασιστικά καθεστώτα όσο κι από το ναζιστικό καθεστώς. Κατ' αρχήν σε τεχνικό πολιτειακό επίπεδο ήταν μια βασιλική δικτατορία που την επέβαλε ο βασιλιάς, όχι κάποιος λαϊκός δικτάτορας. Κατά δεύτερον, δεν διέθετε κάποιο μεγάλο κόμμα ή μαζικό κίνημα να τη στηρίζει από τα κάτω. Κατά τρίτον, δεν είχε επεκτατική πολιτική, αλλ' αντιθέτως ειρηνόφιλο και φιλοαγγλικό εξωτερικό προσανατολισμό. Το τελευταίον, δεν διέθετε αντισημιτισμό.
—Είπε πράγματι το 'Όχι» επειδή πιέστηκε από τους Συμμάχους είτε το λαϊκό αίσθημα, όπως το θέλει η αριστερή παράδοση ή πράγματι το πίστευε; Μήπως ήταν μια ύστατη δραματική προσπάθεια να γίνει δημοφιλής και να «γράψει ιστορία»;
Την 28η Οκτωβρίου 1940 ο Ι. Μεταξάς απέρριψε το ιταλικό τελεσίγραφο, διότι ήταν βαθύτατα πεπεισμένος ότι η Αγγλία θα ήταν η νικήτρια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Η πικρή εμπειρία του Α' Παγκοσμίου Πολέμου τον είχε διδάξει ότι κυρίαρχοι του κόσμου ήταν οι κυρίαρχοι των θαλασσών.
—Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά του μεταξικού καθεστώτος και ποιες δυνάμεις το στήριξαν; Μπορούσε άραγε να είχε αποτραπεί; Είχε αφότου επεβλήθη προοπτικές παγίωσης στην εξουσία κι απόκτησης πραγματικού λαϊκού ερείσματος αν δεν μεσολαβούσε ο πόλεμος;
Η φασίζουσα πτυχή της μεταξικής ιδεολογίας (κορπορατισμός, "σπαρτιατικόν ιδεώδες", "λαότης"/Volksgemeinschaft κ.λπ.) δεν είχε ανταπόκριση στην ελληνική κοινωνία, η οποία κινείτο πολιτικά με παραδοσιακό τρόπο (συντηρητικοί εναντίον φιλελευθέρων). Μετά την παρέλευση μίας γενιάς (περίπου 30 χρόνων), το καθεστώς της 4ης Αυγούστου ενδεχομένως να είχε αποκτήσει κάποια κοινωνικά ερείσματα χάρη στην ΕΟΝ και στα κηρύγματα υπέρ του πατριωτισμού, υπέρ της οικογένειας και του Στέμματος.
—Ήταν ο φόβος της νεωτερικότητας σε μια παραδοσιακά συντηρητική κοινωνία όπως η ελληνική, που σε συνδυασμό με τον «ερυθρό κίνδυνο», υπαγόρευσε τον εσωστρεφή, αμυντικό, εθνικιστικό (αλλά και «ευσεβιστικό») χαρακτήρα τόσο του τετραυγουστιανού καθεστώτος όσο και, σε μεγάλο βαθμό, της χούντας του '67;
Έτσι ακριβώς είναι. Η ελληνική κοινωνία ήταν (και παραμένει) βαθέως συντηρητική, παραδοσιακή και ατομικιστική. Η Ελλάδα ήταν όμως από το 1923 ένα κράτος ειρηνόφιλο με αμυντική στάση απέναντι στους αναθεωρητικούς γείτονές της. Ο εσωστρεφής εθνισμός ήταν παγιωμένος ήδη από τη δεκαετία του 1920.
Δυστυχώς, οι σύγχρονοι Έλληνες το μόνον που θέλουν είναι λεφτά. Και φαίνεται να είναι διατεθειμένοι να υποστηρίξουν οποιονδήποτε τους τα υποσχεθεί, ανεξαρτήτως του ποιού και των πολιτικών του πεποιθήσεων. Η ποιότητα της δημοκρατίας στη χώρα μας έχει εκφυλιστεί δραματικά
—Πώς εξηγείται η φαινομενικά παράδοξη προτίμηση του Μεταξά στη δημοτική γλώσσα; Γιατί επέμενε τόσο στον αγροτικό εκσυγχρονισμό;
Ενίσχυσε τη δημοτική γλώσσα που μέχρι τότε στήριζε κατά κύριο λόγο η Αριστερά προκειμένου να ενδυναμώσει την κοινωνική συνοχή. Η καθυστέρηση στην ύπαιθρο ήταν τρομερή και ο φιλοαγροτικός εκσυγχρονισμός της υπαίθρου και της ελληνικής γεωργίας ήταν πάγια επιτακτική ανάγκη, για να βελτιωθεί η θέση του μεγαλύτερου μέρους (60%) της ελληνικής κοινωνίας.
—Οι υπερασπιστές του διατείνονται ότι υπήρξε ρεαλιστής και «διορατικός» όσο αφορούσε τη στρατιωτική ετοιμότητα και την εξωτερική πολιτική.
Πράγματι, ο Μεταξάς της περιόδου 1936-41 ήταν απείρως ωριμότερος πολιτικά από την περίοδο 1912-22. Προπαντός, δεν είχε αυταπάτες ως προς την ιταλική επιθετικότητα. Το μεγαλύτερο επίτευγμά του ως κυβερνήτη ήταν ακριβώς η εξύψωση του εθνικού φρονήματος, της αυτοπεποίθησης και της εθνικής υπερηφάνειας των Ελλήνων σε καιρούς χαλεπούς. Στον αντίποδα, η μεγαλύτερη ζημία που προκάλεσε την περίοδο του καθεστώτος του ήταν η σύνθλιψη της βενιζελικής φιλελεύθερης παράταξης, που αποτελούσε βαρύνοντα παράγοντα ισορροπίας και μετριοπάθειας στον τόπο.
—Ποιες ελευθερίες, δικαιώματα, μειονότητες και κοινωνικές ομάδες δοκιμάστηκαν περισσότερο από την «4η Αυγούστου»;
Ήταν κυρίως οι αλλόφωνοι του ελλαδικού χώρου (σλαβόφωνοι, αλβανόφωνοι, βλαχόφωνοι παρεκτός των Εβραίων) που καταπιέστηκαν περισσότερο, σε διαφορετικό βέβαια βαθμό η κάθε μειονότητα, από το μεταξικό καθεστώς.
—Τι ρόλο έπαιξε η εμπειρία της μεταξικής δικτατορίας στη σύγχρονη νεοελληνική ιστορία και τις μεταπολεμικές πολιτικές εξελίξεις;
Η δικτατορία Μεταξά κλόνισε προσωρινά τη θέση του βασιλιά στην ελληνική πολιτική, παρότι δεν την αμφισβήτησε. Η ισχύς της βασιλείας αποκαταστάθηκε μετά τα Δεκεμβριανά τού '44 λόγω του κομμουνιστικού κινδύνου.
—Τι ιστορικά και πολιτικά διδάγματα μπορεί να μας δώσει σήμερα η περίοδος του τεταρταυγουστιανού καθεστώτος και τα όσα μας «κληροδότησε»; Με την κρίση να επιμένει, υπάρχει πιστεύετε πιθανότητα απόπειρας πολιτικής εκτροπής;
Δυστυχώς, οι σύγχρονοι Έλληνες το μόνον που θέλουν είναι λεφτά. Και φαίνεται να είναι διατεθειμένοι να υποστηρίξουν οποιονδήποτε τους τα υποσχεθεί, ανεξαρτήτως του ποιού και των πολιτικών του πεποιθήσεων. Η ποιότητα της δημοκρατίας στη χώρα μας έχει εκφυλιστεί δραματικά. Επομένως, ο κίνδυνος αλλαγής πολιτεύματος είναι υπαρκτός.
—Ισχύει ότι στην Ελλάδα παραμένει δύσκολη για έναν ερευνητή η αντικειμενική προσέγγιση «ευαίσθητων» θεμάτων; Αν ναι, πού οφείλεται αυτό; Πόσο αναπόφευκτος είναι στην ιστορική έρευνα ο υποκειμενικός παράγοντας;
Αυτό που επιδιώκουν οι ακραίες πολιτικές δυνάμεις για τους δικούς τους καθεμία σκοπούς είναι ο σκοταδισμός. Η σοβαρή επιστήμη είναι υπαρξιακή απειλή για τους δημαγωγούς και δεν μπορεί να ασχολείται με αυτούς. Το παρελθόν είναι τετελεσμένο, άρα αντικειμενικότητα μπορεί να υπάρξει.
Info:
Σπυρίδων Πλουμίδης,
Το καθεστώς Ιωάννη Μεταξά (1936-1941), εκδόσεις Εστία
